TEDWomen 2017
Clemantine Wamariya: War and what comes after
Clemantine Wamariya: Oorlog en wat daarna komt
Filmed:
Readability: 2.8
1,057,110 views
Clemantine Wamariya was zes jaar toen de Rwandese burgeroorlog haar en haar zus dwong om hun thuis in Kigali te ontvluchten. Ze lieten hun ouders en alles wat ze kenden achter. In deze zeer persoonlijke talk vertelt ze het verhaal van hoe ze vluchteling werd, hoe ze zes jaar lang in kampen in zeven verschillende landen woonde -- en hoe ze probeert om te gaan met wat daarna kwam.
Clemantine Wamariya - Storyteller, human rights advocate
In her work, Clemantine Wamariya is learning and sharing how remembering our life experiences in story form guides us to make sense and appreciate our present moments. Full bio
In her work, Clemantine Wamariya is learning and sharing how remembering our life experiences in story form guides us to make sense and appreciate our present moments. Full bio
Double-click the English transcript below to play the video.
00:13
Words matter.
0
1960
2280
Woorden doen ertoe.
00:19
They can heal
1
7480
2176
Ze kunnen genezen
00:21
and they can kill ...
2
9680
1280
en ze kunnen doden --
00:24
yet, they have a limit.
3
12040
2920
Maar ze hebben grenzen.
00:28
When I was in eighth grade,
4
16960
2000
Toen ik op de middelbare school zat,
00:32
my teacher gave me a vocabulary sheet
5
20600
4016
gaf mijn leraar mij een woordenlijst
00:36
with the word "genocide."
6
24640
2560
met het woord 'genocide'.
00:43
I hated it.
7
31120
2640
Ik haatte het.
00:46
The word genocide is clinical ...
8
34840
4480
Het woord genocide is klinisch,
00:52
overgeneral ...
9
40480
1520
overalgemeen,
00:56
bloodless ...
10
44640
2136
bloedeloos,
00:58
dehumanizing.
11
46800
1840
mensonterend.
01:03
No word
12
51280
1520
Geen woord
01:06
can describe
13
54240
2176
kan beschrijven
01:08
what this does to a nation.
14
56440
3120
wat dat met een land doet.
01:14
You need to know,
15
62160
1736
Je moet weten
01:15
in this kind of war,
16
63920
1680
dat in dit soort oorlogen
01:19
husbands kills wives,
17
67120
2480
echtgenoten echtgenotes vermoorden,
01:22
wives kill husbands,
18
70640
2440
echtgenotes echtgenoten vermoorden,
01:26
neighbors and friends kill each other.
19
74600
3360
buren en vrienden elkaar vermoorden.
01:33
Someone
20
81640
1320
Iemand
01:36
in power
21
84120
1216
die aan de macht is,
01:37
says,
22
85360
1200
zegt:
01:39
"Those over there ...
23
87960
1200
"Die daar --
01:42
they don't belong.
24
90520
1280
zij horen hier niet.
01:44
They're not human."
25
92680
1360
Dat zijn geen mensen."
01:47
And people believe it.
26
95120
2240
En mensen geloven het.
01:51
I don't want words
27
99760
2336
Ik wil niet dat woorden
01:54
to describe this kind of behavior.
28
102120
2520
dat soort gedrag beschrijven.
01:58
I want words to stop it.
29
106720
3600
Ik wil dat woorden het tegenhouden.
02:04
But where are the words to stop this?
30
112800
2680
Maar waar zijn de woorden
die dit tegenhouden?
die dit tegenhouden?
02:08
And how do we find the words?
31
116120
3280
En hoe vinden we de woorden?
02:14
But I believe, truly,
we have to keep trying.
we have to keep trying.
32
122120
5640
Maar ik geloof echt
dat we het moeten blijven proberen.
dat we het moeten blijven proberen.
02:21
I was born in Kigali, Rwanda.
33
129960
2640
Ik ben geboren in Kigali in Rwanda.
02:26
I felt loved by my entire family
34
134120
4120
Ik voelde me geliefd
door mijn hele familie
door mijn hele familie
02:31
and my neighbors.
35
139240
1360
en mijn buren.
