ABOUT THE SPEAKER
Murray Gell-Mann - Physicist
Murray Gell-Mann brings visibility to a crucial aspect of our existence that we can't actually see: elemental particles. He won the Nobel Prize in Physics for introducing quarks, one of two fundamental ingredients for all matter in the universe.

Why you should listen

He's been called "the man with five brains" -- and Murray Gell-Mann has the resume to prove it. In addition to being a Nobel laureate, he is an accomplished physicist who's earned numerous awards, medals and honorary degrees for his work with subatomic particles, including the groundbreaking theory that the nucleus of an atom comprises 100 or so fundamental building blocks called quarks.

Gell-Mann's influence extends well beyond his field: He's a member of the National Academy of Sciences, the American Academy of Arts and Sciences, and the Council on Foreign Relations. He also serves on the board of the Wildlife Conservation Society and is a director of Encyclopedia Britannica. Gell-Mann, a professor emeritus of Caltech, now heads the evolution of human languages program at the Santa Fe Institute, which he cofounded in 1984.

A prolific writer -- he's penned scores of academic papers and several books, including The Quark and the Jaguar -- Gell-Mann is also the subject of the popular science biography Strange Beauty: Murray Gell-Mann and the Revolution in 20th-Century Physics.

More profile about the speaker
Murray Gell-Mann | Speaker | TED.com
TED2007

Murray Gell-Mann: Beauty, truth and ... physics?

Murray Gell-Mann o pięknie i prawdzie w fizyce

Filmed:
1,420,558 views

Uzbrojony w poczucie humoru i słownik dla laików, laureat nagrody Nobla, Murray Gell-Mann uchyla uczestnikom TED rąbka tajemnicy o fizyce cząstek elementarnych, zadając przy okazji pytania takie jak, Czy eleganckie równania są częściej prawidłowe niż brzydkie?
- Physicist
Murray Gell-Mann brings visibility to a crucial aspect of our existence that we can't actually see: elemental particles. He won the Nobel Prize in Physics for introducing quarks, one of two fundamental ingredients for all matter in the universe. Full bio

Double-click the English transcript below to play the video.

