TEDGlobalLondon
Yuval Noah Harari: What explains the rise of humans?
Yuval Noah Harari: Si shpjegohet rritja e njerëzimit?
Filmed:
Readability: 4.3
6,090,144 views
Shtatëdhjetmijë vjetë me parë, paraardhësit tanë ishin kafshë jo të veçanta, që jetonin jetën e tyre në një cep të Afrikës me kafshë të tjera. Por tani është e vështirë të mos pajtohesh me faktin që njerëzit dominojnë planetin Tokë. Ne jemi përhapur në çdo kontinent dhe veprimet tona vendosin fatin e kafshëve të tjera (dhe ka mundësi edhe të vetë tokës). Si arritëm nga atje deri këtu? Historiani Yuval Noah Harari sugjeron një arsye të habitshme për rritjen e njerëzimit.
Yuval Noah Harari - Historian, author
In his book "Homo Deus," Yuval Noah Harari explores the future of humankind: the destinies we may set for ourselves and the quests we'll undertake. Full bio
In his book "Homo Deus," Yuval Noah Harari explores the future of humankind: the destinies we may set for ourselves and the quests we'll undertake. Full bio
Double-click the English transcript below to play the video.
00:13
Seventy-thousand years ago, our ancestors
were insignificant animals.
were insignificant animals.
0
1309
5065
Shtatëdhjetë mijë vjet më parë, paraardhësit tanë
ishin kafshë pa veçanti.
ishin kafshë pa veçanti.
00:18
The most important thing to know
about prehistoric humans
about prehistoric humans
1
6398
4099
Gjeja më e rëndësishme që duhet ditur
mbi njerëzit prehistorikë
mbi njerëzit prehistorikë
00:22
is that they were unimportant.
2
10521
1952
është se ata ishin të parëndësishëm.
00:24
Their impact on the world was not
much greater than that of jellyfish
much greater than that of jellyfish
3
12497
5134
Ndikimi i tyre në botë nuk ishte më
i madh se ai i një kandili deti
i madh se ai i një kandili deti
00:29
or fireflies or woodpeckers.
4
17655
2361
apo xixëllonje apo qukapiku.
00:32
Today, in contrast,
we control this planet.
we control this planet.
5
20643
3583
Sot, në të kundërt, ne dominojmë
këtë planet.
këtë planet.
00:36
And the question is:
6
24853
1342
Pyetja atehere është:
00:38
How did we come from there to here?
7
26219
3122
Si arritëm deri këtu?
00:41
How did we turn ourselves
from insignificant apes,
from insignificant apes,
8
29666
3652
Si, trasformuam vetveten nga majmunë
të rëndomtë
të rëndomtë
00:45
minding their own business
in a corner of Africa,
in a corner of Africa,
9
33342
3147
që jetonin në një cep të Afrikës,
00:48
into the rulers of planet Earth?
10
36513
2490
në sunduesit e botës?
00:51
Usually, we look for the difference
between us and all the other animals
between us and all the other animals
11
39876
5690
Zakonisht, ne kërkojmë dallimin mes nesh
dhe kafshëve të tjera
dhe kafshëve të tjera
00:57
on the individual level.
12
45590
1481
në nivel individual.
00:59
We want to believe -- I want to believe --
13
47412
2994
Ne duam të besojmë - unë dua të besoj -
01:02
that there is something special about me,
14
50430
3548
se ka diçka të veçantë te unë,
01:06
about my body, about my brain,
15
54002
3126
në trupin tim, në trurin tim,
01:09
that makes me so superior
to a dog or a pig, or a chimpanzee.
to a dog or a pig, or a chimpanzee.
16
57152
5283
që më bën superior mbi një qen,
mbi një derr, apo një shimpanze.
mbi një derr, apo një shimpanze.
01:15
But the truth is that,
on the individual level,
on the individual level,
17
63221
3261
Por në të vërtetë, si individ,
duhet ta pranoj me siklet
duhet ta pranoj me siklet
01:18
I'm embarrassingly similar
to a chimpanzee.
to a chimpanzee.
18
66506
3031
që jam jashtëzakonisht i ngjashëm
me një shimpanze.
me një shimpanze.
01:22
And if you take me and a chimpanzee
and put us together on some lonely island,
and put us together on some lonely island,
19
70029
5235
Dhe nëse do të na linit vetëm, mua dhe
një shimpanze në një ishull të vetmuar,
një shimpanze në një ishull të vetmuar,
01:27
and we had to struggle for survival
to see who survives better,
to see who survives better,
20
75288
4248
për të parë se cili prej nesh do të ketë
sukses më të mirë të mbijetojë,
sukses më të mirë të mbijetojë,
01:31
I would definitely place my bet
on the chimpanzee, not on myself.
on the chimpanzee, not on myself.
21
79560
5216
pa hezitim do të vija bast
mbi shimpanzenë, jo mbi mua.
mbi shimpanzenë, jo mbi mua.
01:37
And this is not something
wrong with me personally.
wrong with me personally.
22
85419
3026
Dhe nuk ka ndonjë gjë që nuk vete,
tek unë personalisht.
tek unë personalisht.
01:40
I guess if they took almost any one
of you, and placed you alone
of you, and placed you alone
23
88469
4126
Unë mendoj se nëse marrin ndonjë nga ju,
dhe ju lënë vetëm
dhe ju lënë vetëm
01:44
with a chimpanzee on some island,
24
92619
1965
me një shimpanze në ndonjë ishull,
01:46
the chimpanzee would do much better.
25
94608
2467
shimpanzeja do ja dali mbanë më mirë
se ju.
se ju.
01:50
The real difference between humans
and all other animals
and all other animals
26
98823
4185
Diferenca e vërtetë mes njerëzve
dhe kafshëve të tjera
dhe kafshëve të tjera
01:55
is not on the individual level;
27
103032
2447
nuk është në nivel individi;
01:57
it's on the collective level.
28
105503
1602
është në nivel kolektiv.
01:59
Humans control the planet
because they are the only animals
because they are the only animals
29
107518
4806
Njerëzit sundojnë planetin
pasi ata janë kafshët e vetme
pasi ata janë kafshët e vetme
02:04
that can cooperate both flexibly
and in very large numbers.
and in very large numbers.
30
112348
5177
që mund të bashkëpunojnë mes tyre në
mënyrë fleksibile dhe në numër të madh.
mënyrë fleksibile dhe në numër të madh.
