TED2015
Steven Wise: Chimps have feelings and thoughts. They should also have rights
Steven Wise: Szympansy mają myśli i uczucia. Powinny mieć także prawa.
Filmed:
Readability: 4.3
1,115,996 views
Szympans też człowiek. No, może nie do końca. Prawnik Steven Wise od 30 lat pracuje nad zmianą statusu prawnego tych zwierząt z „rzeczy” na „osoby”. Jak opisuje w swojej fascynującej prelekcji, przyznanie, że zwierzęta takie jak szympansy mają niezwykłe zdolności poznawcze oraz zmiana sposobu, w jakie je traktujemy, nie jest kwestią prawniczej semantyki, ale naszym moralnym obowiązkiem.
Steven Wise - Animal rights lawyer
By challenging long-held legal notions of “personhood”, Steven Wise seeks to grant cognitively advanced animals access to a full spectrum of fundamental rights. Full bio
By challenging long-held legal notions of “personhood”, Steven Wise seeks to grant cognitively advanced animals access to a full spectrum of fundamental rights. Full bio
Double-click the English transcript below to play the video.
Popatrzcie na ten ołówek.
00:12
I'd like to have you look at this pencil.
0
949
2601
00:15
It's a thing. It's a legal thing.
1
3550
2857
Jest rzeczą. Także w świetle prawa.
00:18
And so are books you might have
or the cars you own.
or the cars you own.
2
6407
2972
Tak jak książki czy wasz samochód.
00:22
They're all legal things.
3
10319
1939
To wszystko są rzeczy prawne.
00:24
The great apes that you'll see behind me,
4
12258
3623
Małpy naczelne, które widzicie za mną,
00:27
they too are legal things.
5
15881
3668
także są rzeczami prawnymi.
00:31
Now, I can do that to a legal thing.
6
19549
4273
Z rzeczą mogę zrobić na przykład to.
00:35
I can do whatever I want
to my book or my car.
to my book or my car.
7
23822
2809
Mogę zrobić co zechcę
z moją książką czy autem.
z moją książką czy autem.
00:38
These great apes, you'll see.
8
26631
2902
To małpy naczelne, które poznacie.
00:41
The photographs are taken by a man
named James Mollison
named James Mollison
9
29533
3887
Te zdjęcia zrobił James Mollison,
00:45
who wrote a book called
"James & Other Apes."
"James & Other Apes."
10
33420
3044
który napisał książkę
"James i inne człekokształtne".
"James i inne człekokształtne".
00:48
And he tells in his book
how every single one them,
how every single one them,
11
36464
2763
Pisze w niej, że każda z tych małp,
00:51
almost every one of them, is an orphan
12
39227
2298
no, prawie każda - jest sierotą
00:53
who saw his mother and father
die before his eyes.
die before his eyes.
13
41525
3615
i na własne oczy widziała śmierć rodziców.
00:58
They're legal things.
14
46110
1638
W świetle prawa są one rzeczami.
00:59
So for centuries, there's been
a great legal wall
a great legal wall
15
47748
2693
Od wieków istnieje w prawie gruby mur,
01:02
that separates legal things
from legal persons.
from legal persons.
16
50441
3344
oddzielający osoby od rzeczy.
01:05
On one hand, legal things
are invisible to judges.
are invisible to judges.
17
53785
3785
Z jednej strony rzeczy prawne,
są niewidzialne dla sędziów.
są niewidzialne dla sędziów.
01:09
They don't count in law.
18
57570
1950
Nie liczą się w systemie prawnym.
01:11
They don't have any legal rights.
19
59520
1695
Nie mają żadnych praw.
01:13
They don't have
the capacity for legal rights.
the capacity for legal rights.
20
61215
2484
Nie mają zdolności do czynności prawnych.
01:15
They are the slaves.
21
63699
2137
Są jak niewolnicy.
01:17
On the other side of that legal wall
are the legal persons.
are the legal persons.
22
65836
2824
Z drugiej strony tego muru
są osoby - podmioty prawa.
są osoby - podmioty prawa.
01:20
Legal persons are very visible to judges.
23
68660
2437
Podmioty prawa są widoczne dla sędziów.
01:23
They count in law.
24
71607
1705
Liczą się w systemie prawnym.
01:25
They may have many rights.
25
73312
1927
Mogą mieć wiele praw.
01:27
They have the capacity
for an infinite number of rights.
for an infinite number of rights.
26
75239
2903
Potencjalnie nieskończenie wiele.
01:30
And they're the masters.
27
78142
2368
I są panami.
01:33
Right now, all nonhuman animals
are legal things.
are legal things.
28
81300
4479
Obecnie wszystkie pozaludzkie istoty
mają status rzeczy prawnych.
mają status rzeczy prawnych.
01:37
All human beings are legal persons.
29
85779
2881
Wszyscy ludzie to podmioty prawa.
01:40
But being human and being a legal person
30
88660
2809
Ale bycie człowiekiem i podmiotem prawa
01:43
has never been, and is not today,
synonymous with a legal person.
synonymous with a legal person.
31
91469
5643
nigdy nie były i nie są synonimami.
01:49
Humans and legal persons
are not synonymous.
are not synonymous.
32
97112
3366
Ludzie i podmioty prawa to nie synonimy.
01:52
On the one side,
33
100478
2880
Z jednej strony
01:55
there have been many human beings
over the centuries
over the centuries
34
103358
4133
na przestrzeni wieków żyło wiele osób,
01:59
who have been legal things.
35
107491
1973
które miały status przedmiotów.
02:01
Slaves were legal things.
36
109464
1533
Niewolnicy byli rzeczami.
02:02
Women, children,
were sometimes legal things.
were sometimes legal things.
