TED2003
Jane Goodall: What separates us from chimpanzees?
Jane Goodall: Điều tách biệt chúng ta khỏi loài tinh tinh?
Filmed:
Readability: 3.7
2,039,247 views
Jane Goodall không tìm thấy mối liên kết bị thiếu, nhưng bà đang đến gần nó hơn bất kỳ người nào khác. Nhà nghiên cứu linh trưởng này nói rằng điều khác biệt duy nhất giữa con người và loài tinh tinh là ngôn ngữ tinh vi của chúng ta. Bà thúc giục chúng ta hãy bắt đầu sử dụng nó để thay đổi thế giới.
Jane Goodall - Primatologist; environmentalist
Jane Goodall, dubbed by her biographer "the woman who redefined man," has changed our perceptions of primates, people, and the connection between the two. Over the past 45 years, Goodall herself has also evolved -- from steadfast scientist to passionate conservationist and humanitarian. Full bio
Jane Goodall, dubbed by her biographer "the woman who redefined man," has changed our perceptions of primates, people, and the connection between the two. Over the past 45 years, Goodall herself has also evolved -- from steadfast scientist to passionate conservationist and humanitarian. Full bio
Double-click the English transcript below to play the video.
00:26
Good morning everyone. First of all, it's been fantastic
0
1000
4000
Kính chào quí vị khán giả.
Trước hết, thật tuyệt vời
Trước hết, thật tuyệt vời
00:30
being here over these past few days.
1
5000
3000
khi tôi được hiện diện ở đây
trong những ngày vừa rồi.
trong những ngày vừa rồi.
00:33
And secondly, I feel it's a great honor to kind of wind up
2
8000
4000
Và thêm nữa, tôi cảm thấy thật vinh hạnh
khi được kết lại
khi được kết lại
00:37
this extraordinary gathering of people,
3
12000
2000
cuộc gặp gỡ đặc biệt này,
00:39
these amazing talks that we've had.
4
14000
3000
với những bài diễn thuyết
mà chúng ta đã cùng chia sẻ.
mà chúng ta đã cùng chia sẻ.
00:42
I feel that I've fitted in, in many ways,
5
17000
3000
Tôi thấy đồng cảm, ở nhiều khía cạnh,
00:45
to some of the things that I've heard.
6
20000
3000
đối với những gì mà mình được nghe.
00:48
I came directly here
7
23000
4000
Tôi đã đến thẳng đây
00:52
from the deep, deep tropical rainforest in Ecuador,
8
27000
4000
từ khu rừng mưa nhiệt đới
khuất sâu ở Ecuador,
khuất sâu ở Ecuador,
00:57
where I was out -- you could only get there by a plane --
9
32000
3000
nơi mà bạn chỉ có thể
đến được bằng máy bay,
đến được bằng máy bay,
01:00
with indigenous people with paint on their faces
10
35000
3000
nơi có những thổ dân
với khuôn mặt đầy những nét sơn vẽ
với khuôn mặt đầy những nét sơn vẽ
01:04
and parrot feathers on their headdresses,
11
39000
2000
và những chiếc lông vẹt phủ đính trên đầu,
01:06
where these people are fighting to try and keep the oil companies,
12
41000
5000
nơi những người này đang nỗ lực đấu tranh
để ngăn chặn những công ty xăng dầu
để ngăn chặn những công ty xăng dầu
01:11
and keep the roads, out of their forests.
13
46000
4000
và những con đường xâu xé khu rừng của họ.
01:15
They're fighting to develop their own way of living within the forest
14
50000
4000
Họ đang đấu tranh để duy trì cách sống
riêng của mình trong khu rừng
riêng của mình trong khu rừng
01:19
in a world that's clean, a world that isn't contaminated,
15
54000
3000
- một thế giới trong lành,
một vùng đất chưa bị xáo trộn,
một vùng đất chưa bị xáo trộn,
01:22
a world that isn't polluted.
16
57000
3000
một vùng đất chưa ô nhiễm.
01:25
And what was so amazing to me, and what fits right in
17
60000
3000
Và điều đã làm tôi vô cùng ngạc nhiên,
cũng chính là điều
cũng chính là điều
01:28
with what we're all talking about here at TED,
18
63000
3000
mà chúng ta đang đề cập đến ở đây,
tại TED,
tại TED,
01:31
is that there, right in the middle of this rainforest,
19
66000
3000
là ở đó, ngay giữa rừng mưa nhiệt đới đó,
01:34
was some solar panels -- the first in that part of Ecuador --
20
69000
4000
có một số tấm pin năng lượng mặt trời
- những tấm đầu tiên ở vùng này tại Ecuado
- những tấm đầu tiên ở vùng này tại Ecuado
01:39
and that was mainly to bring water up by pump
21
74000
3000
và chúng chủ yếu dùng để bơm nước lên
01:42
so that the women wouldn't have to go down.
22
77000
2000
để phụ nữ không phải đi xuống để lấy.
01:44
The water was cleaned, but because they got a lot of batteries,
23
79000
3000
Nước thì sạch, nhưng vì
họ có rất nhiều pin,
họ có rất nhiều pin,
01:47
they were able to store a lot of electricity.