02:10
Now, there are other animals --
31
118167
1768
Sigurisht ka kafshë të tjera -
02:11
like the social insects,
the bees, the ants --
the bees, the ants --
32
119959
3171
si insektet socialë, bletët, milingonat -
02:15
that can cooperate in large numbers,
but they don't do so flexibly.
but they don't do so flexibly.
33
123154
4572
ato mund të bashkëpunojnë në numër
të madh, por nuk janë aq fleksibël.
të madh, por nuk janë aq fleksibël.
02:20
Their cooperation is very rigid.
34
128099
2437
Kooperimi i tyre është shumë i ngurtë.
02:23
There is basically just one way
in which a beehive can function.
in which a beehive can function.
35
131012
4179
Një zgjua me bletë, në thelb, mund të
funksionojë vetëm në një mënyrë.
funksionojë vetëm në një mënyrë.
02:27
And if there's a new opportunity
or a new danger,
or a new danger,
36
135215
3811
Dhe nëse i jepet një mundësi e re
apo ndonjë rrezik,
apo ndonjë rrezik,
02:31
the bees cannot reinvent
the social system overnight.
the social system overnight.
37
139050
4543
bletët nuk mund të shpikin një sistem
të ri social brenda ditës.
të ri social brenda ditës.
02:35
They cannot, for example,
execute the queen
execute the queen
38
143617
2880
Ato, p.sh., nuk mund të ekzekutojnë
mbretëreshën
mbretëreshën
02:38
and establish a republic of bees,
39
146521
1906
dhe të vendosin republikën e bletëve,
02:40
or a communist dictatorship
of worker bees.
of worker bees.
40
148451
3102
apo një diktaturë proletariati
të bletëve punëtore.
të bletëve punëtore.
02:44
Other animals, like the social mammals --
41
152442
2343
Shtazë të tjera, si gjitarët socialë -
02:46
the wolves, the elephants,
the dolphins, the chimpanzees --
the dolphins, the chimpanzees --
42
154809
3874
ujqërit, elefantët, delfinët,
shimpanzetë -
shimpanzetë -
02:50
they can cooperate much more flexibly,
43
158707
2746
mund të bashkëpunojnë në mënyrë
më elastike,
më elastike,
02:53
but they do so only in small numbers,
44
161477
3341
por ata e bejnë atë vetëm në numër
të vogël,
të vogël,
02:56
because cooperation among chimpanzees
45
164842
2873
pasi bashkëpunimi midis shimpanzeve
02:59
is based on intimate knowledge,
one of the other.
one of the other.
46
167739
4048
bazohet në njohurinë intime
të njëri tjetrit.
të njëri tjetrit.
03:03
I'm a chimpanzee and you're a chimpanzee,
47
171811
2768
Unë jam një shimpanze
dhe ti je një shimpanze,
dhe ti je një shimpanze,
03:06
and I want to cooperate with you.
48
174603
1803
dhe dua të bashkëpunoj me ty.
03:08
I need to know you personally.
49
176430
2595
Unë kam nevojë të të njoh personalisht.
03:11
What kind of chimpanzee are you?
50
179049
1770
Çfarë lloj shimpanzeje je?
03:12
Are you a nice chimpanzee?
51
180843
1413
A je një shimpanze e bukur?
03:14
Are you an evil chimpanzee?
52
182280
1653
A je një shimpanze e keqe?
03:15
Are you trustworthy?
53
183957
1444
A je e besueshme?
03:17
If I don't know you, how can I
cooperate with you?
cooperate with you?
54
185425
3053
Nëse nuk të njoh, si mund të
bashkëpunoj me ty?
bashkëpunoj me ty?
03:21
The only animal that can combine
the two abilities together
the two abilities together
55
189676
3751
E vetmja kafshë që mund të kombinojë
të dyja aftësitë sëbashku
të dyja aftësitë sëbashku
03:25
and cooperate both flexibly
and still do so in very large numbers
and still do so in very large numbers
56
193451
5296
dhe të bashkëpunojë njëkohësisht
me elasticitet dhe në numër të madh
me elasticitet dhe në numër të madh
03:30
is us, Homo sapiens.
57
198771
1630
është ne, Homo sapiens.
03:32
One versus one, or even 10 versus 10,
58
200973
4131
Në një kundër një, apo deri edhe
dhjetë kundër dhjetë,
dhjetë kundër dhjetë,
03:37
chimpanzees might be better than us.
59
205128
2569
shimpanzetë mund të jetë
më mirë se ne.
më mirë se ne.
03:40
But, if you pit 1,000 humans
against 1,000 chimpanzees,
against 1,000 chimpanzees,
60
208112
5179
Por nëse vini 1000 njerëz kundër 1000
shimpanze,
shimpanze,
03:45
the humans will win easily,
for the simple reason
for the simple reason
61
213315
3618
njerëzit do të mbizotërojnë me lehtësi,
për arsyen të thjeshtë
për arsyen të thjeshtë
03:48
that a thousand chimpanzees
cannot cooperate at all.
cannot cooperate at all.
62
216957
3733
që një mijë shimpanzetë
nuk mund të bashkëpunojnë.
nuk mund të bashkëpunojnë.
03:53
And if you now try to cram
100,000 chimpanzees
100,000 chimpanzees
63
221337
4051
Provoni të mbushni me 100.000 shimpanze
03:57
into Oxford Street,
or into Wembley Stadium,
or into Wembley Stadium,
64
225412
3616
rrugën Oxford të Londrës, apo stadiumin
e Wembley
e Wembley
04:01
or Tienanmen Square or the Vatican,
65
229052
2532
apo sheshin Tienanmen apo Vatikanin,
04:03
you will get chaos, complete chaos.
66
231608
2617
do të kini vetëm kaos, kaos i plotë.
04:06
Just imagine Wembley Stadium
with 100,000 chimpanzees.
with 100,000 chimpanzees.
67
234249
3859
Vetëm imagjinoni stadiumin e Wembley
me 100.000 shimpanze.
me 100.000 shimpanze.
04:10
Complete madness.
68
238616
1190
Marrëzi e plotë.
04:12
In contrast, humans normally
gather there in tens of thousands,
gather there in tens of thousands,
69
240219
5942
Në të kundërt, njerëzit normalisht
mblidhen aty në dhjetëra mijra
mblidhen aty në dhjetëra mijra
04:18
and what we get is not chaos, usually.