00:12
Thank you for puttingwprowadzenie up these pictureskino of my colleagueskoledzy over here.
0
0
4000
Dziękuję za umieszczenie tych obrazów z moimi kolegami.
00:16
(LaughterŚmiech) We'llMy będziemy be talkingmówić about them.
1
4000
5000
(śmiech). Porozmawiamy sobie o nich później.
00:21
Now, I'm going try an experimenteksperyment. I don't do experimentseksperymenty, normallynormalnie. I'm a theoristteoretyk.
2
9000
5000
Teraz spróbuję wykonać eksperyment. Normalnie nie eksperymentuję. Jestem teoretykiem.
00:26
But I'm going see what happensdzieje się if I pressnaciśnij this buttonprzycisk.
3
14000
4000
Ale sprawdzę co się stanie jeśli nacisnę ten przycisk.
00:30
Sure enoughdość. OK. I used to work in this fieldpole of elementarypodstawowy particlescząsteczki.
4
18000
5000
Wystarczająco dobrze. OK. Pracowałem w dziedzinie cząstek elementarych.
00:35
What happensdzieje się to mattermateria if you chopKotlet it up very fine?
5
23000
4000
Co się stanie z materią jeśli bardzo się ją rozdrobni?
00:39
What is it madezrobiony of?
6
27000
2000
Z czego jest zrobiona?
00:41
And the lawsprawa of these particlescząsteczki are validważny throughoutpoprzez the universewszechświat,
7
29000
5000
A prawa tych cząstek są obowiązujące dla całego wszechświata,
00:46
and they're very much connectedpołączony with the historyhistoria of the universewszechświat.
8
34000
3000
i są bardzo związane z jego historią.
00:49
We know a lot about fourcztery forcessiły. There mustmusi be a lot more,
9
37000
3000
Wiemy dużo o czterech rodzajach oddziaływania. Pewnie jest ich znacznie więcej,
00:52
but those are at very, very smallmały distancesodległości,
10
40000
2000
ale na bardzo, bardzo małych odległościach
00:54
and we haven'tnie mam really interactedwchodzić w interakcje with them very much yetjeszcze.
11
42000
3000
i nie badaliśmy ich zbytnio do tej pory.
00:57
The mainGłówny thing I want to talk about is this:
12
45000
4000
Przede wszystkim chcę powiedzieć o tym
01:01
that we have this remarkableznakomity experiencedoświadczenie in this fieldpole of fundamentalfundamentalny physicsfizyka
13
49000
4000
że mamy to niezwykłe doświadczenie w dziedzinie fundamentalnej fizyki
01:05
that beautypiękno is a very successfuludany criterionkryterium for choosingwybór the right theoryteoria.
14
53000
7000
że piękno jest bardzo dobrym kryterium do wybierania właściwej teorii.
01:12
And why on earthZiemia could that be so?
15
60000
5000
Jakim cudem jest to możliwe?
01:17
Well, here'soto jest an exampleprzykład from my ownwłasny experiencedoświadczenie.
16
65000
3000
No cóż, oto przykład z mojego doświadczenia.
01:20
It's fairlydość dramaticdramatyczny, actuallytak właściwie, to have this happenzdarzyć.
17
68000
5000
Właściwie to całkiem uderzające, że tak się stało.
01:25
ThreeTrzy or fourcztery of us, in 1957,
18
73000
3000
Troje lub czworo z nas, w 1957 roku,
01:28
put forwardNaprzód a partiallyczęściowo completekompletny theoryteoria of one of these forcessiły, this weaksłaby forcesiła.
19
76000
5000
zaprezentowało częściowo kompletną teorię na temat jednego z tych oddziaływań, słabego oddziaływania.
01:33
And it was in disagreementnieporozumienia with sevensiedem -- sevensiedem, countliczyć them, sevensiedem experimentseksperymenty.
20
81000
6000
I była ona w sprzeczności z siedmioma -- siedmioma, policzcie sobie, siedmioma eksperymentami.
01:39
ExperimentsEksperymenty were all wrongźle.
21
87000
3000
Wszystkie eksperymenty były błędne.
01:42
And we publishedopublikowany before knowingporozumiewawczy that,
22
90000
2000
I opublikowaliśmy ją nie wiedząc o tym,
01:44
because we figuredwzorzysty it was so beautifulpiękny, it's gottamusieć be right!
23
92000
3000
ponieważ stwierdziliśmy że jest tak piękna, że musi być prawidłowa!
01:47
The experimentseksperymenty had to be wrongźle, and they were.
24
95000
3000
Eksperymenty musiały być błędne i były.
01:50
Now our friendprzyjaciel over there, AlbertAlbert EinsteinEinstein,
25
98000
3000
Teraz, nasz przyjaciel, o tam, Albert Einstein
01:53
used to payzapłacić very little attentionUwaga when people said,
26
101000
4000
zazwyczaj nie przykładał zbyt dużej wagi kiedy ludzie mówili,
01:57
"You know, there's a man with an experimenteksperyment that seemswydaje się to disagreenie zgadzać się with specialspecjalny relativitywzględność.
27
105000
5000
"Wiesz, jest człowiek z eksperymentem który wydaje się być w sprzeczności ze szczególną teorią względności.
02:02
DCDC MillerMiller. What about that?" And he would say, "AwAWW, that'llto zrobi go away." (LaughterŚmiech)
28
110000
9000
DC Miller. Co ty na to?" A on zazwyczaj odpowiadał "A, to minie" (śmiech).
02:11
Now, why does stuffrzeczy like that work? That's the questionpytanie.
29
119000
3000
Teraz, dlaczego to tak działa? Oto jest pytanie.
02:14
Now, yeah, what do we mean by beautifulpiękny? That's one thing.
30
122000
5000
I jeszcze, co rozumiemy przez piękno? To jeden z problemów.
02:19
I'll try to make that clearjasny -- partiallyczęściowo clearjasny.
31
127000
3000
Spróbuję to wyjaśnić -- częściowo wyjaśnić.
02:22
Why should it work, and is this something to do with humanczłowiek beingsIstoty?
32
130000
5000
Dlaczego to powinno tak działać i czy ma to coś wspólnego z ludźmi?
02:27
I'll let you in on the answerodpowiedź to the last one that I offeroferta,
33
135000
3000
Zaoferuję odpowiedź na ostatnie z nich,
02:30
and that is, it has nothing to do with humanczłowiek beingsIstoty.
34
138000
2000
i to jest: to nie ma nic wspólnego z ludźmi.
02:32
SomewhereGdzieś in some other planetplaneta, orbitingorbitujący some very distantodległy stargwiazda,
35
140000
5000
Gdzieś na jakiejś innej planecie, orbitującej wokół jakiejś bardzo odległej gwiazdy,
02:37
maybe in a anotherinne galaxygalaktyka,
36
145000
2000
być może w innej galaktyce,
02:39
there could well be entitiespodmioty that are at leastnajmniej as intelligentinteligentny as we are,
37
147000
4000
mogą się znajdować istoty co najmniej tak inteligentne jak my,
02:43
and are interestedzainteresowany in sciencenauka. It's not impossibleniemożliwy; I think there probablyprawdopodobnie are lots.
38
151000
5000
zainteresowane nauką. To nie jest niemożliwe; uważam że prawdopodobnie jest ich dużo.
02:48
Very likelyprawdopodobne, noneŻaden is closeblisko enoughdość to interactoddziaływać with us.
39
156000
3000