02:34
I was constantly
being teased by everybody,
being teased by everybody,
36
142000
4296
Ik werd altijd door iedereen geplaagd,
02:38
especially my two older siblings.
37
146320
2600
vooral door mijn oudere broer en zus.
02:42
When I lost my front tooth,
38
150240
1960
Toen mijn voortand eruit ging,
02:45
my brother looked at me and said,
39
153440
2096
keek mijn broer naar me en zei:
02:47
"Oh, it has happened to you, too?
40
155560
2600
"O, is jou dat ook overkomen?
02:51
It will never grow back."
41
159920
1496
Die komt nooit meer terug."
02:53
(Laughter)
42
161440
1016
(Gelach)
02:54
I enjoyed playing everywhere,
43
162480
2216
Ik genoot ervan om overal te spelen,
02:56
especially my mother's garden
and my neighbor's.
and my neighbor's.
44
164720
4000
vooral in mijn moeders tuin
en in de tuin van de buren.
en in de tuin van de buren.
03:01
I loved my kindergarten.
45
169480
2080
Ik vond het fijn in de kleuterklas.
03:04
We sang songs,
46
172440
2416
We zongen liedjes,
03:06
we played everywhere
47
174880
1256
we speelden overal
03:08
and ate lunch.
48
176160
1480
en lunchten samen.
03:11
I had a childhood
49
179600
3336
Ik had een jeugd
03:14
that I would wish for anyone.
50
182960
3720
die ik iedereen zou toewensen.
03:20
But when I was six,
51
188680
1720
Maar toen ik zes was,
03:23
the adults in my family
began to speak in whispers
began to speak in whispers
52
191400
5616
begonnen de volwassenen
in mijn familie te fluisteren
in mijn familie te fluisteren
03:29
and shushed me any time
that I asked a question.
that I asked a question.
53
197040
3840
en telkens als ik iets vroeg
zeiden ze dat ik stil moest zijn.
zeiden ze dat ik stil moest zijn.
03:35
One night,
54
203000
1256
Op een avond
03:36
my mom and dad came.
55
204280
1680
kwamen mijn vader en moeder.
03:39
They had this strange look
when they woke us.
when they woke us.
56
207200
2720
Ze hadden een vreemde blik in hun ogen
toen ze ons wakker maakten.
toen ze ons wakker maakten.
03:43
They sent my older sister Claire and I
to our grandparent's,
to our grandparent's,
57
211640
5296
Ze stuurden mijn oudere zus Claire en mij
naar onze grootouders
naar onze grootouders
03:48
hoping whatever was happening
would blow away.
would blow away.
58
216960
2920
in de hoop dat wat er gebeurde
over zou waaien.
over zou waaien.
03:54
Soon we had to escape from there, too.
59
222160
3520
Al spoedig moesten we
ook daarvandaan vluchten.
ook daarvandaan vluchten.
03:59
We hid,
60
227400
1416
We verstopten ons,
04:00
we crawled,
61
228840
1216
we kropen,
04:02
we sometimes ran.
62
230080
1280
soms renden we.
04:08
Sometimes I heard laughter
63
236840
4000
Soms hoorde ik gelach
04:14
and then screaming and crying
64
242880
3520
en daarna geschreeuw en gehuil
04:19
and then noise that I had never heard.
65
247600
2520
en dan een geluid
dat ik nog nooit had gehoord.
dat ik nog nooit had gehoord.
04:24
You see,
66
252000
1216
Weet je,
04:25
I did not know
67
253240
1880
ik wist niet
04:29
what those noises were.
68
257040
2640
wat voor geluiden dat waren.
04:32
They were neither human --
69
260560
2296
Ze waren niet menselijk --
04:34
and also at the same time,
they were human.
they were human.
70
262880
2480
maar op hetzelfde moment
waren ze toch menselijk.
waren ze toch menselijk.
04:38
I saw people who were not breathing.
71
266680
3800
Ik zag mensen die niet ademden.
04:43
I thought they were asleep.
72
271920
1840
Ik dacht dat ze sliepen.
04:48
I still didn't understand what death was,
73
276480
4896
Ik wist nog steeds niet wat dood zijn was
04:53
or killing in itself.
74
281400
2520
of wat moord betekende.