70
246185
3064
dhe rezultati nuk është kaos, zakonisht.
04:21
What we get is extremely sophisticated
and effective networks of cooperation.
and effective networks of cooperation.
71
249273
6087
Por është një bashkëpunim i sofistikuar
dhe tepër efikas.
dhe tepër efikas.
04:28
All the huge achievements
of humankind throughout history,
of humankind throughout history,
72
256554
4590
Të gjitha arritjet e mëdha të njerëzimit
gjatë historisë,
gjatë historisë,
04:33
whether it's building the pyramids
or flying to the moon,
or flying to the moon,
73
261168
3283
që nga ndërtimi i piramidave
apo deri tek udhëtimi për në hënë,
apo deri tek udhëtimi për në hënë,
04:36
have been based not
on individual abilities,
on individual abilities,
74
264475
2575
nuk u bazua në aftësitë individuale,
04:39
but on this ability to cooperate
flexibly in large numbers.
flexibly in large numbers.
75
267074
3825
por në aftësinë të bashkëpunojnë
me fleksibilitet në numër të madh.
me fleksibilitet në numër të madh.
04:43
Think even about this very talk
that I'm giving now:
that I'm giving now:
76
271465
3657
Mendoni rreth këtij fjalimi
që po mbaj këtu sot:
që po mbaj këtu sot:
04:47
I'm standing here in front of an audience
of about 300 or 400 people,
of about 300 or 400 people,
77
275146
5984
Gjendem këtu para një publiku të rreth
300 apo 400 personave,
300 apo 400 personave,
04:53
most of you are complete strangers to me.
78
281154
3124
shumica prej jush jeni krejt të panjohur
për mua.
për mua.
04:56
Similarly, I don't really know
all the people who have organized
all the people who have organized
79
284928
4984
Po ashtu unë nuk njoh, gjithë personat
që kanë organizuar
që kanë organizuar
05:01
and worked on this event.
80
289936
1627
dhe kanë punuar në këtë eveniment.
05:03
I don't know the pilot
and the crew members of the plane
and the crew members of the plane
81
291994
3793
Unë nuk njoh pilotin dhe anëtarët
e ekuipazhit të avionit
e ekuipazhit të avionit
05:07
that brought me over here,
yesterday, to London.
yesterday, to London.
82
295811
2911
që më solli këtu dje, nga Londra.
05:11
I don't know the people
who invented and manufactured
who invented and manufactured
83
299286
3723
Unë nuk njoh personat që shpikën dhe
prodhuan
prodhuan
05:15
this microphone and these cameras,
which are recording what I'm saying.
which are recording what I'm saying.
84
303033
4510
këtë mikrofon dhe këto kamera
që po rregjistrojnë ç'po them.
që po rregjistrojnë ç'po them.
05:20
I don't know the people
who wrote all the books and articles
who wrote all the books and articles
85
308123
3537
Nuk njoh të gjithë personat që
shkruajtën të gjithë librat dhe artikujt
shkruajtën të gjithë librat dhe artikujt
05:23
that I read in preparation for this talk.
86
311684
2393
që lexova për të pergatitur këtë fjalim.
05:26
And I certainly don't know all the people
87
314495
2810
Dhe natyrisht nuk njoh të gjithe personat
05:29
who might be watching this talk
over the Internet,
over the Internet,
88
317329
3219
që mund të shohin këtë fjalim
nëpërmjet internetit,
nëpërmjet internetit,
05:32
somewhere in Buenos Aires or in New Delhi.
89
320572
3027
diku në Buenos Aires apo në Nju Dehli.
05:36
Nevertheless, even though
we don't know each other,
we don't know each other,
90
324162
3509
Gjithësesi, edhe kur ne nuk e njohim
njëri tjetrin
njëri tjetrin
05:39
we can work together to create
this global exchange of ideas.
this global exchange of ideas.
91
327695
5853
ne mund të punojmë sëbashku për të krijuar
këtë shkëmbim global idesh.
këtë shkëmbim global idesh.
05:46
This is something chimpanzees cannot do.
92
334081
3051
Kjo është diçka që shimpanzetë nuk mund
të bëjnë.
të bëjnë.
05:49
They communicate, of course,
93
337156
1814
Ato komunikojnë, natyrisht,
05:50
but you will never catch a chimpanzee
traveling to some distant chimpanzee band
traveling to some distant chimpanzee band
94
338994
5799
por nuk do shihni kurrë një shimpanze
të udhëtojë diku larg për të takuar
një fis tjetër shimpanzesh
një fis tjetër shimpanzesh
05:56
to give them a talk about bananas
or about elephants,
or about elephants,
95
344817
4120
dhe tu mbajë atyre një fjalim mbi bananat
apo mbi elefantët,
apo mbi elefantët,
06:00
or anything else that might
interest chimpanzees.
interest chimpanzees.
96
348961
3008
apo ç'do gjë tjetër që u intereson
shimpanzeve.
shimpanzeve.
06:05
Now cooperation is, of course,
not always nice;
not always nice;
97
353389
3490
Tani, bashkëpunimi, natyrisht,
nuk është gjithnjë i këndshëm;
nuk është gjithnjë i këndshëm;
06:08
all the horrible things humans
have been doing throughout history --
have been doing throughout history --
98
356903
4025
gjithë ato gjëra të tmerrshme të kryera
nga njerëzit në histori -
nga njerëzit në histori -
06:12
and we have been doing
some very horrible things --
some very horrible things --
99
360952
2739
dhe disa janë shumë të tmerrshëm -
06:15
all those things are also based
on large-scale cooperation.
on large-scale cooperation.
100
363715
5149
të gjitha këto gjëra janë të bazuara
në një bashkëpunim në shkallë të gjerë.
në një bashkëpunim në shkallë të gjerë.
06:20
Prisons are a system of cooperation;
101
368888
2596
Burgjet janë një sistem bashkëpunimi;
06:23
slaughterhouses are a system
of cooperation;
of cooperation;
102
371508
2990
thertoret janë një sistem bashkëpunimi;
06:26
concentration camps
are a system of cooperation.
are a system of cooperation.
103
374522
3004
kampet e përqëndrimit
janë një sistem bashkëpunimi.
janë një sistem bashkëpunimi.