37
110997
3722
Kobiety i dzieci bywały czasem
uważane za rzeczy.
uważane za rzeczy.
02:07
Indeed, a great deal of civil rights
struggle over the last centuries
struggle over the last centuries
38
115499
3647
W istocie walka o prawa obywatelskie
prowadzona przez parę ostatnich wieków
prowadzona przez parę ostatnich wieków
02:11
has been to punch a hole
through that wall and begin to feed
through that wall and begin to feed
39
119146
4513
polegała na zrobieniu wyrwy w murze
i przeprowadzaniu ludzi-przedmiotów
i przeprowadzaniu ludzi-przedmiotów
02:15
these human things through the wall
and have them become legal persons.
and have them become legal persons.
40
123659
5054
na drugą stronę, by stali się podmiotami.
02:20
But alas, that hole has closed up.
41
128713
3469
Ale niestety! Ta wyrwa została zamknięta.
02:24
Now, on the other side are legal persons,
42
132772
2047
Po drugiej stronie są osoby prawne,
02:26
but they've never only been
limited to human beings.
limited to human beings.
43
134819
4133
ale ta kategoria nigdy
nie ograniczała się tylko do ludzi.
nie ograniczała się tylko do ludzi.
02:30
There are, for example, there are many
legal persons who are not even alive.
legal persons who are not even alive.
44
138952
3988
Są na przykład osoby prawne,
które nie są nawet żywymi istotami.
które nie są nawet żywymi istotami.
02:34
In the United States,
45
142940
1607
W Stanach Zjednoczonych
02:36
we're aware of the fact
that corporations are legal persons.
that corporations are legal persons.
46
144547
3993
wiadomo, że korporacje to osoby prawne.
02:40
In pre-independence India,
47
148540
1975
W Indiach przed niepodległością
02:42
a court held that a Hindu idol
was a legal person,
was a legal person,
48
150515
2624
hinduistyczne bożki były dla sądu
osobami prawnymi,
osobami prawnymi,
02:45
that a mosque was a legal person.
49
153139
2061
tak samo jak meczet.
02:47
In 2000, the Indian Supreme Court
50
155200
2430
W 2000 roku Sąd Najwyższy w Indiach
02:49
held that the holy books
of the Sikh religion was a legal person,
of the Sikh religion was a legal person,
51
157630
3543
uznał, że święte księgi religii Sikhów
także mają osobowość prawną,
także mają osobowość prawną,
02:53
and in 2012, just recently,
52
161173
2299
a w 2012 roku, więc całkiem niedawno,
02:55
there was a treaty between
the indigenous peoples of New Zealand
the indigenous peoples of New Zealand
53
163472
3761
rdzenni mieszkańcy Nowej Zelandii
podpisali umowę z Koroną Brytyjską,
podpisali umowę z Koroną Brytyjską,
02:59
and the crown, in which it was agreed
that a river was a legal person
that a river was a legal person
54
167233
3251
na mocy której rzeka
otrzymała status podmiotu prawnego,
otrzymała status podmiotu prawnego,
03:02
who owned its own riverbed.
55
170484
3041
posiadającego na własność swoje koryto.
03:05
Now, I read Peter Singer's book in 1980,
56
173525
3251
W 1980 roku przeczytałem
książkę Petera Singera.
książkę Petera Singera.
03:08
when I had a full head
of lush, brown hair,
of lush, brown hair,
57
176776
3724
Miałem wtedy jeszcze ciemną,
bujną czuprynę.
bujną czuprynę.
03:12
and indeed I was moved by it,
58
180500
2588
Książka tak mnie poruszyła,
03:15
because I had become a lawyer because
I wanted to speak for the voiceless,
I wanted to speak for the voiceless,
59
183088
3528
że zostałem prawnikiem, by być
głosem tych, którzy go nie mają
głosem tych, którzy go nie mają
03:18
defend the defenseless,
60
186616
1235
i bronić bezbronnych,
03:19
and I'd never realized how voiceless
and defenseless the trillions,
and defenseless the trillions,
61
187851
4412
a nigdy nie zdawałem sobie sprawy,
jak bezradne i bezbronne są miliony,
jak bezradne i bezbronne są miliony,
03:24
billions of nonhuman animals are.
62
192263
3506
miliardy pozaludzkich stworzeń.
03:27
And I began to work
as an animal protection lawyer.
as an animal protection lawyer.
63
195769
3019
Jako prawnik zacząłem
zajmować się ochroną zwierząt.
zajmować się ochroną zwierząt.
03:30
And by 1985, I realized that I was trying
to accomplish something
to accomplish something
64
198788
4876
Przed 1985 rokiem zrozumiałem,
że staram się osiągnąć coś,
że staram się osiągnąć coś,
03:35
that was literally impossible,
65
203664
1927
co jest dosłownie niemożliwe,
03:37
the reason being that all of my clients,
66
205591
2624
bo wszyscy moi klienci,
03:40
all the animals whose interests
I was trying to defend,
I was trying to defend,
67
208215
3482
wszystkie te zwierzęta,
których interesów próbowałem bronić,
których interesów próbowałem bronić,
03:43
were legal things; they were invisible.
68
211697
2485
są według prawa rzeczami,
są "niewidzialne".
są "niewidzialne".