Bardzo możliwe, że żadna nie jest wystarczająco blisko żeby się z nami spotkać.
02:51
But they could be out there, very easilyz łatwością.
40
159000
5000
Ale mogą tam być, bardzo łatwo.
02:56
And supposeprzypuszczać they have, you know, very differentróżne sensorysensoryczny apparatusaparatury, and so on.
41
164000
6000
I przypuśćmy że mają, wiecie, zupełnie inny zestaw zmysłów i tak dalej.
03:02
They have sevensiedem tentaclesmacki, and they have 14 little funny-lookingSzukam śmieszne compoundzłożony eyesoczy,
42
170000
5000
Mają siedem macek i 14 małych, zabawnie wyglądających złożonych oczu
03:07
and a brainmózg shapedw kształcie like a pretzelPrecel.
43
175000
4000
i mózg w kształcie precla.
03:11
Would they really have differentróżne lawsprawa?
44
179000
3000
Czy naprawdę mieliby inne prawa?
03:14
There are lots of people who believe that, and I think it is utterwypowiem baloneybujda.
45
182000
4000
Jest mnóstwo ludzi, którzy w to wierzą, a według mnie to kompletna bzdura.
03:18
I think there are lawsprawa out there,
46
186000
2000
Myślę że istnieją prawa
03:20
and we of coursekurs don't understandzrozumieć them at any givendany time very well
47
188000
6000
i oczywiście nie rozumiemy ich jeszcze zbyt dobrze
03:26
-- but we try. And we try to get closerbliższy and closerbliższy.
48
194000
3000
-- ale staramy się. I staramy się dotrzeć bliżej i bliżej.
03:29
And somedaypewnego dnia, we maymoże actuallytak właściwie figurepostać out the fundamentalfundamentalny unifiedujednolicony theoryteoria
49
197000
4000
I pewnego dnia możemy w zasadzie odkryć zunifikowaną fundamentalną teorię
03:33
of the particlescząsteczki and forcessiły, what I call the "fundamentalfundamentalny lawprawo."
50
201000
5000
cząstek i oddziaływań, którą nazywamy "prawem podstawowym".
03:38
We maymoże not even be terriblyniemożliwie fardaleko from it.
51
206000
2000
Możemy nawet nie być tak strasznie daleko od tego.
03:40
But even if we don't runbiegać acrossprzez it in our lifetimesokresy istnienia,
52
208000
3000
Ale nawet jeśli do niego nie dojdziemy za naszego życia,
03:43
we can still think there is one out there,
53
211000
3000
cały czas możemy myśleć że takie istnieje,
03:46
and we're just tryingpróbować to get closerbliższy and closerbliższy to it.
54
214000
2000
a my po prostu staramy się do niego coraz bardziej zbliżyć.
03:48
I think that's the mainGłówny pointpunkt to be madezrobiony.
55
216000
3000
Uważam że to jest główny cel do osiągnięcia.
03:51
We expresswyrazić these things mathematicallymatematycznie.
56
219000
3000
Wyrażamy te sprawy przy pomocy matematyki.
03:54
And when the mathematicsmatematyka is very simpleprosty --
57
222000
2000
A kiedy matematyka jest bardzo prosta --
03:56
when in termswarunki of some mathematicalmatematyczny notationnotacji,
58
224000
4000
kiedy przy pomocy pewnych wyrażeń matematycznych
04:00
you can writepisać the theoryteoria in a very briefkrótki spaceprzestrzeń, withoutbez a lot of complicationpowikłaniem --
59
228000
6000
można zapisać teorię na bardzo małej przestrzeni, bez zbędnych komplikacji --
04:06
that's essentiallygłównie what we mean by beautypiękno or eleganceelegancja.
60
234000
4000
to jest właściwie to co rozumiemy przez piękno lub elegancję.
04:10
Here'sTutaj jest what I was sayingpowiedzenie about the lawsprawa. They're really there.
61
238000
6000
Oto co mówiłem o prawach. Naprawdę istnieją.
04:16
NewtonNewton certainlyna pewno believeduwierzyli that.
62
244000
2000
Newton z pewnością w to wierzył.
04:18
And he said, here, "It is the businessbiznes of naturalnaturalny philosophyfilozofia to find out those lawsprawa."
63
246000
10000
I powiedział, "Jednym z zadań filozofii naturalnej jest znalezienie tych praw."
04:28
The basicpodstawowy lawprawo, let's say -- here'soto jest an assumptionzałożenie.
64
256000
3000
Podstawowe prawo, powiedzmy -- to założenie.
04:31
The assumptionzałożenie is that the basicpodstawowy lawprawo really takes the formformularz
65
259000
3000
Musimy założyć że to podstawowe prawo rzeczywiście przybiera formę
04:34
of a unifiedujednolicony theoryteoria of all the particlescząsteczki.
66
262000
3000
zunifikowanej teorii wszystkich cząstek.
04:37
Now, some people call that a theoryteoria of everything.
67
265000
3000
Teraz, niektórzy ludzie nazywają ją teorią wszystkiego.
04:40
That's wrongźle because the theoryteoria is quantumkwant mechanicalmechaniczny.
68
268000
5000
To błąd, ponieważ jest to teoria oparta o mechanikę kwantową.
04:45
And I won'tprzyzwyczajenie go into a lot of stuffrzeczy about quantumkwant mechanicsmechanika and what it's like, and so on.
69
273000
4000
I nie będę się wdawał w detale na temat mechaniki kwantowej i z czym to się je.
04:49
You've heardsłyszał a lot of wrongźle things about it anywaytak czy inaczej. (LaughterŚmiech)
70
277000
5000
I tak słyszeliście już dużo bzdur na ten temat. (śmiech).
04:54
There are even movieskino about it with a lot of wrongźle stuffrzeczy.
71
282000
3000
Powstały nawet o niej filmy z mnóstwem błędów.
04:57
But the mainGłówny thing here is that it predictsprzewiduje probabilitiesprawdopodobieństwa.
72
285000
5000
Ale głównie chodzi o to, że przewiduje prawdopodobieństwa.
05:02
Now, sometimesczasami those probabilitiesprawdopodobieństwa are nearBlisko certaintiespewniki.
73
290000
3000
Czasami te prawdopodobieństwa są bliskie pewności.
05:05
And in a lot of familiarznajomy casesprzypadki, they of coursekurs are.
74
293000
3000
I w wielu podobnych przypadkach rzeczywiście są pewne.
05:08
But other timesczasy they're not, and you have only probabilitiesprawdopodobieństwa for differentróżne outcomeswyniki.
75
296000
6000
Ale w innych nie są i mamy tylko prawdopodobieństwa dla różnych możliwości.
05:14
So what that meansznaczy is that the historyhistoria of the universewszechświat is not determinedustalona just by the fundamentalfundamentalny lawprawo.
76
302000
6000
A to znaczy że historia wszechświata nie jest zdeterminowana tylko przez prawo podstawowe.
05:20
It's the fundamentalfundamentalny lawprawo and this incrediblyniewiarygodnie long seriesseria of accidentsWypadki,
77
308000
5000
Tylko przez prawo podstawowe i ten niewiarygodnie długi ciąg przypadków,
05:25
or chanceszansa outcomeswyniki, that are there in additiondodanie.
78
313000
5000
lub wyników prawdopodobieństwa, dodanych do tego.
05:30