06:29
Chimpanzees don't have slaughterhouses
and prisons and concentration camps.
and prisons and concentration camps.
104
377907
5180
Shimpanzetë nuk kanë thertore dhe burgje
dhe kampe përqëndrimi.
dhe kampe përqëndrimi.
06:36
Now suppose I've managed
to convince you perhaps that yes,
to convince you perhaps that yes,
105
384183
3830
Tani, unë mendoj se arrita t'ju bind,
që mbase efektivisht ne kontrollojmë botën
që mbase efektivisht ne kontrollojmë botën
06:40
we control the world because we can
cooperate flexibly in large numbers.
cooperate flexibly in large numbers.
106
388037
5058
pasi ne mund të bashkëpunojmë në mënyrë
fleksibile dhe në numër të madh.
fleksibile dhe në numër të madh.
06:45
The next question that immediately arises
107
393516
2948
Pyetja që lind menjëherë
06:48
in the mind of an inquisitive listener is:
108
396488
2883
në mendjen e një dëgjuesi kureshtar është:
06:51
How, exactly, do we do it?
109
399395
2284
si e bëjmë atë saktësisht?
06:54
What enables us alone, of all the animals,
to cooperate in such a way?
to cooperate in such a way?
110
402083
5782
Çfarë mundëson vetëm specien tonë
të bashkëpunojë në këtë mënyrë?
të bashkëpunojë në këtë mënyrë?
07:01
The answer is our imagination.
111
409714
2546
Përgjigja është imagjinata jonë.
07:04
We can cooperate flexibly
with countless numbers of strangers,
with countless numbers of strangers,
112
412998
5432
Ne mund të bashkëpunojmë në mënyrë
fleksibile me një numër të pallogaritshëm
fleksibile me një numër të pallogaritshëm
07:10
because we alone, of all
the animals on the planet,
the animals on the planet,
113
418454
3696
personash të panjohur, pasi vetëm ne,
nga të gjithë kafshët e planetit
nga të gjithë kafshët e planetit
07:14
can create and believe fictions,
fictional stories.
fictional stories.
114
422174
4623
mund të krijojmë dhe ti besojmë
trillimeve, historive imagjinare.
trillimeve, historive imagjinare.
07:19
And as long as everybody believes
in the same fiction,
in the same fiction,
115
427326
4588
Dhe për sa kohë të gjithë i besojmë,
të njëjtës histori,
të njëjtës histori,
07:23
everybody obeys and follows
the same rules,
the same rules,
116
431938
3542
të gjithë binden dhe ndjekin të njëjtat
rregulla,
rregulla,
07:27
the same norms, the same values.
117
435504
2289
të njëjtat standarde, të njëjtat vlera.
07:30
All other animals use
their communication system
their communication system
118
438639
3899
Të gjithë kafshët e tjera përdorin
sistemet e tyre të komunikimit
sistemet e tyre të komunikimit
07:34
only to describe reality.
119
442562
2496
vetëm për të përshkruar realitetin.
07:37
A chimpanzee may say, "Look!
There's a lion, let's run away!"
There's a lion, let's run away!"
120
445590
4217
Një shimpanze mund të thotë: "Vini re!
Qenka një luan, ikim me vrap!"
Qenka një luan, ikim me vrap!"
07:41
Or, "Look! There's a banana tree
over there! Let's go and get bananas!"
over there! Let's go and get bananas!"
121
449831
4106
Ose, "Shikoni! Atje qenka një pemë
bananeje! Vemë të marrim bananet!"
bananeje! Vemë të marrim bananet!"
07:45
Humans, in contrast, use their language
not merely to describe reality,
not merely to describe reality,
122
453961
6277
Njerëzit, në të kundërt, nuk përdorin
të folurën e tyre
të folurën e tyre
07:52
but also to create new realities,
fictional realities.
fictional realities.
123
460262
4524
thjesht për të përshkruar realitetin, por
edhe për të krijuar realitete imagjinarë.
edhe për të krijuar realitete imagjinarë.
Një njeri mund të thotë, "Shikoni,
ndodhet një perëndi mbi re!
ndodhet një perëndi mbi re!
07:57
A human can say, "Look,
there is a god above the clouds!
there is a god above the clouds!
124
465278
3954
Dhe nëse nuk bëni atë që ju them,
08:01
And if you don't do what I tell you to do,
125
469256
2080
kur të vdisni, Perëndia do t'ju dënojë
dhe do t'ju çojë në ferr."
dhe do t'ju çojë në ferr."
08:03
when you die, God will punish you
and send you to hell."
and send you to hell."
126
471360
3205
Dhe nëse të gjithë ju i besoni
kësaj historie që shpika,
kësaj historie që shpika,
08:06
And if you all believe this story
that I've invented,
that I've invented,
127
474986
3772
atëherë ju do të ndiqni të njëjtat
norma dhe ligje dhe vlera,
norma dhe ligje dhe vlera,
08:10
then you will follow the same
norms and laws and values,
norms and laws and values,
128
478782
3815
dhe mund të bashkëpunoni.
08:14
and you can cooperate.
129
482621
1292
Këtë vetëm njerëzit mund ta bëjnë.
Nuk mund të bindni dot një shimpanze t'ju
japë një banane
japë një banane
08:16
This is something only humans can do.
130
484278
2350
duke i premtuar, "...kur të vdesësh,
do vesh në parajsën e shimpanzeve..."
do vesh në parajsën e shimpanzeve..."
(Të qeshura)
08:19
You can never convince a chimpanzee
to give you a banana
to give you a banana
131
487207
3841
"...dhe do të merrni shumë dhe shumë
banane për veprat e tua të mira.
banane për veprat e tua të mira.
08:23
by promising him, "... after you die,
you'll go to chimpanzee heaven ..."
you'll go to chimpanzee heaven ..."
132
491072
3793
Pra ma jep tani atë banane."
08:26
(Laughter)
133
494889
1023
Asnjë shimpanze nuk do ti besojë
një historie të tillë.
një historie të tillë.
08:27
"... and you'll receive lots and lots
of bananas for your good deeds.
of bananas for your good deeds.
134
495936
3262
Vetëm njerëzit i besojnë historive
të tilla,
të tilla,
08:31
So now give me this banana."
135
499222
1422
arsyeja që ne kontrollojmë botën,
08:32
No chimpanzee will ever
believe such a story.
believe such a story.