03:46
It was not going to work, so I decided
69
214182
1920
To nie mogło się udać, więc zdecydowałem
03:48
that the only thing that was going to work
was they had, at least some of them,
was they had, at least some of them,
70
216102
3964
że jedyne rozwiązanie to
przeciągnięcie przynajmniej części z nich
przeciągnięcie przynajmniej części z nich
03:52
had to also be moved through a hole
that we could open up again in that wall
that we could open up again in that wall
71
220066
3798
przez dziurę, którą ponownie
mogliśmy wybić w tym murze
mogliśmy wybić w tym murze
03:55
and begin feeding the appropriate
nonhuman animals through that hole
nonhuman animals through that hole
72
223864
3576
i rozpoczęcie przeprowadzania
odpowiednich zwierząt przez tę wyrwę
odpowiednich zwierząt przez tę wyrwę
03:59
onto the other side
of being legal persons.
of being legal persons.
73
227440
3546
na drugą stronę, gdzie mogły
stać się podmiotami prawa.
stać się podmiotami prawa.
04:02
Now, at that time, there was
very little known about or spoken about
very little known about or spoken about
74
230986
5440
W tym czasie bardzo mało
myślano i mówiono na temat
myślano i mówiono na temat
04:08
truly animal rights,
75
236426
2368
prawdziwie zwierzęcych praw,
04:10
about the idea of having legal personhood
or legal rights for a nonhuman animal,
or legal rights for a nonhuman animal,
76
238794
4441
idei posiadania osobowości prawnej
czy o prawach dla innych żywych istot,
czy o prawach dla innych żywych istot,
04:15
and I knew it was going
to take a long time.
to take a long time.
77
243235
2770
a ja wiedziałem,
że zajmie to dużo czasu.
że zajmie to dużo czasu.
04:18
And so, in 1985, I figured that it
would take about 30 years
would take about 30 years
78
246005
3400
W 1985 roku odkryłem,
że minęłoby około 30 lat,
że minęłoby około 30 lat,
04:21
before we'd be able to even begin
a strategic litigation,
a strategic litigation,
79
249405
3529
zanim zdołalibyśmy rozpocząć
kluczowy proces,
kluczowy proces,
04:24
long-term campaign, in order to be able
to punch another hole through that wall.
to punch another hole through that wall.
80
252934
5782
wieloletnią kampanię, umożliwiającą
zrobienie wyrwy w tym murze.
zrobienie wyrwy w tym murze.
04:30
It turned out that I was pessimistic,
that it only took 28.
that it only took 28.
81
258716
5840
Jak się okazało byłem pesymistą.
Zajęło to tylko 28 lat.
Zajęło to tylko 28 lat.
04:38
So what we had to do in order
to begin was not only
to begin was not only
82
266801
6439
Aby rozpocząć, nie tylko musieliśmy
04:45
to write law review articles
and teach classes, write books,
and teach classes, write books,
83
273240
4682
pisać artykuły dla periodyku prawnego,
prowadzić wykłady czy pisać książki,
prowadzić wykłady czy pisać książki,
04:49
but we had to then begin
to get down to the nuts and bolts
to get down to the nuts and bolts
84
277922
2968
ale także musieliśmy na nowo
powrócić do podstaw tego,
powrócić do podstaw tego,
04:52
of how you litigate that kind of case.
85
280890
1985
jak przeprowadza się tego typu sprawę.
04:54
So one of the first things we needed to do
was figure out what a cause of action was,
was figure out what a cause of action was,
86
282875
4033
Po pierwsze musieliśmy się zastanowić
jaki powinien być powód roszczenia,
jaki powinien być powód roszczenia,
04:58
a legal cause of action.
87
286908
1459
prawna podstawa powództwa.
05:00
And a legal cause of action
is a vehicle that lawyers use
is a vehicle that lawyers use
88
288367
2897
Ta prawna podstawa to środek
jakiego używają prawnicy,
jakiego używają prawnicy,
05:03
to put their arguments in front of courts.
89
291264
5576
by przedstawić argumenty przed sądem.
05:08
It turns out there's
a very interesting case
a very interesting case
90
296840
2904
Okazuje się, że jest
pewna bardzo interesująca sprawa,
pewna bardzo interesująca sprawa,
05:11
that had occurred almost 250 years ago
in London called Somerset vs. Stewart,
in London called Somerset vs. Stewart,
91
299744
4604
nazwana Somerset kontra Stewart,
z Londynu przed 250 laty.
z Londynu przed 250 laty.
05:16
whereby a black slave
had used the legal system
had used the legal system
92
304348
3096
Według niej ciemnoskóry niewolnik
posłużył się systemem prawnym
posłużył się systemem prawnym
05:19
and had moved from a legal thing
to a legal person.
to a legal person.
93
307444
2879
i z rzeczy prawnej
stał się podmiotem prawa.
stał się podmiotem prawa.
05:22
I was so interested in it that I
eventually wrote an entire book about it.
eventually wrote an entire book about it.
94
310323
4063
Tak mnie to zaciekawiło,
że napisałem całą książkę na ten temat.
że napisałem całą książkę na ten temat.
05:26
James Somerset was an eight-year-old boy
when he was kidnapped from West Africa.
when he was kidnapped from West Africa.
95
314386
5387
James Somerset miał 8 lat, gdy został
uprowadzony z Afryki Zachodniej.
uprowadzony z Afryki Zachodniej.
05:31
He survived the Middle Passage,
96
319773
2947
Przetrwał podróż
na trasie handlu trójkątnego
na trasie handlu trójkątnego
05:34
and he was sold to a Scottish businessman
named Charles Stewart in Virginia.
named Charles Stewart in Virginia.
97
322720
5174
i w Wirginii kupił go
szkocki biznesmen Charles Stewart.
szkocki biznesmen Charles Stewart.
05:39
Now, 20 years later, Stewart
brought James Somerset to London,
brought James Somerset to London,
98
327894
4208
Po 20 latach Stweart zabrał
Jamesa Somerseta do Londynu,
Jamesa Somerseta do Londynu,
05:44
and after he got there, James decided
he was going to escape.
he was going to escape.