And the fundamentalfundamentalny theoryteoria doesn't includezawierać those chanceszansa outcomeswyniki; they are in additiondodanie.
79
318000
6000
A fundamentalna teoria nie zawiera tych wyników prawdopodobieństwa; one są dodatkiem.
05:36
So it's not a theoryteoria of everything. And in factfakt, a hugeolbrzymi amountilość of the informationInformacja
80
324000
4000
Więc nie jest to teoria wszystkiego. I faktycznie, olbrzymie ilości informacji
05:40
in the universewszechświat around us comespochodzi from those accidentsWypadki,
81
328000
4000
w otaczającym nas wszechświecie pochodzi z tych przypadków,
05:44
and not just from the fundamentalfundamentalny lawsprawa.
82
332000
3000
a nie tylko z praw fundamentalnych.
05:47
Now, it's oftenczęsto said that gettinguzyskiwanie closerbliższy and closerbliższy
83
335000
8000
Jest takie powiedzenie że dochodzenie bliżej i bliżej
05:55
to the fundamentalfundamentalny lawsprawa by examiningBadanie phenomenazjawiska at lowNiska energiesenergie, and then higherwyższy energiesenergie,
84
343000
5000
do praw fundamentalnych przez sprawdzanie zjawisk małych energii, a potem większych energii,
06:00
and then higherwyższy energiesenergie, or shortkrótki distancesodległości, and then shorterkrótszy distancesodległości,
85
348000
3000
a potem jeszcze większych, lub krótkich odległości, a potem krótszych
06:03
and then still shorterkrótszy distancesodległości, and so on, is like peelingobieranie the skinskóra of an onioncebula.
86
351000
4000
a potem jeszcze krótszych odległości i tak dalej, jest jak obieranie warstw cebuli.
06:07
And we keep doing that,
87
355000
2000
I cały czas to robimy,
06:09
and buildbudować more powerfulpotężny machinesmaszyny, acceleratorsakceleratory for particlescząsteczki.
88
357000
4000
i budujemy potężniejsze urządzenia, akceleratory cząstek.
06:13
We look deepergłębiej and deepergłębiej into the structureStruktura of particlescząsteczki,
89
361000
5000
Spoglądamy coraz głębiej i głębiej w struktury cząstek
06:18
and in that way we get probablyprawdopodobnie closerbliższy and closerbliższy to this fundamentalfundamentalny lawprawo.
90
366000
7000
i w ten sposób prawdopodobnie zbliżamy się do tego prawa podstawowego.
06:25
Now, what happensdzieje się is that as we do that, as we peelobierać these skinsskórki of the onioncebula,
91
373000
6000
To co się dzieje kiedy to robimy, kiedy obieramy kolejne warstwy cebuli,
06:31
and we get closerbliższy and closerbliższy to the underlyingpoważniejszych lawprawo,
92
379000
3000
i dostajemy się bliżej i bliżej do leżącego tam prawa,
06:34
we see that eachkażdy skinskóra has something in commonpospolity with the previouspoprzedni one,
93
382000
5000
widzimy że każda warstwa ma coś wspólnego z poprzednią
06:39
and with the nextNastępny one. We writepisać them out mathematicallymatematycznie,
94
387000
4000
i z następną. Zapisujemy je matematycznie
06:43
and we see they use very similarpodobny mathematicsmatematyka.
95
391000
3000
i widzimy że używają bardzo podobnej matematyki.
06:46
They requirewymagać very similarpodobny mathematicsmatematyka.
96
394000
3000
Wymagają bardzo podobnej matematyki.
06:49
That is absolutelyabsolutnie remarkableznakomity, and that is a centralcentralny featurececha
97
397000
4000
To absolutnie godne podziwu i jest to główna cecha
06:53
of what I'm tryingpróbować to say todaydzisiaj.
98
401000
5000
o której staram się dzisiaj opowiedzieć.
06:58
NewtonNewton callednazywa it -- that's NewtonNewton, by the way -- that one.
99
406000
3000
Newton nazwał to -- swoją drogą to Newton -- o tamten.
07:01
This one is AlbertAlbert EinsteinEinstein. HiCześć, AlAl! And anywaytak czy inaczej,
100
409000
7000
Ten tutaj to Albert Einstein. Cześć Al!
07:08
he said, "natureNatura conformableConformable to herselfsię" -- personifyingpersonifikacje natureNatura as a femalePłeć żeńska.
101
416000
7000
Powiedział "natura podobna do samej siebie" -- personifikując naturę jako kobietę.
07:15
And so what happensdzieje się is that the newNowy phenomenazjawiska,
102
423000
5000
I okazuje się, że to nowe zjawisko,
07:20
the newNowy skinsskórki, the innerwewnętrzny skinsskórki of the slightlynieco smallermniejszy skinsskórki of the onioncebula
103
428000
6000
nowe warstwy, wewnętrzne warstwy ciut mniejszych warstw cebuli
07:26
that we get to, resembleprzypominają the slightlynieco largerwiększy oneste.
104
434000
4000
do których docieramy, przypominają te trochę większe.
07:30
And the kinduprzejmy of mathematicsmatematyka that we had for the previouspoprzedni skinskóra
105
438000
6000
I matematyka, której używaliśmy do poprzedniej warstwy
07:36
is almostprawie the samepodobnie as what we need for the nextNastępny skinskóra.
106
444000
4000
jest prawie taka sama jak ta, której potrzebujemy do następnej.
07:40
And that's why the equationsrównania look so simpleprosty.
107
448000
4000
I dlatego właśnie równania wyglądają tak prosto.
07:44
Because they use mathematicsmatematyka we alreadyjuż have.
108
452000
3000
Ponieważ stosują matematykę, którą już znamy.
07:47
A trivialtrywialny exampleprzykład is this: NewtonNewton founduznany the lawprawo of gravitypowaga,
109
455000
5000
Trywialny przykład: Newton odkrył prawo grawitacji,
07:52
whichktóry goesidzie like one over the squareplac of the distancedystans betweenpomiędzy the things gravitatedszły.
110
460000
5000
które brzmi jak, jeden przez kwadrat odległości pomiędzy obiektami przyciągającymi się.
07:57
CoulombCoulomba, in FranceFrancja, founduznany the samepodobnie lawprawo for electricelektryczny chargesopłaty.
111
465000
5000
Coulomb, we Francji, znalazł to samo prawo dla ładunków elektrycznych.
08:02
Here'sTutaj jest an exampleprzykład of this similaritypodobieństwa.
112
470000
2000
Oto przykład tego podobieństwa.
08:04
You look at gravitypowaga, you see a certainpewny lawprawo.
113
472000
3000
Patrząc na grawitację widzimy pewne prawo.
08:07
Then you look at electricityElektryczność. Sure enoughdość. The samepodobnie rulereguła.
114
475000
3000
Potem patrzymy na elektryczność. Pewnie. Ta sama zasada.
08:10
It's a very simpleprosty exampleprzykład.
115
478000
2000
To bardzo prosty przykład.
08:12
There are lots of more sophisticatedwyrafinowany examplesprzykłady.
116
480000
4000
Jest mnóstwo bardziej skomplikowanych przykładów.
08:16
SymmetrySymetria is very importantważny in this discussiondyskusja.
117
484000
2000
Symetria jest tu bardzo ważna.