24
82000
3000
nên họ có thể trữ rất nhiều điện.
01:50
So every house -- and there were, I think, eight houses
25
85000
2000
Mỗi nhà - tôi nghĩ, có 8 nhà cả thảy
01:52
in this little community -- could have light
26
87000
3000
trong cộng đồng nhỏ này -
đã có thể có điện
đã có thể có điện
01:55
for, I think it was about half an hour each evening.
27
90000
2000
tôi nghĩ là khoảng nửa tiếng vào mỗi tối.
01:58
And there is the Chief, in all his regal finery, with a laptop computer.
28
93000
6000
Và có một Tộc trưởng ăn mặc rất lộng lẫy
như ông hoàng, có một cái laptop.
như ông hoàng, có một cái laptop.
02:04
(Laughter)
29
99000
2000
(Cười)
02:06
And this man, he has been outside, but he's gone back,
30
101000
5000
Người đàn ông này, người đã từng
đi khỏi nơi đó nhưng đã quay trở lại,
đi khỏi nơi đó nhưng đã quay trở lại,
02:11
and he was saying, "You know, we have suddenly jumped into
31
106000
6000
nói rằng: "Bà biết không, chúng tôi
đã bất ngờ bước vào
đã bất ngờ bước vào
02:17
a whole new era, and we didn't even know about the white man
32
112000
4000
một kỷ nguyên hoàn toàn mới, thậm chí
chúng tôi không biết đến người da trắng
chúng tôi không biết đến người da trắng
02:21
50 years ago, and now here we are with laptop computers,
33
116000
3000
50 năm trước, còn bây giờ chúng tôi
lại có laptop ở đây,
lại có laptop ở đây,
02:24
and there are some things we want to learn from the modern world.
34
119000
3000
cùng rất nhiều thứ chúng tôi muốn học hỏi
từ thế giới hiện đại.
từ thế giới hiện đại.
02:27
We want to know about health care.
35
122000
3000
Chúng tôi muốn học về việc
chăm sóc sức khỏe
chăm sóc sức khỏe
02:30
We want to know about what other people do -- we're interested in it.
36
125000
4000
Chúng tôi muốn biết điều người khác làm --
Chúng tôi cảm thấy hứng thú về điều đó.
Chúng tôi cảm thấy hứng thú về điều đó.
02:34
And we want to learn other languages.
37
129000
2000
Và chúng tôi muốn học những ngôn ngữ khác.
02:36
We want to know English and French and perhaps Chinese,
38
131000
4000
Chúng tôi muốn biết tiếng Anh, tiếng Pháp
có thể cả tiếng Trung Quốc nữa,
có thể cả tiếng Trung Quốc nữa,
02:40
and we're good at languages."
39
135000
2000
chúng tôi giỏi về ngôn ngữ mà."
02:42
So there he is with his little laptop computer,
40
137000
4000
Vậy là ông ấy ở đó cùng cái laptop
bé nhỏ của mình,
bé nhỏ của mình,
02:46
but fighting against the might of the pressures --
41
141000
4000
kiên cường chiến đấu chống lại
những áp lực nặng nề --
những áp lực nặng nề --
02:50
because of the debt, the foreign debt of Ecuador --
42
145000
3000
từ nợ nần - món nợ nước ngoài của Ecuador,
02:53
fighting the pressure of World Bank, IMF, and of course
43
148000
4000
chiến đấu chống lại áp lực
từ Ngân hàng thế giới, IMF và tất nhiên
từ Ngân hàng thế giới, IMF và tất nhiên
02:57
the people who want to exploit the forests and take out the oil.
44
152000
4000
từ những người muốn khai thác
cánh rừng để lấy dầu.
cánh rừng để lấy dầu.
03:02
And so, coming directly from there to here.
45
157000
4000
Và, đi thẳng từ đó đến đây.
03:06
But, of course, my real field of expertise
46
161000
3000
Nhưng, tất nhiên,
chuyên ngành thực sự của tôi
chuyên ngành thực sự của tôi
03:09
lies in an even different kind of civilization --
47
164000
4000
lại nằm ở các nền văn minh khác nhau --
03:13
I can't really call it a civilization.
48
168000
3000
Tôi không thể gọi đó là
một nền văn minh thực sự
một nền văn minh thực sự
03:16
A different way of life, a different being.
49
171000
3000
Mà là một cách sống khác biệt,
một sự tồn tại khác biệt.
một sự tồn tại khác biệt.
03:20
We've talked earlier -- this wonderful talk by Wade Davis
50
175000
5000
Chúng ta đã thảo luận lúc nãy -
trong bài nói tuyệt vời của Wade Davis
trong bài nói tuyệt vời của Wade Davis
03:25
about the different cultures of the humans around the world --
51
180000
3000
về những nền văn minh khác nhau
trên khắp thế giới
trên khắp thế giới
03:28
but the world is not composed only of human beings;
52
183000
5000
nhưng thế giới lại không chỉ
do con người tạo ra,
do con người tạo ra,
03:33
there are also other animal beings.
53
188000
2000
mà còn do rất nhiều loài động vật khác.