99
332102
3878
gdzie James postanowił uciec.
05:47
And so one of the first things he did
was to get himself baptized,
was to get himself baptized,
100
335980
3640
Po pierwsze przyjął chrzest,
05:51
because he wanted to get
a set of godparents,
a set of godparents,
101
339620
2281
aby zdobyć oboje rodziców chrzestnych.
05:53
because to an 18th-century slave,
102
341901
1811
W przypadku XVIII-wiecznego niewolnika
05:55
they knew that one of the major
responsibilities of godfathers
responsibilities of godfathers
103
343712
3158
jednym z głównych zadań
rodziców chrzestnych
rodziców chrzestnych
05:58
was to help you escape.
104
346870
2112
była pomoc w ucieczce.
06:00
And so in the fall of 1771,
105
348982
4016
Jesienią 1771 roku
06:04
James Somerset had a confrontation
with Charles Stewart.
with Charles Stewart.
106
352998
2643
James Somerset miał zatarg
z Charlesem Stewartem.
z Charlesem Stewartem.
06:07
We don't know exactly what happened,
but then James dropped out of sight.
but then James dropped out of sight.
107
355641
4672
Nie wiemy dokładnie, co się stało,
ale James zniknął.
ale James zniknął.
06:12
An enraged Charles Stewart
then hired slave catchers
then hired slave catchers
108
360313
2996
Rozwścieczony Charles Stewart
wynajął łowców niewolników,
wynajął łowców niewolników,
06:15
to canvass the city of London,
109
363309
2241
by przeczesali Londyn,
06:17
find him, bring him
not back to Charles Stewart,
not back to Charles Stewart,
110
365550
2600
znaleźli go i oddali nie w ręce Stewarta,
06:20
but to a ship, the Ann and Mary,
that was floating in London Harbour,
that was floating in London Harbour,
111
368150
6023
ale na statek Ann and Marry,
dokujący w londyńskim porcie,
dokujący w londyńskim porcie,
06:26
and he was chained to the deck,
112
374173
1620
gdzie został przykuty do pokładu,
06:27
and the ship was to set sail for Jamaica
113
375793
2004
i miał odpłynąć na Jamajkę,
06:29
where James was to be sold
in the slave markets
in the slave markets
114
377797
3019
James miał tam zostać
sprzedany na targu niewolników
sprzedany na targu niewolników
06:32
and be doomed to the three to five
years of life that a slave had
years of life that a slave had
115
380816
3483
i skazany na trzy do pięciu lat
niewolniczego życia, które pozostawało
niewolniczego życia, które pozostawało
06:36
harvesting sugar cane in Jamaica.
116
384299
2851
zbierającym trzcinę cukrową na Jamajce.
06:39
Well now James' godparents
swung into action.
swung into action.
117
387150
3209
Rodzice chrzestni Jamesa
wkroczyli do akcji.
wkroczyli do akcji.
06:42
They approached the most powerful judge,
118
390359
2507
Zwrócili się do najbardziej
wpływowego sędziego,
wpływowego sędziego,
06:44
Lord Mansfield, who was chief judge
of the court of King's Bench,
of the court of King's Bench,
119
392866
3646
lorda Mansfielda, pełniącego funkcję
naczelnego sędziego w Sądzie Królewskim,
naczelnego sędziego w Sądzie Królewskim,
06:48
and they demanded that he issue
a common law writ of habeus corpus
a common law writ of habeus corpus
120
396512
3645
i wymogli na nim, by wystosował akt
prawa powszechnego - habeas corpus
prawa powszechnego - habeas corpus
06:52
on behalf of James Somerset.
121
400157
1834
w imieniu Jamesa Somerseta.
06:53
Now, the common law is the kind of law
that English-speaking judges can make
that English-speaking judges can make
122
401991
3971
Prawo powszechne jest tym, o którym
angielskojęzyczni sędziowie mogą stanowić,
angielskojęzyczni sędziowie mogą stanowić,
06:57
when they're not cabined in
by statutes or constitutions,
by statutes or constitutions,
123
405962
4137
gdy nie są ograniczeni
przez przepisy lub konstytucje,
przez przepisy lub konstytucje,
07:02
and a writ of habeus corpus
is called the Great Writ,
is called the Great Writ,
124
410099
2596
a akt habeas corpus
nazywany Wielkim Aktem,
nazywany Wielkim Aktem,
07:04
capital G, capital W,
125
412695
2067
duże W, duże A,
07:06
and it's meant to protect any of us
who are detained against our will.
who are detained against our will.
126
414762
4528
ma za zadanie ochronę każdego z nas,
jeśli zostałby zatrzymany wbrew swej woli.
jeśli zostałby zatrzymany wbrew swej woli.
07:11
A writ of habeus corpus is issued.
127
419290
1973
Kiedy akt habeas copus zostaje wydany,
07:13
The detainer is required
to bring the detainee in
to bring the detainee in
128
421263
2438
zatrzymujący musi sprowadzić zatrzymanego
07:15
and give a legally sufficient reason
for depriving him of his bodily liberty.
for depriving him of his bodily liberty.
129
423701
5875
i podać dostatecznie dobry, prawny powód
naruszenia jego nietykalności cielesnej.
naruszenia jego nietykalności cielesnej.
07:21
Well, Lord Mansfield had to make
a decision right off the bat,
a decision right off the bat,
130
429576
4994
Lord Mansfield musiał podjąć decyzję
i to w okamgnieniu,
i to w okamgnieniu,
07:26
because if James Somerset
was a legal thing,
was a legal thing,
131
434570
2784
bo jeśli James Somerset
był rzeczą prawną,
był rzeczą prawną,
07:29
he was not eligible
for a writ of habeus corpus,
for a writ of habeus corpus,
132
437354
3065
nie mógł skorzystać z praw
wynikających z aktu habeas corpus
wynikających z aktu habeas corpus
07:32
only if he could be a legal person.