08:18
You know what it meansznaczy. A circleokrąg, for exampleprzykład,
118
486000
3000
Rozumiecie co to znaczy. Okrąg na przykład,
08:21
is symmetricsymetryczny underpod rotationsobroty about the centercentrum of the circleokrąg.
119
489000
4000
jest symetryczny względem obrotu wokół swojego środka.
08:25
You rotateobracać się around the centercentrum of the circleokrąg, the circleokrąg remainsszczątki unchangedbez zmian.
120
493000
5000
Kiedy obracacie okrąg wokół środka, okrąg pozostaje bez zmian.
08:30
You take a spherekula, in threetrzy dimensionswymiary, you rotateobracać się around the centercentrum of the spherekula,
121
498000
3000
Kiedy weźmiecie sferę, w trzech wymiarach, obracacie ją wokół środka
08:33
and all those rotationsobroty leavepozostawiać the spherekula alonesam.
122
501000
4000
i te wszystkie obroty nie zmieniają sfery.
08:37
They are symmetriessymetrie of the spherekula.
123
505000
1000
To symetrie sfery.
08:38
So we say, in generalgenerał, that there's a symmetrySymetria
124
506000
4000
Dlatego mówimy, ogólnie, że istnieje symetria
08:42
underpod certainpewny operationsoperacje if those operationsoperacje leavepozostawiać the phenomenonzjawisko,
125
510000
4000
dla pewnych działań, jeśli te działania zostawiają zjawisko,
08:46
or its descriptionopis, unchangedbez zmian.
126
514000
3000
lub jego opis, bez zmian.
08:49
Maxwell'sMaxwella equationsrównania are of coursekurs symmetricalsymetryczny
127
517000
3000
Równania Maxwella są oczywiście symetryczne
08:52
underpod rotationsobroty of all of spaceprzestrzeń.
128
520000
2000
względem obrotów przestrzeni.
08:54
Doesn't mattermateria if we turnskręcać the wholecały of spaceprzestrzeń around by some anglekąt,
129
522000
4000
Nie ma znaczenie czy przekręcimy całą przestrzeń dookoła o jakiś kąt,
08:58
it doesn't leavepozostawiać the -- doesn't changezmiana the phenomenonzjawisko of electricityElektryczność or magnetismmagnetyzm.
130
526000
4000
to nie zostawia -- nie zmienia zjawiska elektryczności czy magnetyzmu.
09:02
There's a newNowy notationnotacji in the 19thth centurystulecie that expressedwyrażone this,
131
530000
4000
W 19-tym wieku istniał zapis do wyrażania tego
09:06
and if you use that notationnotacji, the equationsrównania get a lot simplerprostsze.
132
534000
4000
i jeśli użyjemy tego zapisu, równania stają się znacznie prostsze.
09:10
Then EinsteinEinstein, with his specialspecjalny theoryteoria of relativitywzględność,
133
538000
3000
Następnie Einstein, ze swoją szczególną teorią względności,
09:13
lookedspojrzał at a wholecały setzestaw of symmetriessymetrie of Maxwell'sMaxwella equationsrównania,
134
541000
3000
spojrzał na cały zbiór symetrii w równaniach Maxwella,
09:16
whichktóry are callednazywa specialspecjalny relativitywzględność.
135
544000
3000
które są nazwane szczególną względnością.
09:19
And those symmetriessymetrie, then, make the equationsrównania even shorterkrótszy, and even prettierładniejsza, thereforew związku z tym.
136
547000
5000
I te symetrie powodują, że równania stają się jeszcze krótsze i dlatego jeszcze ładniejsze.
09:24
Let's look. You don't have to know what these things mean, doesn't make any differenceróżnica.
137
552000
3000
Popatrzmy. Nie musicie wiedzieć co tam jest napisane, to nie ma teraz znaczenia.
09:27
But you can just look at the formformularz. (LaughterŚmiech) You can look at the formformularz.
138
555000
4000
Popatrzcie po prostu na formę. (śmiech). Możecie popatrzeć na formę.
09:31
You see abovepowyżej, at the topTop, a long listlista
139
559000
2000
Widzicie na samej górze, długą listę
09:33
of equationsrównania with threetrzy componentsskładniki for the threetrzy directionswskazówki of spaceprzestrzeń: x, y and z.
140
561000
6000
równań z trzema zmiennymi dla trzech wymiarów przestrzeni: x, y i z.
09:39
Then, usingza pomocą vectorwektor analysisanaliza, you use rotationalobrotowa symmetrySymetria, and you get this nextNastępny setzestaw.
141
567000
6000
Potem, przy pomocy analizy wektorowej, używamy symetrii obrotowej i otrzymujemy następną listę.
09:45
Then you use the symmetrySymetria of specialspecjalny relativitywzględność and you get an even simplerprostsze setzestaw
142
573000
4000
Potem używamy symetrii szczególnej względności i otrzymujemy jeszcze prostszą listę,
09:49
down here, showingseans that symmetrySymetria exhibitseksponaty better and better.
143
577000
4000
tę na dole, ukazującą istnienie tej symetrii coraz lepiej.
09:53
The more and more symmetrySymetria you have, the better you exhibiteksponować the simplicityprostota and eleganceelegancja of the theoryteoria.
144
581000
6000
Im więcej symetrii mamy, tym lepiej możemy pokazać prostotę i elegancję teorii.
09:59
The last two, the first equationrównanie saysmówi that electricelektryczny chargesopłaty and currentsprądy
145
587000
4000
Ostatnie dwa, pierwsze równanie mówi że ładunki elektryczne i prądy
10:03
give risewzrost to all the electricelektryczny and magneticmagnetyczny fieldspola.
146
591000
4000
są przyczyną wszystkich pól elektrycznych i magnetycznych.
10:07
The nextNastępny -- seconddruga -- equationrównanie saysmówi that there is no magnetismmagnetyzm other than that.
147
595000
5000
Następne -- drugie -- równanie mówi że nie ma magnetyzmu innego niż ten.
10:12
The only magnetismmagnetyzm comespochodzi from electricelektryczny chargesopłaty and currentsprądy.
148
600000
3000
Jedyny magnetyzm pochodzi od ładunków elektrycznych i prądów.
10:15
SomedayPewnego dnia we maymoże find some slightniewielki holeotwór in that argumentargument.
149
603000
5000
Kiedyś być może znajdziemy małą dziurę w tej argumentacji.
10:20
But for the momentza chwilę, that's the casewalizka.
150
608000
4000
Ale na tę chwilę ona obowiązuje.
10:24
Now, here is a very excitingekscytujący developmentrozwój that manywiele people have not heardsłyszał of.
151
612000
4000
Teraz, istnieje bardzo ekscytujące odkrycie o którym niewielu ludzi słyszało.
10:28
They should have heardsłyszał of it, but it's a little trickyzdradliwy to explainwyjaśniać in technicaltechniczny detailSzczegół,
152
616000
5000
Powinni o tym usłyszeć, ale jest trochę zabawy z wyjaśnianiem detali technicznych,
10:33
so I won'tprzyzwyczajenie do it. I'll just mentionwzmianka it. (LaughterŚmiech)
153
621000
3000
więc tego nie zrobię. Tylko napomknę. (śmiech).
10:36