04:57
When we would stop
to rest for a little bit
to rest for a little bit
75
285760
3496
Als we stopten om wat uit te rusten
05:01
or search for food,
76
289280
1936
of om voedsel te zoeken,
05:03
I would close my eyes,
77
291240
1936
deed ik mijn ogen dicht,
05:05
hoping when I opened them,
78
293200
2536
in de hoop dat als ik ze opende,
05:07
I would be awake.
79
295760
1400
ik wakker zou zijn.
05:11
I had no idea which direction was home.
80
299480
3360
Ik had geen idee welke kant op thuis was.
05:16
Days were for hiding
81
304800
1960
De dagen waren er om te verstoppen
05:20
and night for walking.
82
308120
1920
en de nachten om te lopen.
05:28
You go from a person who's away from home
83
316280
5016
Je verandert van een mens die van huis is
05:33
to a person with no home.
84
321320
2240
in een mens zonder thuis.
05:37
The place that is supposed to want you
85
325200
2656
De plek waar je welkom zou moeten zijn,
05:39
has pushed you out,
86
327880
1680
heeft je eruit gegooid
05:44
and no one takes you in.
87
332360
3560
en je wordt nergens binnengelaten.
05:48
You are unwanted
88
336760
2360
Je bent ongewild,
05:52
by anyone.
89
340160
2440
bij iedereen.
05:56
You are a refugee.
90
344760
2320
Je bent een vluchteling.
06:02
From age six to 12,
91
350240
2216
Vanaf mijn zesde tot mijn twaalfde
06:04
I lived in seven different countries,
92
352480
2280
heb ik in zeven
verschillende landen gewoond,
verschillende landen gewoond,
06:08
moving from one refugee camp to another,
93
356560
3200
verhuisde ik van het ene
vluchtelingenkamp naar het andere,
vluchtelingenkamp naar het andere,
06:12
hoping we would be wanted.
94
360720
2440
in de hoop dat we welkom waren.
06:18
My older sister Claire,
95
366200
2376
Mijn oudere zus Claire,
06:20
she became a young mother ...
96
368600
1880
zij werd al jong moeder.
06:25
and a master at getting things done.
97
373320
3120
Ze is meester in dingen gedaan krijgen.
06:29
When I was 12,
98
377920
1896
Toen ik 12 was,
06:31
I came to America with Claire
and her family on refugee status.
and her family on refugee status.
99
379840
4720
kwamen Claire, haar gezin en ik
als vluchtelingen naar Amerika.
als vluchtelingen naar Amerika.
06:39
And that's only the beginning,
100
387960
2656
En dat was maar het begin.
06:42
because even though I was 12 years old,
101
390640
3016
Want hoewel ik 12 jaar was,
06:45
sometimes I felt like three years old
102
393680
2216
voelde ik me soms drie jaar oud
06:47
and sometimes 50 years old.
103
395920
2000
en soms wel 50 jaar oud.
06:50
My past receded,
104
398960
1816
Mijn verleden raakte op de achtergrond,
06:52
grew jumbled,
105
400800
1216
het werd vaag,
06:54
distorted.
106
402040
1200
vertekend.
06:56
Everything was too much
107
404200
2856
Alles was te veel
06:59
and nothing.
108
407080
1360
en niets.
07:02
Time seemed like pages torn out of a book
109
410880
5136
De tijd leek op pagina's
die uit een boek gescheurd waren
die uit een boek gescheurd waren
07:08
and scattered everywhere.
110
416040
1880
en overal versnipperd lagen.
07:11
This still happens to me
standing right here.
standing right here.
111
419600
4800
Dat gebeurt nog steeds met me
terwijl ik hier sta.
terwijl ik hier sta.
07:20
After I got to America,
112
428800
2080
Nadat ik in Amerika kwam,
07:25
Claire and I did not talk about our past.
113
433840
3040
praatten Claire en ik
nooit over ons verleden.
nooit over ons verleden.
07:31
In 2006,
114
439400
2216
In 2006,
07:33
after 12 years
115
441640
1680
na 12 jaar
07:37
being separated away from my family,
116
445440
1896
gescheiden te zijn geweest
van mijn familie,
van mijn familie,
07:39
and then seven years
knowing that they were dead
knowing that they were dead
117
447360
2776
en toen zeven jaar
dat we dachten dat ze dood waren
dat we dachten dat ze dood waren
07:42
and them thinking that we were dead,
118
450160
1840
en zij dachten dat wij dood waren,
07:44
we reunited ...