136
500668
2758
ndërsa shimpanzetë janë mbyllura në
kopshte zoologjikë dhe laboratore kërkimi.
kopshte zoologjikë dhe laboratore kërkimi.
08:35
Only humans believe such stories,
137
503776
2690
Tani, mund të pranoni që po,
08:38
which is why we control the world,
138
506490
2083
në fushën fetare, njerëzit bashkëpunojnë
duke i besuar të njëjtave histori.
duke i besuar të njëjtave histori.
08:40
whereas the chimpanzees are locked up
in zoos and research laboratories.
in zoos and research laboratories.
139
508597
4845
Miliona njerëz mblidhen për të ndërtuar
një katedrale apo xhami
një katedrale apo xhami
a për të luftuar
në një kryqëzatë apo xhihad,
në një kryqëzatë apo xhihad,
08:46
Now you may find it acceptable that yes,
140
514904
2940
sepse të gjithë ata besojnë
të njëjtat histori
të njëjtat histori
08:49
in the religious field, humans cooperate
by believing in the same fictions.
by believing in the same fictions.
141
517868
6140
rreth perëndisë dhe parajsës dhe ferrit.
08:56
Millions of people come together
to build a cathedral or a mosque
to build a cathedral or a mosque
142
524032
4952
Por ajo që unë dua të theksoj është
saktësisht i njëjti mekanizëm
saktësisht i njëjti mekanizëm
09:01
or fight in a crusade or a jihad, because
they all believe in the same stories
they all believe in the same stories
143
529008
5742
që në bazë të të gjitha formave të
bashkëpunimit njerëzor në shkallë të gjerë
bashkëpunimit njerëzor në shkallë të gjerë
09:06
about God and heaven and hell.
144
534774
2713
jo vetëm në fushën e fesë.
09:09
But what I want to emphasize
is that exactly the same mechanism
is that exactly the same mechanism
145
537979
5239
Le të marim p.sh. fushën ligjore.
09:15
underlies all other forms
of mass-scale human cooperation,
of mass-scale human cooperation,
146
543242
5864
Shumica e sistemeve ligjore sot në botë
bazohen në të drejtat e njeriut.
bazohen në të drejtat e njeriut.
09:21
not only in the religious field.
147
549130
2520
Por çfarë janë të drejtat e njeriut?
09:23
Take, for example, the legal field.
148
551674
2278
Të drejtat e njeriut, ashtu si perëndia
dhe parajsa janë vetëm histori të shpikura.
dhe parajsa janë vetëm histori të shpikura.
09:26
Most legal systems today in the world
are based on a belief in human rights.
are based on a belief in human rights.
149
554531
5977
Ato nuk përfaqësojnë një realitet objektiv.
09:33
But what are human rights?
150
561247
1777
Ato nuk përputhen me
një fakt biologjik të homo sapiens.
një fakt biologjik të homo sapiens.
09:35
Human rights, just like God and heaven,
are just a story that we've invented.
are just a story that we've invented.
151
563596
4702
Merrni një qenie njerëzore, hapeni,
dhe shikoni brenda,
dhe shikoni brenda,
09:40
They are not an objective reality;
152
568322
2318
do të gjeni zemrën, veshkat, neuronet,
hormonet, ADN-ja,
hormonet, ADN-ja,
09:42
they are not some biological effect
about homo sapiens.
about homo sapiens.
153
570664
3666
dhe nuk do të gjeni të drejta.
09:46
Take a human being,
cut him open, look inside,
cut him open, look inside,
154
574719
3799
I vetmi vend ku mund të gjeni të drejta
janë tek historitë
janë tek historitë
09:50
you will find the heart, the kidneys,
neurons, hormones, DNA,
neurons, hormones, DNA,
155
578542
5127
ne kemi shpikur dhe shpërndarë
në shekujt e fundit.
në shekujt e fundit.
09:55
but you won't find any rights.
156
583693
1888
Ato mund të jenë histori shumë pozitive,
histori shumë të mira,
histori shumë të mira,
09:58
The only place you find rights
are in the stories
are in the stories
157
586200
3921
por këto janë ende vetëm histori
imagjinare që ne kemi shpikur.
imagjinare që ne kemi shpikur.
10:02
that we have invented and spread around
over the last few centuries.
over the last few centuries.
158
590145
4133
E njëjta gjë vlen edhe për politikën.
10:06
They may be very positive stories,
very good stories,
very good stories,
159
594607
4930
Faktorët më të rëndësishem të politikës
moderne janë shtetet dhe kombet.
moderne janë shtetet dhe kombet.
10:11
but they're still just fictional stories
that we've invented.
that we've invented.
160
599561
3563
Por çfarë janë shtetet dhe kombet
10:15
The same is true of the political field.
161
603664
2520
Ata nuk janë një realitet objektiv.
10:18
The most important factors
in modern politics are states and nations.
in modern politics are states and nations.
162
606565
6370
Një mal është një realitet objektiv.
10:25
But what are states and nations?
163
613333
1800
Ju mund ta shihni atë, ta prekni,
madje ti ndjeni edhe erën.
madje ti ndjeni edhe erën.
10:27
They are not an objective reality.
164
615593
2125
Por një komb apo një shtet
10:29
A mountain is an objective reality.
165
617742
2713
si Izraeli apo Irani o Franca o Gjermania,
10:32
You can see it, you can touch it,
you can ever smell it.
you can ever smell it.
166
620479
3284
është vetëm një histori që ne kemi shpikur
10:36
But a nation or a state,
167
624223
1772
dhe me të cilat jemi shumë të lidhur.
10:38
like Israel or Iran or France or Germany,
168
626019
3780
Është e njëjta gjë edhe për ekonominë.
10:41
this is just a story that we've invented
169
629823
2740
Sot, aktorët më të rëndësishëm
në ekonominë botërore
në ekonominë botërore
10:44
and became extremely attached to.
170
632587
1974
janë ndërmarrjet dhe kompanitë.
10:46
The same is true of the economic field.
171
634949
2504
Shumë prej jush sot, ndoshta
punojnë për një kompani të madhe,
punojnë për një kompani të madhe,
10:49
The most important actors today
in the global economy
in the global economy
172
637892
3706
si Google apo Toyota apo McDonald's.
10:53
are companies and corporations.