But ChenChen NingNing YangYang, callednazywa by us "FrankFrank" YangYang -- (LaughterŚmiech)
154
624000
10000
Mianowicie, Chen Ning Yang, przezywany przez nas "Frank" Yang -- (śmiech)
10:46
-- and BobBob MillsMłyny put forwardNaprzód, 50 yearslat agotemu,
155
634000
4000
-- i Bob Mills zaprezentowali 50 lat temu,
10:50
this generalizationGeneralizacja of Maxwell'sMaxwella equationsrównania, with a newNowy symmetrySymetria.
156
638000
4000
uogólnienie równań Maxwella, z nową symetrią.
10:54
A wholecały newNowy symmetrySymetria.
157
642000
2000
Całkiem nową symetrią.
10:56
MathematicsMatematyka very similarpodobny, but there was a wholecały newNowy symmetrySymetria.
158
644000
3000
Bardzo podobna matematyka, ale była tam całkiem nowa symetria.
10:59
They hopedmieć nadzieję that this would contributeprzyczynić się somehowjakoś to particlecząstka physicsfizyka
159
647000
5000
Mieli nadzieję że to wniesie jakiś wkład do fizyki cząstek
11:04
-- didn't. It didn't, by itselfsamo, contributeprzyczynić się to particlecząstka physicsfizyka.
160
652000
4000
-- ale nie. Samo z siebie nic to nie wniosło do fizyki cząstek.
11:08
But then some of us generalizeduogólnione it furtherdalej. And then it did!
161
656000
5000
Ale później niektórzy z nas uogólnili to jeszcze bardziej. I wtedy wniosło!
11:13
And it gavedał a very beautifulpiękny descriptionopis of the strongsilny forcesiła and of the weaksłaby forcesiła.
162
661000
5000
I dało przepiękny opis mocnej siły i słabej siły.
11:18
So here we say, again, what we said before:
163
666000
3000
Więc można powtórzyć, to co mówiliśmy wcześniej:
11:21
that eachkażdy skinskóra of the onioncebula showsprzedstawia a similaritypodobieństwa to the adjoiningsąsiadujące ze sobą skinsskórki.
164
669000
4000
każda warstwa cebuli ukazuje podobieństwo do przylegających warstw.
11:25
So the mathematicsmatematyka for the adjoiningsąsiadujące ze sobą skinsskórki is very similarpodobny to what we need for the newNowy one.
165
673000
5000
Więc matematyka przylegających warstw jest bardzo podobna do tej, której potrzebujemy dla nowej warstwy.
11:30
And thereforew związku z tym it lookswygląda beautifulpiękny
166
678000
2000
I dlatego wygląda to pięknie.
11:32
because we alreadyjuż know how to writepisać it in a lovelyśliczny, concisezwięzłe way.
167
680000
4000
Ponieważ od razu wiemy jak zapisać to w przyjemny, zwięzły sposób.
11:36
So here are the themestematy. We believe there is a unifiedujednolicony theoryteoria underlyingpoważniejszych all the regularitiesprawidłowości.
168
684000
9000
Stąd wątki. Wierzymy że za tymi wszystkimi regularnościami kryje się zunifikowana teoria.
11:45
StepsKroki towardw kierunku unificationzjednoczenia exhibiteksponować the simplicityprostota.
169
693000
4000
Kroki w kierunku unifikacji odsłaniają prostotę.
11:49
SymmetrySymetria exhibitseksponaty the simplicityprostota.
170
697000
2000
Symetria odsłania prostotę.
11:51
And then there is self-similaritysamopodobieństwo acrossprzez the scaleswaga -- in other wordssłowa,
171
699000
4000
A w dodatku istnieje samopodobieństwo pośród skal -- innymi słowy,
11:55
from one skinskóra of the onioncebula to anotherinne one.
172
703000
2000
między jedną warstwą cebuli, a kolejną.
11:57
ProximateBliższe self-similaritysamopodobieństwo. And that accountskonta for this phenomenonzjawisko.
173
705000
5000
Przybliżone samopodobieństwo. I to odpowiada za to zjawisko.
12:02
That will accountkonto for why beautypiękno is a successfuludany criterionkryterium for selectingwybierając the right theoryteoria.
174
710000
7000
To jest powód dlaczego piękno jest świetnym kryterium do wybierania właściwej teorii.
12:09
Here'sTutaj jest what NewtonNewton himselfsamego siebie said:
175
717000
1000
Oto co powiedział sam Newton:
12:10
"NatureNatura is very consonantSpółgłoska and conformableConformable to her selfsamego siebie."
176
718000
4000
"Natura jest bardzo harmonijna i podobna do samej siebie."
12:14
One thing he was thinkingmyślący of is something that mostwiększość of us take for grantedZgoda todaydzisiaj,
177
722000
4000
Jedna z rzeczy którą miał na myśli jest coś, co obecnie bierzemy za pewnik,
12:18
but in his day it wasn'tnie było takenwzięty for grantedZgoda.
178
726000
3000
ale w jego czasach pewne nie było.
12:21
There's the storyfabuła, whichktóry is not absolutelyabsolutnie certainpewny to be right, but a lot of people told it.
179
729000
6000
Istnieje ta historia, która niekoniecznie musi być prawdziwa, ale wielu ludzi ją opowiada.
12:27
FourCztery sourcesźródła told it. That when they had the plagueplaga in CambridgeCambridge,
180
735000
4000
Cztery źródła o niej mówią. Że kiedy wybuchła zaraza w Cambridge,
12:31
and he wentposzedł down to his mother'smatki farmgospodarstwo rolne -- because the universityUniwersytet was closedZamknięte --
181
739000
4000
a on pojechał na farmę swojej matki -- bo uniwersytet był zamknięty --
12:35
he saw an applejabłko fallspadek from a treedrzewo, or on his headgłowa or something.
182
743000
4000
zobaczył jak jabłko spada z drzewa lub na jego głowę czy jakoś tak.
12:39
And he realizedrealizowany suddenlynagle that the forcesiła that drewrysował the applejabłko down to the earthZiemia
183
747000
4000
I nagle zrozumiał że siła która ściągnęła jabłko na ziemię
12:43
could be the samepodobnie as the forcesiła regulatingregulacji the motionsruchy of the planetsplanety and the moonksiężyc.
184
751000
6000
może być tą samą, która kieruje ruchem planet i księżyca.
12:49
That was a bigduży unificationzjednoczenia for those daysdni, althoughmimo że todaydzisiaj we take it for grantedZgoda.
185
757000
5000
To była wielka unifikacja jak na tamte czasy, chociaż dzisiaj jest to dla nas oczywiste.
12:54
It's the samepodobnie theoryteoria of gravitypowaga.
186
762000
4000
To ta sama teoria grawitacji.
12:58
So he said that this principlezasada of natureNatura, consonancewspółbrzmienie:
187
766000
5000
Tak więc powiedział że ta zasada natury, jej harmonijność:
13:03
"This principlezasada of natureNatura beingistota very remotezdalny from the conceptionskoncepcje of philosophersfilozofowie,
188
771000
5000
„To prawo natury jest znacznie oddalone od koncepcji filozofów,
13:08
I forboreforbore to describeopisać it in that bookksiążka,
189
776000
3000
od opisania których powstrzymuję się w tej książce
13:11
lestzeby nie I should be accountedstanowiły an extravagantekstrawaganckie freakwybryk ... "