133
440419
2020
dopóki nie stałby się podmiotem prawa.
07:34
So Lord Mansfield decided
that he would assume,
that he would assume,
134
442439
3018
Lord Mansfield postanowił więc założyć,
bez podejmowania decyzji,
bez podejmowania decyzji,
07:37
without deciding, that James Somerset
was indeed a legal person,
was indeed a legal person,
135
445457
4103
że James Somerset jest
w istocie podmiotem prawa,
w istocie podmiotem prawa,
07:41
and he issued the writ of habeus corpus,
and James's body was brought in
and James's body was brought in
136
449560
3411
wydał akt o nietykalności osobistej
i James został dostarczony
i James został dostarczony
07:44
by the captain of the ship.
137
452971
1511
przez kapitana statku.
07:46
There were a series of hearings
over the next six months.
over the next six months.
138
454482
2701
W ciągu 6 miesięcy
odbyła się seria rozpraw.
odbyła się seria rozpraw.
07:49
On June 22, 1772, Lord Mansfield
said that slavery was so odious,
said that slavery was so odious,
139
457183
5828
22 lipca 1772 roku Lord Mansfield orzekł,
że niewolnictwo jest tak odrażające,
że niewolnictwo jest tak odrażające,
07:55
and he used the word "odious,"
140
463011
1834
i użył słowa "odrażające",
07:56
that the common law would not support it,
and he ordered James free.
and he ordered James free.
141
464845
3878
że prawo powszechne nie będzie go popierać
i rozkazał uwolnić Jamesa.
i rozkazał uwolnić Jamesa.
08:00
At that moment, James Somerset
underwent a legal transubstantiation.
underwent a legal transubstantiation.
142
468723
3590
Wówczas James Somerset
doznał prawnego przeistoczenia.
doznał prawnego przeistoczenia.
08:04
The free man who walked
out of the courtroom
out of the courtroom
143
472883
2060
Wolny człowiek, wychodzący z sali rozpraw,
08:06
looked exactly like the slave
who had walked in,
who had walked in,
144
474943
2248
wyglądał zupełnie jak niewolnik,
który na nią wszedł,
który na nią wszedł,
08:09
but as far as the law was concerned,
they had nothing whatsoever in common.
they had nothing whatsoever in common.
145
477191
5139
jednak w świetle prawa
nie mieli ze sobą nic wspólnego.
nie mieli ze sobą nic wspólnego.
08:14
The next thing we did is that
the Nonhuman Rights Project,
the Nonhuman Rights Project,
146
482790
2950
Drugim zadaniem Nonhuman Rights
Project, który założyłem,
Project, który założyłem,
08:17
which I founded, then began to look at
what kind of values and principles
what kind of values and principles
147
485740
3510
była analiza rodzajów wartości i zasad,
08:21
do we want to put before the judges?
148
489250
2878
jakie chcieliśmy przedstawić sędziom.
08:24
What values and principles
did they imbibe with their mother's milk,
did they imbibe with their mother's milk,
149
492128
3879
Jakie wartości i zasady
wyssali z mlekiem matki,
wyssali z mlekiem matki,
08:28
were they taught in law school,
do they use every day,
do they use every day,
150
496007
3083
jakich nauczyli się w szkole,
jakimi kierują się na co dzień,
jakimi kierują się na co dzień,
08:31
do they believe with all their hearts --
and we chose liberty and equality.
and we chose liberty and equality.
151
499090
3689
w jakie wierzą całym sercem -
i wybraliśmy wolność i równość.
i wybraliśmy wolność i równość.
08:34
Now, liberty right is the kind of right
to which you're entitled
to which you're entitled
152
502779
3032
Wolność jest prawem, do którego
każdy z was jest uprawniony,
każdy z was jest uprawniony,
08:37
because of how you're put together,
153
505811
2341
z racji tego jak jesteśmy poskładani,
08:40
and a fundamental liberty right
protects a fundamental interest.
protects a fundamental interest.
154
508152
5337
a podstawowe prawo wolności
chroni nasze podstawowe interesy.
chroni nasze podstawowe interesy.
08:45
And the supreme interest in the common law
155
513489
3235
A dwa najważniejsze prawa
w prawie powszechnym
w prawie powszechnym
08:48
are the rights to autonomy
and self-determination.
and self-determination.
156
516724
4041
to prawo do niezależności
i samostanowienia.
i samostanowienia.
08:54
So they are so powerful that
in a common law country,
in a common law country,
157
522015
3780
Są one tak potężne,
że jeśli w państwie prawa
że jeśli w państwie prawa
08:57
if you go to a hospital and you refuse
life-saving medical treatment,
life-saving medical treatment,
158
525795
4598
odmówisz w szpitalu
terapii ratującej życie,
terapii ratującej życie,
09:02
a judge will not order it forced upon you,
159
530393
2247
sędzia nie może cię do niej zmusić,
09:04
because they will respect
your self-determination and your autonomy.
your self-determination and your autonomy.
160
532640
4811
bo uszanuje twoją niezależność
i prawo do samostanowienia.
i prawo do samostanowienia.
09:09
Now, an equality right is the kind
of right to which you're entitled
of right to which you're entitled
161
537451
3263
Z kolei równość jesteście uprawnieni,
09:12
because you resemble someone else
in a relevant way,
in a relevant way,
162
540714
2896
bo w istotny sposób
przypominacie kogoś innego,
przypominacie kogoś innego,
09:15
and there's the rub, relevant way.