173
641622
2262
Por, per çfarë po flasim?
10:56
Many of you today, perhaps, work
for a corporation,
for a corporation,
174
644407
3731
Avokatët i quajnë histori ligjore
11:00
like Google or Toyota or McDonald's.
175
648162
3050
Këto tregime janë shpikur
dhe mirëmbahen
dhe mirëmbahen
11:03
What exactly are these things?
176
651577
1818
nga këta magjistarë të fuqishëm
të quajtur avokatë.
të quajtur avokatë.
11:05
They are what lawyers call legal fictions.
177
653982
3947
(Të qeshura)
11:10
They are stories invented and maintained
178
658359
3476
Dhe çfarë bëjnë kompanitë e mëdha
gjithë ditën?
gjithë ditën?
11:13
by the powerful wizards we call lawyers.
179
661859
3333
Ata kryesisht përpiqen të bëjnë para.
11:17
(Laughter)
180
665216
1445
Tani, çfarë janë paratë?
11:18
And what do corporations do all day?
181
666685
3419
Paraja nuk është një realitet objektiv,
dhe nuk ka asnjë vlerë objektive.
dhe nuk ka asnjë vlerë objektive.
11:22
Mostly, they try to make money.
182
670128
2853
Merrni biletën e gjelbërt, dollarin.
11:25
Yet, what is money?
183
673411
1333
Vini re - nuk ka vlerë.
11:26
Again, money is not an objective reality;
it has no objective value.
it has no objective value.
184
674768
5166
Nuk mund ta hani, nuk mund ta pini,
11:31
Take this green piece
of paper, the dollar bill.
of paper, the dollar bill.
185
679958
3317
nuk mund ta vishni.
11:35
Look at it -- it has no value.
186
683299
2377
por është këtu që arrin mjeshtri
i tregimit
i tregimit
11:37
You cannot eat it, you cannot drink it,
187
685700
2234
bankierët e mëdhenj,
11:39
you cannot wear it.
188
687958
1292
ministrat e financave,
11:41
But then came along
these master storytellers --
these master storytellers --
189
689633
4041
kryeministrat -
11:45
the big bankers,
190
693698
1484
dhe ata na tregojnë një histori shumë
të besueshme:
të besueshme:
11:47
the finance ministers,
191
695206
1440
"E shikoni këtë copë letër të gjelbër?
11:48
the prime ministers --
192
696670
1354
Kjo faktikisht vlen 10 banane."
11:50
and they tell us a very convincing story:
193
698048
2478
Dhe nëse unë i besoj, nëse ju e besoni atë,
11:52
"Look, you see this green piece of paper?
194
700550
1958
dhe të gjithë e besojnë
11:54
It is actually worth 10 bananas."
195
702532
2583
kjo gjë faktikisht funksionon.
11:57
And if I believe it, and you believe it,
196
705591
2109
Unë mund të marr këtë copë letër pa vlerë
11:59
and everybody believes it,
197
707724
1516
shkoj në supermarket,
12:01
it actually works.
198
709264
1864
ja jap një personi krejtësisht të panjohur
që nuk kam takuar kurrë më parë
që nuk kam takuar kurrë më parë
12:03
I can take this worthless piece of paper,
199
711152
2913
dhe ta shkëmbej me banane të vërteta
të cilat mund ti ha.
të cilat mund ti ha.
12:06
go to the supermarket,
200
714089
1637
Kjo është diçka e mahnitëse.
12:07
give it to a complete stranger
whom I've never met before,
whom I've never met before,
201
715750
4007
Nuk mund ta bëni kurrë me një shimpanze.
12:11
and get, in exchange, real bananas
which I can actually eat.
which I can actually eat.
202
719781
4685
Shimpanzetë tregtojnë natyrisht:
12:16
This is something amazing.
203
724870
1721
"Pra, ti më jep një arrë kokosi,
unë të jap një banane."
unë të jap një banane."
12:18
You could never do it with chimpanzees.
204
726615
2078
Kjo mund të funksionojë.
12:20
Chimpanzees trade, of course:
205
728717
1945
Por, ti më jep një copë letër pa vlerë
12:22
"Yes, you give me a coconut,
I'll give you a banana."
I'll give you a banana."
206
730686
2750
dhe pret që unë të jap një banane?
12:25
That can work.
207
733460
1238
E pamundur!
12:26
But, you give me
a worthless piece of paper
a worthless piece of paper
208
734722
2992
Çmendoni se jam, një njeri?
12:29
and you except me to give you a banana?
209
737738
2014
(Të qeshura)
12:31
No way!
210
739776
1152
Paraja, në fakt, është historia
më e suksesshme
më e suksesshme
12:32
What do you think I am, a human?
211
740952
1581
e shpikur ndonjëherë, dhe treguar njerëzve,
12:34
(Laughter)
212
742557
2373
pasi e vetrmja histori
që i besojnë të gjithë.
që i besojnë të gjithë.
12:36
Money, in fact, is
the most successful story
the most successful story
213
744954
4119
Jo të gjithë besojnë tek Perëndia,
12:41
ever invented and told by humans,
214
749097
2656
jo të gjithë besojnë tek të drejtat
e njeriut,
e njeriut,
12:43
because it is the only story
everybody believes.
everybody believes.
215
751777
4343
jo gjithë i besojnë
nacionalizmit,
nacionalizmit,
12:48
Not everybody believes in God,
216
756692
2790
Por të gjithë besojnë tek paraja
dhe tek kartëmonedha e dollarit.
dhe tek kartëmonedha e dollarit.
12:51
not everybody believes in human rights,
217
759506
3025
Merrni Osama bin Laden.
12:54
not everybody believes in nationalism,
218
762555
2785
Ai urrente politikën amerikane,
fenë amerikane
fenë amerikane
12:57
but everybody believes in money,
and in the dollar bill.
and in the dollar bill.
219
765364
3743
dhe kulturën amerikane
13:01
Take, even, Osama Bin Laden.
220
769514
1981
por nuk kishte ndonjë kundërshtim
ndaj dollarit amerikan.
ndaj dollarit amerikan.
13:03
He hated American politics
and American religion
and American religion
221
771519
3687
Faktikisht dollarët i adhuronte.
13:07
and American culture,
222
775230
1449
(Të qeshura)
13:08
but he had no objection
to American dollars.
to American dollars.