190
779000
4000
zatem powinienem być uznany co najmniej za ekstrawaganckiego dziwaka ... "
13:15
That's what we all have to watch out for, (LaughterŚmiech) especiallyszczególnie at this meetingspotkanie.
191
783000
5000
To jest coś, na co wszyscy powinniśmy uważać. (śmiech). Szczególnie na tym spotkaniu.
13:20
" ... and so prejudiceuszczerbku dla my readersczytelnicy againstprzeciwko all those things whichktóry were the mainGłówny designprojekt of the bookksiążka."
192
788000
5000
" ... i uprzedzić czytelników na temat tych wszystkich rzeczy, które tworzyły główny rys tej książki."
13:25
Now, who todaydzisiaj would claimroszczenie that as a meresam conceitpycha of the humanczłowiek mindumysł?
193
793000
4000
Kto dzisiaj twierdziłby że to jedynie zarozumiałość ludzkiego umysłu?
13:29
That the forcesiła that causesprzyczyny the applejabłko to fallspadek to the groundziemia
194
797000
4000
Że siła która powoduje że jabłko spada na ziemię
13:33
is the samepodobnie forcesiła that causesprzyczyny the planetsplanety and the moonksiężyc to moveruszaj się around,
195
801000
3000
jest tą samą siłą, która odpowiada za ruch planet i księżyca,
13:36
and so on? EverybodyKażdy knowswie that. It's a propertynieruchomość of gravitationgrawitacje.
196
804000
5000
i tak dalej? Wszyscy to wiedzą. To właściwość grawitacji.
13:41
It's not something in the humanczłowiek mindumysł. The humanczłowiek mindumysł can, of coursekurs, appreciatedoceniać it
197
809000
4000
To nie coś wymyślonego. Ludzki umysł może, oczywiście, docenić to
13:45
and enjoycieszyć się it, use it, but it's not -- it doesn't stemtrzon from the humanczłowiek mindumysł.
198
813000
5000
i cieszyć się tym, używać, ale to nie jest -- to nie pochodzi z ludzkiego umysłu.
13:50
It stemsłodygi from the characterpostać of gravitypowaga.
199
818000
2000
To wynika z właściwości grawitacji.
13:52
And that's trueprawdziwe of all the things we're talkingmówić about.
200
820000
2000
I to jest prawdziwe dla wszystkich rzeczy o których dzisiaj mówiliśmy.
13:54
They are propertiesnieruchomości of the fundamentalfundamentalny lawprawo.
201
822000
2000
To są właściwości prawa podstawowego.
13:56
The fundamentalfundamentalny lawprawo is suchtaki that the differentróżne skinsskórki of the onioncebula resembleprzypominają one anotherinne,
202
824000
6000
Prawo podstawowe mówi zaś, że różne warstwy cebuli są do siebie podobne,
14:02
and thereforew związku z tym the mathmatematyka for one skinskóra allowspozwala you to expresswyrazić beautifullyestetycznie and simplypo prostu
203
830000
4000
i dlatego matematyka dla jednej warstwy pozwala wyrazić pięknie i prosto
14:06
the phenomenonzjawisko of the nextNastępny skinskóra.
204
834000
3000
fenomen następnej warstwy.
14:09
I say here that NewtonNewton did a lot of things that yearrok:
205
837000
3000
Newton odkrył mnóstwo rzeczy tamtego roku:
14:12
gravitypowaga, the lawsprawa of motionruch, the calculusrachunek, whitebiały lightlekki composedopanowany of all the colorszabarwienie of the rainbowRainbow.
206
840000
6000
grawitację, prawa dynamiki, analizę, białe światło jako kompozycję wszystkich kolorów tęczy.
14:18
And he could have writtenpisemny quitecałkiem an essayesej on "What I Did Over My SummerLatem VacationWakacje."
207
846000
6000
I mógł napisać spory esej pod tytułem "Co zrobiłem w czasie letnich wakacji."
14:24
(LaughterŚmiech)
208
852000
4000
(śmiech).
14:28
So we don't have to assumezałożyć these principleszasady as separateoddzielny metaphysicalmetafizyczny postulatespostulaty.
209
856000
10000
Więc nie musimy zakładać tych zasad jako oddzielnych metafizycznych postulatów.
14:38
They followśledzić from the fundamentalfundamentalny theoryteoria.
210
866000
6000
One wywodzą się z teorii fundamentalnej.
14:44
They are what we call emergentwschodzący propertiesnieruchomości.
211
872000
2000
Są czymś co nazywamy wyłaniającymi się właściwościami.
14:46
You don't need -- you don't need something more to get something more.
212
874000
7000
Nie potrzeba -- nie potrzeba czegoś więcej żeby otrzymać coś większego.
14:53
That's what emergencepowstanie meansznaczy.
213
881000
2000
Oto co wyłanianie się oznacza.
14:55
Life can emergepojawić się from physicsfizyka and chemistrychemia, plusplus a lot of accidentsWypadki.
214
883000
9000
Życie potrafi wyłonić się z fizyki i chemii, plus mnóstwa przypadków.
15:04
The humanczłowiek mindumysł can arisepowstać from neurobiologyneurobiologia and a lot of accidentsWypadki,
215
892000
5000
Ludzki umysł może powstać z neurobiologii i mnóstwa przypadków,
15:09
the way the chemicalchemiczny bondwięź arisespowstaje from physicsfizyka and certainpewny accidentsWypadki.
216
897000
7000
w sposób w jaki chemiczne wiązanie powstaje z fizyki i pewnych przypdaków.
15:16
It doesn't diminishzmniejszać the importanceznaczenie of these subjectstematy
217
904000
4000
To nie pomniejsza ważności tych tematów,
15:20
to know that they followśledzić from more fundamentalfundamentalny things, plusplus accidentsWypadki.
218
908000
6000
wiedza że powstają z bardziej fundamentalnych rzeczy oraz przypadków.
15:26
That's a generalgenerał rulereguła, and it's criticallykrytycznie importantważny to realizerealizować that.
219
914000
5000
To ogólna zasada i jest bardzo ważne żeby to sobie uświadomić.
15:31
You don't need something more in orderzamówienie to get something more.
220
919000
4000
Nie potrzeba czegoś więcej po to żeby otrzymać coś więcej.
15:35
People keep askingpytając that when they readczytać my bookksiążka, "The QuarkQuark and the JaguarJaguar,"
221
923000
4000
Ludzie ciągle pytali o to po przeczytaniu mojej książki, Kwark i Jaguar.
15:39
and they say, "Isn't there something more beyondpoza what you have there?"
222
927000
4000
Pytali, "Czy nie ma czegoś więcej poza tym co mamy?"
15:43
PresumablyPrawdopodobnie, they mean something supernaturalnadprzyrodzony.
223
931000
4000
Przypuszczalnie mając na myśli coś nadnaturalnego.
15:47
AnywayW każdym razie, there isn't. (LaughterŚmiech)
224
935000
2000
Tak czy siak, nie ma. (śmiech).
15:49
You don't need something more to explainwyjaśniać something more.
225
937000
5000
Nie potrzeba czegoś więcej, żeby wyjaśnić więcej.
15:54
Thank you very much. (ApplauseAplauz)
226
942000
3000
Dziękuję bardzo.
Translated by Maciek Wcislik
Reviewed by Jaroslaw Danilczuk