163
543610
1991
i w tym właśnie sęk - w istotny sposób.
09:17
So if you are that, then because
they have the right, you're like them,
they have the right, you're like them,
164
545601
3738
Ponieważ oni mają prawo,
a ty ich przypominasz,
a ty ich przypominasz,
09:21
you're entitled to the right.
165
549339
2345
zyskujesz prawo do tego przywileju.
09:23
Now, courts and legislatures
draw lines all the time.
draw lines all the time.
166
551684
2622
Sądy i ciała ustawodawcze
ciągle wytyczają nowe granice.
ciągle wytyczają nowe granice.
09:26
Some are included, some are excluded.
167
554846
2272
Niektórzy są uwzględnieni, inni nie.
09:29
But you have to,
at the bare minimum you must --
at the bare minimum you must --
168
557118
6142
Absolutne wymagane minimum,
09:35
that line has to be a reasonable means
to a legitimate end.
to a legitimate end.
169
563260
4435
ten podział ma być
rozsądnym środkiem do godnego celu.
rozsądnym środkiem do godnego celu.
09:39
The Nonhuman Rights Project
argues that drawing a line
argues that drawing a line
170
567695
2740
Projekt Nonhuman Rights dowodzi,
że przesuwanie granic,
że przesuwanie granic,
09:42
in order to enslave an autonomous
and self-determining being
and self-determining being
171
570435
3307
aby uwięzić autonomiczną
i stanowiącą o sobie jednostkę,
i stanowiącą o sobie jednostkę,
09:45
like you're seeing behind me,
172
573742
1788
jaką widzicie za moimi plecami,
09:47
that that's a violation of equality.
173
575530
3030
to naruszenie równości.
09:51
We then searched through 80 jurisdictions,
174
579270
2550
Następnie przebadaliśmy 80 jurysdykcji.
09:53
it took us seven years,
to find the jurisdiction
to find the jurisdiction
175
581820
2245
7 lat zajęło nam znalezienie tej,
09:56
where we wanted to begin
filing our first suit.
filing our first suit.
176
584065
2206
w której chcieliśmy wnieść pierwszy pozew.
09:58
We chose the state of New York.
177
586271
1499
Wybraliśmy stan Nowy Jork.
09:59
Then we decided upon
who our plaintiffs are going to be.
who our plaintiffs are going to be.
178
587770
2622
Potem zdecydowaliśmy,
w czyim imieniu składamy pozew.
w czyim imieniu składamy pozew.
10:02
We decided upon chimpanzees,
179
590392
1866
Postawiliśmy na szympansy,
10:04
not just because Jane Goodall
was on our board of directors,
was on our board of directors,
180
592258
2851
nie dlatego, że Jane Goodall
była w radzie nadzorczej,
była w radzie nadzorczej,
10:07
but because they, Jane and others,
181
595109
3753
ale dlatego że oni, Jane i inni,
10:10
have studied chimpanzees
intensively for decades.
intensively for decades.
182
598862
2720
prowadzili intensywne badania
nad szympansami od dziesiątek lat.
nad szympansami od dziesiątek lat.
10:13
We know the extraordinary
cognitive capabilities that they have,
cognitive capabilities that they have,
183
601582
3576
Znamy ich ponadprzeciętne
możliwości umysłowe,
możliwości umysłowe,
10:17
and they also resemble the kind
that human beings have.
that human beings have.
184
605158
3134
w dodatku przypominają
w tym istoty ludzkie.
w tym istoty ludzkie.
10:20
And so we chose chimpanzees,
and we began to then canvass the world
and we began to then canvass the world
185
608292
5132
Wybraliśmy wiec szympansy
i zaczęliśmy rozpuszczać wici,
i zaczęliśmy rozpuszczać wici,
10:25
to find the experts
in chimpanzee cognition.
in chimpanzee cognition.
186
613424
2832
żeby znaleźć ekspertów
od szympansich procesów poznawczych.
od szympansich procesów poznawczych.
10:28
We found them in Japan, Sweden, Germany,
Scotland, England and the United States,
Scotland, England and the United States,
187
616256
4505
Znaleźliśmy ich w Japonii, Szwecji,
Niemczech, Szkocji, Anglii oraz USA.
Niemczech, Szkocji, Anglii oraz USA.
10:32
and amongst them, they wrote
100 pages of affidavits
100 pages of affidavits
188
620761
2763
Napisali w sumie 100 stron oświadczeń,
10:35
in which they set out more than 40 ways
189
623524
2796
w których przedstawili ponad 40 sposobów,
10:38
in which their complex
cognitive capability,
cognitive capability,
190
626320
2800
w których kompleksowe możliwości
poznawcze szympansów,
poznawcze szympansów,
10:41
either individually or together,
191
629120
2020
indywidualnie lub grupowo,
10:43
all added up to autonomy
and self-determination.
and self-determination.
192
631140
3119
składały się na ich autonomię
i samostanowienie.
i samostanowienie.
10:47
Now, these included, for example,
that they were conscious.
that they were conscious.
193
635429
3507
Zawierały też na przykład to,
że szympansy mają świadomość.
że szympansy mają świadomość.
10:50
But they're also conscious
that they're conscious.
that they're conscious.
194
638936
2347
Są także świadome,
tego że są świadome.
tego że są świadome.
10:53
They know they have a mind.
They know that others have minds.
They know that others have minds.
195
641283
2856
Wiedzą że mają umysł,
że inni też mają umysł.
że inni też mają umysł.
10:56
They know they're individuals,
and that they can live.
and that they can live.