119
452880
1800
werden we herenigd
07:47
in the most dramatic,
American way possible.
American way possible.
120
455480
5480
op de meest ontroerende, Amerikaanse
manier die je je voor kan stellen.
manier die je je voor kan stellen.
07:53
Live,
121
461880
1896
Live
07:55
on television --
122
463800
1616
op televisie --
07:57
(Laughter)
123
465440
1136
(Gelach)
07:58
on "The Oprah Show."
124
466600
1416
bij de Oprah Winfrey Show.
08:00
(Laughter)
125
468040
1816
(Gelach)
08:01
(Applause)
126
469880
4400
(Applaus)
08:09
I told you, I told you.
127
477000
1936
Ik zei het je toch.
08:10
(Laughter)
128
478960
1320
(Gelach)
08:13
But after the show,
129
481840
1840
Maar na de show,
08:20
as I spent time with my mom and dad
130
488840
4976
toen ik tijd doorbracht
met mijn moeder en vader
met mijn moeder en vader
08:25
and my little sister
131
493840
2656
en mijn kleine zusje
08:28
and my two new siblings that I never met,
132
496520
2880
en twee zusjes die ik
nog nooit ontmoet had,
nog nooit ontmoet had,
08:33
I felt anger.
133
501200
2160
voelde ik boosheid.
08:36
I felt every deep pain in me.
134
504960
4200
Ik voelde intense pijn vanbinnen.
08:43
And I know that
there is absolutely nothing,
there is absolutely nothing,
135
511520
4896
En ik weet dat er absoluut niets is,
08:48
nothing,
136
516440
1200
niets,
08:50
that could restore the time
we lost with each other
we lost with each other
137
518440
5056
dat een compensatie zou kunnen zijn
voor de verloren tijd samen
voor de verloren tijd samen
08:55
and the relationship we could've had.
138
523520
2720
en de relatie die we hadden kunnen hebben.
09:00
Soon, my parents
moved to the United States,
moved to the United States,
139
528480
4176
Al spoedig verhuisden
m'n ouders naar de VS,
m'n ouders naar de VS,
09:04
but like Claire,
140
532680
1200
maar net als Claire
09:07
they don't talk about our past.
141
535200
3520
spreken ze nooit over het verleden.
09:12
They live in never-ending present.
142
540200
4016
Zij leven in het eindeloze heden.
09:16
Not asking too many questions,
143
544240
3016
Ze stellen bijna geen vragen,
09:19
not allowing themselves to feel --
144
547280
3440
staan zichzelf niet toe te voelen
09:24
moving in small steps.
145
552240
3640
en bewegen in kleine stapjes vooruit.
09:29
None of us, of course,
can make sense of what happened to us.
can make sense of what happened to us.
146
557800
4960
We begrijpen allemaal natuurlijk niet
waar we het moeten zoeken.
waar we het moeten zoeken.
09:38
Though my family is alive --
147
566680
2720
Hoewel mijn familie leeft --
09:42
yes, we were broken,
148
570840
2576
Ja, we waren gebroken,
09:45
and yes, we are numb
149
573440
2736
en ja, we zijn verdoofd
09:48
and we were silenced
by our own experience.
by our own experience.
150
576200
4800
en we werden het zwijgen opgelegd
door onze eigen ervaringen.
door onze eigen ervaringen.
09:55
It's not just my family.
151
583800
4520
Het is niet alleen mijn familie.
10:02
Rwanda is not the only country
152
590320
4776
Rwanda is niet het enige land
10:07
where people have turned on each other
153
595120
2936
waar mensen zich tegen elkaar keerden
10:10
and murdered each other.
154
598080
1440
en elkaar vermoordden.
10:13
The entire human race,
155
601440
2360
Het gehele menselijke ras
10:17
in many ways,
156
605640
1256
is op veel manieren
10:18
is like my family.
157
606920
1520
als mijn familie.