▲Back to top

ABOUT THE SPEAKER
Murray Gell-Mann - Physicist
Murray Gell-Mann brings visibility to a crucial aspect of our existence that we can't actually see: elemental particles. He won the Nobel Prize in Physics for introducing quarks, one of two fundamental ingredients for all matter in the universe.

Why you should listen

He's been called "the man with five brains" -- and Murray Gell-Mann has the resume to prove it. In addition to being a Nobel laureate, he is an accomplished physicist who's earned numerous awards, medals and honorary degrees for his work with subatomic particles, including the groundbreaking theory that the nucleus of an atom comprises 100 or so fundamental building blocks called quarks.

Gell-Mann's influence extends well beyond his field: He's a member of the National Academy of Sciences, the American Academy of Arts and Sciences, and the Council on Foreign Relations. He also serves on the board of the Wildlife Conservation Society and is a director of Encyclopedia Britannica. Gell-Mann, a professor emeritus of Caltech, now heads the evolution of human languages program at the Santa Fe Institute, which he cofounded in 1984.

A prolific writer -- he's penned scores of academic papers and several books, including The Quark and the Jaguar -- Gell-Mann is also the subject of the popular science biography Strange Beauty: Murray Gell-Mann and the Revolution in 20th-Century Physics.

More profile about the speaker
Murray Gell-Mann | Speaker | TED.com