196
644139
2543
Wiedzą że są niezależną jednostką,
i że mogą żyć.
i że mogą żyć.
10:58
They understand that they lived yesterday
and they will live tomorrow.
and they will live tomorrow.
197
646682
3293
Rozumieją, że żyły wczoraj,
i że jutro też będą żyć.
i że jutro też będą żyć.
11:01
They engage in mental time travel.
They remember what happened yesterday.
They remember what happened yesterday.
198
649975
3444
Angażują się w mentalną podróż w czasie.
Pamiętają co stało się wczoraj.
Pamiętają co stało się wczoraj.
11:05
They can anticipate tomorrow,
199
653419
1451
Potrafią oczekiwać jutra
11:06
which is why it's so terrible to imprison
a chimpanzee, especially alone.
a chimpanzee, especially alone.
200
654870
4717
i dlatego więzienie szympansów,
zwłaszcza w pojedynkę,
zwłaszcza w pojedynkę,
jest takie straszne.
11:11
It's the thing that we do
to our worst criminals,
to our worst criminals,
201
659587
2597
Takie rzeczy robimy
najtwardszym kryminalistom,
najtwardszym kryminalistom,
11:14
and we do that to chimpanzees
without even thinking about it.
without even thinking about it.
202
662184
4771
ale także szympansom
i to nawet bez zastanowienia.
i to nawet bez zastanowienia.
11:19
They have some kind of moral capacity.
203
667715
2711
Mają one pewien rodzaj
potencjału moralnego.
potencjału moralnego.
11:22
When they play economic games
with human beings,
with human beings,
204
670426
2926
Gdy grają w ekonomiczne gry z ludźmi,
11:25
they'll spontaneously make fair offers,
even when they're not required to do so.
even when they're not required to do so.
205
673352
4040
spontanicznie składają uczciwe propozycje,
nawet jeśli się tego od nich nie wymaga.
nawet jeśli się tego od nich nie wymaga.
11:29
They are numerate.
They understand numbers.
They understand numbers.
206
677392
2033
Potrafią liczyć. Rozumieją cyfry.
11:31
They can do some simple math.
207
679425
1380
Wykonują proste działania.
11:32
They can engage in language --
or to stay out of the language wars,
or to stay out of the language wars,
208
680805
4064
Potrafią się zagłębić w język
albo unikać językowych sporów,
albo unikać językowych sporów,
11:36
they're involved in intentional
and referential communication
and referential communication
209
684869
3365
angażują się w celową
i mającą odniesienie komunikację,
i mającą odniesienie komunikację,
11:40
in which they pay attention
to the attitudes of those
to the attitudes of those
210
688234
2487
w której zwracają uwagę
na nastawienie rozmówców.
na nastawienie rozmówców.
11:42
with whom they are speaking.
211
690721
1531
11:44
They have culture.
212
692252
1458
Mają kulturę.
11:45
They have a material culture,
a social culture.
a social culture.
213
693900
2601
Mają kulturę materialną,
kulturę społeczną.
kulturę społeczną.
11:48
They have a symbolic culture.
214
696501
2415
Mają też kulturę symboliczną.
11:50
Scientists in the Taï Forests
in the Ivory Coast
in the Ivory Coast
215
698916
3901
Naukowcy z Parku Narodowego Tai
na Wybrzeżu Kości Słoniowej
na Wybrzeżu Kości Słoniowej
11:54
found chimpanzees who were using
these rocks to smash open
these rocks to smash open
216
702817
3529
znaleźli szympansy, które z pomocą kamieni
11:58
the incredibly hard hulls of nuts.
217
706346
2786
rozłupywały niewiarygodnie twarde orzechy.
12:01
It takes a long time
to learn how to do that,
to learn how to do that,
218
709132
2299
Sporo czasu zajmuje nauczenie się tego,
12:03
and they excavated the area
and they found
and they found
219
711431
2113
ale naukowcy zbadawszy teren odkryli,
12:05
that this material culture,
this way of doing it,
this way of doing it,
220
713544
2833
że tę kulturę materialną,
ten sposób rozłupywania,
ten sposób rozłupywania,
12:08
these rocks, had passed down
for at least 4,300 years
for at least 4,300 years
221
716377
3343
te kamienie, przekazywano sobie
od co najmniej 4,300 lat,
od co najmniej 4,300 lat,
12:11
through 225 chimpanzee generations.
222
719720
4992
przez 225 pokoleń szympansów.
12:16
So now we needed to find our chimpanzee.
223
724712
2392
Teraz musieliśmy
znaleźć naszego szympansa.
znaleźć naszego szympansa.
12:19
Our chimpanzee,
224
727104
3180
Naszego szympansa,
12:22
first we found two of them
in the state of New York.
in the state of New York.
225
730284
2903
początkowo znaleźliśmy dwa
w stanie Nowy Jork.
w stanie Nowy Jork.
12:25
Both of them would die before
we could even get our suits filed.
we could even get our suits filed.
226
733187
3204
Oba umarłyby, zanim nawet
zdążylibyśmy wnieść pozew.
zdążylibyśmy wnieść pozew.
12:28
Then we found Tommy.
227
736391
1881
Następnie znaleźliśmy Tommy'ego.
12:30
Tommy is a chimpanzee.
You see him behind me.
You see him behind me.
228
738272
3112
Tommy to szympans. Widzicie go za mną.
12:33
Tommy was a chimpanzee.
We found him in that cage.
We found him in that cage.
229
741384
2507
Tommy był szympansem.
Znaleźliśmy go w tej klatce.
Znaleźliśmy go w tej klatce.