223
776703
2806
Pra, për të përfunduar,
13:11
He was quite fond of them, actually.
224
779533
2095
ne kontrollojmë botën për shkak
se jetojmë në një realitet të dyfishtë.
se jetojmë në një realitet të dyfishtë.
13:13
(Laughter)
225
781652
1903
Të gjitha kafshët e tjera
jetojnë në një realitet objektiv.
jetojnë në një realitet objektiv.
13:16
To conclude, then:
226
784166
1700
Realiteti i tyre konsiston
në entitete objektive,
në entitete objektive,
13:17
We humans control the world
because we live in a dual reality.
because we live in a dual reality.
227
785890
5768
si lumenj dhe pemë
luanë dhe elefantë.
luanë dhe elefantë.
13:24
All other animals live
in an objective reality.
in an objective reality.
228
792531
3913
Njerëzit po ashtu jetojnë në një
realitet objektiv.
realitet objektiv.
13:28
Their reality consists
of objective entities,
of objective entities,
229
796992
4552
Edhe në botën tonë, gjenden lumenj,
pemë, elefantë dhe luanë.
pemë, elefantë dhe luanë.
13:33
like rivers and trees
and lions and elephants.
and lions and elephants.
230
801568
3943
Por gjatë shekujve,
13:38
We humans, we also live
in an objective reality.
in an objective reality.
231
806067
3683
ne kemi ndërtuar
mbi këtë realitet objektiv
mbi këtë realitet objektiv
13:41
In our world, too, there are rivers
and trees and lions and elephants.
and trees and lions and elephants.
232
809774
5068
një shtresë të dytë të realitetit
imagjinar,
imagjinar,
13:47
But over the centuries,
233
815421
1845
një realitet i bërë prej subjekteve
fiktive,
fiktive,
13:49
we have constructed on top
of this objective reality
of this objective reality
234
817290
4727
si kombet, perënditë,
paratë, korporatat.
paratë, korporatat.
13:54
a second layer of fictional reality,
235
822041
3493
Dhe ajo që është e jashtëzakonshme,
është se gjatë gjithë historisë,
është se gjatë gjithë historisë,
13:57
a reality made of fictional entities,
236
825558
3564
ky realitet imagjinar është bërë
gjithnjë e më i fuqishëm
gjithnjë e më i fuqishëm
14:01
like nations, like gods,
like money, like corporations.
like money, like corporations.
237
829146
4533
deri në pikën që forcat
më të fuqishme në botë
më të fuqishme në botë
14:06
And what is amazing is that
as history unfolded,
as history unfolded,
238
834481
4634
janë këto entitete fiktive.
14:11
this fictional reality became
more and more powerful
more and more powerful
239
839139
5396
Mbijetesa e kafshëve dhe natyrës
14:16
so that today, the most powerful
forces in the world
forces in the world
240
844559
4501
varet nga vendimet dhe dëshirat
e këtyre subjekteve fiktive,
e këtyre subjekteve fiktive,
14:21
are these fictional entities.
241
849084
1965
si Shtetet e Bashkuara,
Google, Banka Botërore -
Google, Banka Botërore -
14:23
Today, the very survival of rivers
and trees and lions and elephants
and trees and lions and elephants
242
851715
6794
entitete që ekzistojnë
vetëm në imagjinatën tonë.
vetëm në imagjinatën tonë.
14:30
depends on the decisions and wishes
of fictional entities,
of fictional entities,
243
858533
5105
Faleminderit
14:35
like the United States, like Google,
like the World Bank --
like the World Bank --
244
863662
4537
(Duartrokitje)
14:40
entities that exist only
in our own imagination.
in our own imagination.
245
868223
4039
Bruno Xhusani: Yuval, ju keni botuar
një libër të ri.
një libër të ri.
14:44
Thank you.
246
872929
1152
pas botimit të mëparshëm
me titull Sapiens.
me titull Sapiens.
14:46
(Applause)
247
874105
4571
Ai është botuar në hebraisht,
dhe nuk është përkthyer ende.
dhe nuk është përkthyer ende.
14:56
Bruno Giussani: Yuval, you have
a new book out.
a new book out.
248
884299
2210
YNH: Po punoj me përkthimin tani.
14:58
After Sapiens, you wrote another one,
249
886533
1803
BG: Në këtë libër, siç e kuptoj unë,
15:00
and it's out in Hebrew, but not
yet translated into ...
yet translated into ...
250
888360
2587
ju thoni se progresi i mahnitshëm
që ne jemi dëshmitarë sot
që ne jemi dëshmitarë sot
15:02
Yuval Noah Harari: I'm working on
the translation as we speak.
the translation as we speak.
251
890971
2929
jo vetëm që do të përmirësojë jetën tonë,
15:05
BG: In the book, if I
understand it correctly,
understand it correctly,
252
893924
2168
por do të krijojnë - po ju citoj -
15:08
you argue that the amazing breakthroughs
that we are experiencing right now
that we are experiencing right now
253
896116
5629
klasa të reja dhe luftë klasash
si gjatë revolucionit industrial.
si gjatë revolucionit industrial.
15:13
not only will potentially
make our lives better,
make our lives better,
254
901769
2259
A mund të na e shpjegoni?
15:16
but they will create -- and I quote you --
255
904052
2236
YNH: Po, gjatë revolucionit industrial,
15:18
"... new classes and new class struggles,
just as the industrial revolution did."
just as the industrial revolution did."
256
906312
4618
ne pamë lindjen e një klase të re
proletariati urban.
proletariati urban.
15:22
Can you elaborate for us?
257
910954
1223
Dhe historia politike dhe shoqërore e
200 viteve të fundit është lidhur ngushtë
200 viteve të fundit është lidhur ngushtë
15:24
YNH: Yes. In the industrial revolution,
258
912670
1924
me këtë klasë, probleme të reja
dhe mundësitë që ajo përfaqëson.
dhe mundësitë që ajo përfaqëson.
15:26
we saw the creation of a new class
of the urban proletariat.
of the urban proletariat.
259
914618
4902
Tani ne shohim krijimin e një klase të re
personash të padobishëm.
personash të padobishëm.
15:31
And much of the political and social
history of the last 200 years involved
history of the last 200 years involved
260
919544
5110
(Të qeshura)
15:36
what to do with this class,
and the new problems and opportunities.
and the new problems and opportunities.