10:23
Not dead;
158
611800
1696
Niet dood;
10:25
yes, broken, numb and silenced
by the violence of the world
by the violence of the world
159
613520
6056
maar gebroken, verdoofd en het zwijgen
opgelegd door het geweld in de wereld
opgelegd door het geweld in de wereld
10:31
that has taken over.
160
619600
1680
dat het overgenomen heeft.
10:35
You see,
161
623680
1216
Zie je,
10:36
the chaos of the violence continues inside
162
624920
4936
de chaos van het geweld
gaat vanbinnen door,
gaat vanbinnen door,
10:41
in the words we use
163
629880
3136
door de woorden die we gebruiken
10:45
and the stories
we create every single day.
we create every single day.
164
633040
4080
en de verhalen die we elke dag creëren.
10:51
But also on the labels
that we impose on ourselves
that we impose on ourselves
165
639480
5616
Maar ook door de etiketten
die we plakken op onszelf
die we plakken op onszelf
10:57
and each other.
166
645120
1360
en op anderen.
11:01
Once we call someone "other,"
167
649320
5096
Op het moment dat we
iemand 'de ander' noemen,
iemand 'de ander' noemen,
11:06
"less than,"
168
654440
1336
'minder dan',
11:07
"one of them"
169
655800
1256
'één van hen',
11:09
or "better than,"
170
657080
1360
of 'beter dan',
11:11
believe me ...
171
659600
1240
geloof me --
11:16
under the right condition,
172
664080
2000
in de juiste omstandigheid
11:20
it's a short path to more destruction.
173
668160
4400
is dat een korte weg
naar meer vernietiging.
naar meer vernietiging.
11:25
More chaos
174
673880
1816
Meer chaos
11:27
and more noise
175
675720
1336
en meer geluiden
11:29
that we will not understand.
176
677080
2200
die we niet zullen begrijpen.
11:33
Words will never be enough
177
681080
3040
Woorden zullen nooit genoeg zijn
11:37
to quantify and qualify
the many magnitudes
the many magnitudes
178
685480
5336
om de omvang van de door mensen
veroorzaakte vernietiging
veroorzaakte vernietiging
11:42
of human-caused destruction.
179
690840
3000
vast te stellen en te definiëren.
11:49
In order for us
180
697520
2320
Als wij
11:53
to stop the violence
that goes on in the world,
that goes on in the world,
181
701040
4200
het geweld in de wereld willen stoppen,
11:59
I hope --
182
707600
1736
hoop ik --
12:01
at least I beg you --
183
709360
2536
smeek ik jullie
12:03
to pause.
184
711920
1280
om even stil te staan.
12:06
Let's ask ourselves:
185
714960
2040
Laten we onszelf afvragen:
12:11
Who are we without words?
186
719000
3400
Wie zijn we zonder woorden?
12:16
Who are we without labels?
187
724080
3680
Wie zijn we zonder etiketten?
12:21
Who are we in our breath?
188
729480
3240
Wie zijn we in onze ademhaling?
12:26
Who are we in our heartbeat?
189
734640
4800
Wie zijn we in ons hart?
12:33
(Applause)
190
741000
4760
(Applaus)
ABOUT THE SPEAKER
Clemantine Wamariya - Storyteller, human rights advocateIn her work, Clemantine Wamariya is learning and sharing how remembering our life experiences in story form guides us to make sense and appreciate our present moments.
Why you should listen
Clemantine Wamariya is a human rights advocate, social entrepreneur and public speaker committed to inspiring others through the power of storytelling. Her personal accounts of childhood in Rwanda, displacement throughout war-torn countries and various refugee camps have encouraged myriads of people to persevere despite great odds. With no formal education before the age of 13, Wamariya went on to graduate from Yale University with a BA in Comparative Literature.
Wamariya was recognized for her dedication to improving the lives of others, especially the underserved. In 2011, President Obama appointed her, as the youngest member in history, to the board of the United States Holocaust Memorial Museum, and she was reappointed in 2016. She continues to share her experiences of adversity and seized opportunities as a way to reframe the way her audiences think, whether it be about their own privilege or basic human rights -- and she strives to catalyze development personally, locally and globally. Though still a nomad, she is based out of San Francisco, where she is writing her first book, due in spring 2018.
Clemantine Wamariya | Speaker | TED.com