12:35
We found him in a small room
that was filled with cages
that was filled with cages
230
743891
3460
Znaleźliśmy go w małym,
pełnym klatek pokoju w magazynie
pełnym klatek pokoju w magazynie
12:39
in a larger warehouse structure on a used
trailer lot in central New York.
trailer lot in central New York.
231
747351
5186
na parkingu używanych przyczep
w centrum Nowego Jorku.
w centrum Nowego Jorku.
12:44
We found Kiko, who is partially deaf.
232
752537
2174
Znaleźliśmy Kiko, jest częściowo głucha.
12:46
Kiko was in the back of a cement
storefront in western Massachusetts.
storefront in western Massachusetts.
233
754711
5642
Kiko była na betonowym zapleczu sklepu
w zachodnim Massachusetts.
w zachodnim Massachusetts.
12:52
And we found Hercules and Leo.
234
760353
1897
Znaleźliśmy też Herkulesa i Leo.
12:54
They're two young male chimpanzees
235
762250
1703
Te dwa młode szympansy
12:55
who are being used for biomedical,
anatomical research at Stony Brook.
anatomical research at Stony Brook.
236
763953
3413
używane były do badań biomedycznych
i anatomicznych w Stony Brook.
i anatomicznych w Stony Brook.
12:59
We found them.
237
767366
1305
Znaleźliśmy je.
13:00
And so on the last week of December 2013,
238
768671
2712
W ostatnim tygodniu grudnia 2013 roku
13:03
the Nonhuman Rights Project filed three
suits all across the state of New York
suits all across the state of New York
239
771383
3940
projekt Nonhuman Rights wniósł 3 pozwy
w obrębie stanu Nowy Jork,
w obrębie stanu Nowy Jork,
13:07
using the same common law
writ of habeus corpus argument
writ of habeus corpus argument
240
775323
3478
używając tego samego argumentu
nietykalności osobistej,
nietykalności osobistej,
13:10
that had been used with James Somerset,
241
778801
2728
który zastosowano
w przypadku Jamesa Somerseta,
w przypadku Jamesa Somerseta,
13:13
and we demanded that the judges issue
these common law writs of habeus corpus.
these common law writs of habeus corpus.
242
781529
5087
i zażądaliśmy, żeby sędziowie
zastosowali akt habeas corpus.
zastosowali akt habeas corpus.
13:18
We wanted the chimpanzees out,
243
786616
2111
Chcieliśmy wypuścić szympansy
13:20
and we wanted them brought
to Save the Chimps,
to Save the Chimps,
244
788727
2786
i przenieść je do Save the Chimps,
13:23
a tremendous chimpanzee
sanctuary in South Florida
sanctuary in South Florida
245
791513
3948
wspaniałego sanktuarium
dla szympansów w Południowej Florydzie,
dla szympansów w Południowej Florydzie,
13:27
which involves an artificial lake
with 12 or 13 islands --
with 12 or 13 islands --
246
795461
5087
które ma sztuczne jezioro
z 12 czy 13 wysepkami,
z 12 czy 13 wysepkami,
13:32
there are two or three acres
where two dozen chimpanzees live
where two dozen chimpanzees live
247
800548
2863
2 - 3 akry każda,
i na każdej mieszka
ze dwadzieścia szympansów.
ze dwadzieścia szympansów.
13:35
on each of them.
248
803411
1160
13:36
And these chimpanzees would then live
the life of a chimpanzee,
the life of a chimpanzee,
249
804571
2950
Te szympansy miałyby szansę
żyć swoim szympansim życiem
żyć swoim szympansim życiem
13:39
with other chimpanzees in an environment
that was as close to Africa as possible.
that was as close to Africa as possible.
250
807521
4402
z innymi szympansami w środowisku
jak najbliższym afrykańskiemu.
jak najbliższym afrykańskiemu.
13:43
Now, all these cases are still going on.
251
811923
3947
Wszystkie te sprawy są nadal w toku.
13:48
We have not yet run into
our Lord Mansfield.
our Lord Mansfield.
252
816820
3082
Jeszcze nie trafiliśmy
na naszego lorda Mansfielda.
na naszego lorda Mansfielda.
13:52
We shall. We shall.
253
820622
1608
Trafimy, trafimy.
13:54
This is a long-term strategic
litigation campaign. We shall.
litigation campaign. We shall.
254
822230
3880
To długotrwała kampania strategiczna.
13:58
And to quote Winston Churchill,
255
826110
2115
I jeszcze zacytuję Winstona Churchilla:
14:00
the way we view our cases
is that they're not the end,
is that they're not the end,
256
828225
4168
nie uważamy naszych spraw
za zakończenie,
za zakończenie,
14:04
they're not even the beginning of the end,
257
832393
2043
ani nawet nie za początek końca,
14:06
but they are perhaps
the end of the beginning.
the end of the beginning.
258
834436
3514
ale może są końcem początku".
14:10
Thank you.
259
838580
1917
Dziękuję.
14:12
(Applause)
260
840497
4000
(Brawa)
ABOUT THE SPEAKER
Steven Wise - Animal rights lawyerBy challenging long-held legal notions of “personhood”, Steven Wise seeks to grant cognitively advanced animals access to a full spectrum of fundamental rights.
Why you should listen
Using a long-term litigation campaign based on existing habeas corpus law, Steven Wise and the Nonhuman Rights Project are redefining the playing field for animal rights law. While the high-profile New York lawsuits Wise has initiated on behalf of captive chimpanzees have yet to bear fruit, they’re only the first stage of a strategy that is changing the conversation about animal rights.
Wise’s work with the Nonhuman Rights Project is the subject of Unlocking the Cage, a forthcoming film by Chris Hegedus and D.A. Pennebaker.
Steven Wise | Speaker | TED.com