261
924678
3626
Meqë kompjuterat po përmirësojnë
performancat e tyre në shumë fusha,
performancat e tyre në shumë fusha,
15:40
Now, we see the creation of a new
massive class of useless people.
massive class of useless people.
262
928328
4632
Prandaj është e mundur që një ditë
kompjuterat mund të na parakalojnë
kompjuterat mund të na parakalojnë
15:44
(Laughter)
263
932984
1001
në shumicën e detyrave, duke
i bërë kështu njerëzit të panevojshëm.
i bërë kështu njerëzit të panevojshëm.
15:46
As computers become better and better
in more and more fields,
in more and more fields,
264
934009
5361
Pyetja e madhe
politike dhe ekonomike
politike dhe ekonomike
15:51
there is a distinct possibility that
computers will out-perform us
computers will out-perform us
265
939394
4892
e shekullit të 21-të,
15:56
in most tasks and will make
humans redundant.
humans redundant.
266
944310
3603
"Pse kemi nevojë për njerëzit?"
15:59
And then the big political
and economic question
and economic question
267
947937
2737
ose të paktën "Pse kemi nevojën
e kaq shumë njerëzve? "
e kaq shumë njerëzve? "
16:02
of the 21st century will be,
268
950698
2363
BXh: A i jepni një përgjigje
në librin tuaj?
në librin tuaj?
16:05
"What do we need humans for?",
269
953085
2162
Aktualisht, supozimi më i mirë
është ti mbajmë ata të lumtur
është ti mbajmë ata të lumtur
16:07
or at least, "What do we need
so many humans for?"
so many humans for?"
270
955271
3367
me ndonjë tabletë dhe lojra komputeri...
16:10
BG: Do you have an answer in the book?
271
958662
2458
(Të qeshura)
16:13
YNH: At present, the best guess
we have is to keep them happy
we have is to keep them happy
272
961144
4020
por kjo nuk është një e ardhme
shumë e kënaqshme.
shumë e kënaqshme.
16:17
with drugs and computer games ...
273
965188
1797
BXh: Pra, ajo që thoni në këtë libër është
16:19
(Laughter)
274
967009
1001
se pavarësisht nga të gjitha diskutimet
mbi shenjat e shumta
mbi shenjat e shumta
16:20
but this doesn't sound
like a very appealing future.
like a very appealing future.
275
968034
3271
e një pabarazie të konsiderueshme
ekonomike, jemi praktikisht në fillim
ekonomike, jemi praktikisht në fillim
16:23
BG: Ok, so you're basically saying
in the book and now,
in the book and now,
276
971329
2809
të procesit.
16:26
that for all the discussion
about the growing evidence
about the growing evidence
277
974162
2786
YNH: Kjo nuk është një profeci,
16:28
of significant economic inequality,
we are just kind of at the beginning
we are just kind of at the beginning
278
976972
3763
kemi shumë mundësi para nesh
16:32
of the process?
279
980759
1157
Një prej tyre është krijimi
një klasë e njerëzish të padobishëm.
një klasë e njerëzish të padobishëm.
16:34
YNH: Again, it's not a prophecy;
280
982225
1526
Një mundësi tjetër
do të jetë ndarja e llojeve të njeriut
do të jetë ndarja e llojeve të njeriut
16:35
it's seeing all kinds
of possibilities before us.
of possibilities before us.
281
983775
3943
në kasta të ndryshme biologjike,
16:39
One possibility is this creation
of a new massive class of useless people.
of a new massive class of useless people.
282
987742
4982
me të pasurit që do të lartësohen
në perëndi virtuale,
në perëndi virtuale,
16:44
Another possibility is
the division of humankind
the division of humankind
283
992748
3140
dhe të varfërit do të degradohen
në njerëz të padobishëm.
në njerëz të padobishëm.
16:47
into different biological castes,
284
995912
2991
BXh: E ndjej që në një tjetër TED Talk
do të përvijohet pas një viti o dy.
do të përvijohet pas një viti o dy.
16:50
with the rich being upgraded
into virtual gods,
into virtual gods,
285
998927
4291
Faleminderit, Yuval që erdhët këtu.
16:55
and the poor being degraded
to this level of useless people.
to this level of useless people.
286
1003242
4308
YNH: Faleminderit!
16:59
BG: I feel there is another TED talk
coming up in a year or two.
coming up in a year or two.
287
1007574
3022
(Duartrokitje)
17:02
Thank you, Yuval, for making the trip.
288
1010620
1822
17:04
YNH: Thanks!
289
1012466
1156
17:05
(Applause)
290
1013646
1665
ABOUT THE SPEAKER
Yuval Noah Harari - Historian, authorIn his book "Homo Deus," Yuval Noah Harari explores the future of humankind: the destinies we may set for ourselves and the quests we'll undertake.
Why you should listen
In his book, Homo Deus: A Brief History of Tomorrow, Yuval Noah Harari explores the projects, dreams and nightmares that will shape the 21st century -- from overcoming death to creating artificial life. He maps the future and asks fundamental questions: Where do we go from here? How will we protect this fragile world from our own destructive powers? The book has sold four million copies since its publication in 2016.
Harari's previous book, Sapiens: A Brief History of Humankind, explores what made homo sapiens the most successful species on the planet. His answer: We are the only animal that can believe in things that exist purely in our imagination, such as gods, states, money, human rights, corporations and other fictions, and we have developed a unique ability to use these stories to unify and organize groups and ensure cooperation. Sapiens has sold eight million copies and been translated into more than 50 languages. Bill Gates, Mark Zuckerberg and President Barack Obama have recommended it as a must-read.
Harari lectures as a Professor of history at The Hebrew University of Jerusalem, where he specializes in world history, medieval history and military history. His current research focuses on macro-historical questions: What is the relationship between history and biology? What is the essential difference between Homo sapiens and other animals? Is there justice in history? Does history have a direction? Did people become happier as history unfolded? Harari has written for newspapers such as The Guardian, Financial Times, the Times, Nature magazine and the Wall Street Journal.
Harari's new book, 21 Lessons for the 21st Century, will take the pulse of our current global climate, focusing on the biggest questions of the present moment: What is really happening right now? What are today’s greatest challenges and choices? What should we pay attention to? The book will be published in multiple languages in September 2018.
Yuval Noah Harari | Speaker | TED.com