03:35
And I propose to bring into this TED conference,
54
190000
3000
Và tôi mang đến diễn đàn TED này,
03:38
as I always do around the world, the voice of the animal kingdom.
55
193000
4000
những gì tôi mang đi toàn thế giới,
tiếng nói của thế giới động vật.
tiếng nói của thế giới động vật.
03:42
Too often we just see a few slides, or a bit of film,
56
197000
3000
Chúng ta thường xem 1 vài slide,
hay một đoạn phim ngắn về chúng
hay một đoạn phim ngắn về chúng
03:45
but these beings have voices that mean something.
57
200000
3000
nhưng những sự sống này còn
hàm chứa nhiều ý nghĩa nữa.
hàm chứa nhiều ý nghĩa nữa.
03:48
And so, I want to give you a greeting,
58
203000
2000
Do đó, tôi muốn gửi đến các bạn lời chào
03:50
as from a chimpanzee in the forests of Tanzania --
59
205000
3000
từ một người bạn tinh tình
từ khu rừng xanh Tanzania --
từ khu rừng xanh Tanzania --
03:54
Ooh, ooh, ooh, ooh, ooh, ooh, ooh, ooh, ooh, ooh, ooh, ooh, ooh, ooh, ooh!
60
209000
6000
Ooh, ooh, ooh, ooh, ooh, ooh, ooh, ooh,
ooh, ooh, ooh, ooh, ooh, ooh, ooh!
ooh, ooh, ooh, ooh, ooh, ooh, ooh!
04:01
(Applause)
61
216000
8000
(Vỗ tay)
04:10
I've been studying chimpanzees in Tanzania since 1960.
62
225000
5000
Tôi nghiên cứu tinh tinh ở Tanzania
từ năm 1960.
từ năm 1960.
04:15
During that time, there have been modern technologies
63
230000
4000
Trong suốt thời gian đó, có rất nhiều
công nghệ hiện đại
công nghệ hiện đại
04:19
that have really transformed the way
64
234000
2000
đã thực sự thay đổi cách
04:21
that field biologists do their work.
65
236000
3000
làm việc của các nhà sinh học.
04:24
For example, for the first time, a few years ago,
66
239000
3000
Ví dụ, lần đầu tiên, vài năm trước,
04:27
by simply collecting little fecal samples
67
242000
3000
bằng cách đơn giản là
thu một ít mẫu phân
thu một ít mẫu phân
04:30
we were able to have them analyzed -- to have DNA profiling done --
68
245000
5000
chúng tôi đã có thể phân tích ra
thông tin ADN --
thông tin ADN --
04:35
so for the first time, we actually know which male chimps
69
250000
4000
và đó cũng là lần đầu tiên, chúng tôi
thực sự biết rằng con tinh tinh đực nào
thực sự biết rằng con tinh tinh đực nào
04:39
are the fathers of each individual infant.
70
254000
3000
là cha của mỗi một con tinh tinh con.
04:42
Because the chimps have a very promiscuous mating society.
71
257000
4000
Bởi vì tinh tinh có tập tính giao phối
rất lộn xộn.
rất lộn xộn.
04:46
So this opens up a whole new avenue of research.
72
261000
3000
Do đó, nó mở ra một hướng nghiên cứu
hoàn toàn mới.
hoàn toàn mới.
04:49
And we use GSI -- geographic whatever it is, GSI --
73
264000
7000
Chúng tôi sử dụng GSI - địa... gì đó,
GSI -
GSI -
04:56
to determine the range of the chimps.
74
271000
4000
để xác định khu vực phân bố của tinh tinh.
05:00
And we're using -- you can see that I'm not really into this kind of stuff --
75
275000
6000
Và chúng tôi sử dụng - các bạn có thể thấy
tôi không thực sự hiểu rõ những thứ này -
tôi không thực sự hiểu rõ những thứ này -
05:06
but we're using satellite imagery
76
281000
3000
chúng tôi đang dùng hình ảnh vệ tinh
05:09
to look at the deforestation in the area.
77
284000
3000
để quan sát sự suy giảm diện tích rừng
trong khu vực này.
trong khu vực này.
05:12
And of course, there's developments in infrared,
78
287000
3000
Và tất nhiên, nhờ những sự phát triển
về tia hồng ngoại,
về tia hồng ngoại,
05:15
so you can watch animals at night,
79
290000
2000
bạn có thể quan sát động vật trong đêm,
05:17
and equipment for recording by video,
80
292000
3000
và những thiết bị hỗ trợ quay video,
05:20
and tape recording is getting lighter and better.
81
295000
3000
thu âm đang trở nên ngày càng gọn nhẹ
và tốt hơn.
và tốt hơn.
05:23
So in many, many ways, we can do things today
82
298000
3000
Rất nhiều, rất nhiều cách chúng ta
có thể làm ngày nay
có thể làm ngày nay
05:26
that we couldn't do when I began in 1960.
83
301000
4000
điều mà chúng ta đã không thể làm
khi tôi bắt đầu nghiên cứu vào năm 1960.
khi tôi bắt đầu nghiên cứu vào năm 1960.
05:31
Especially when chimpanzees, and other animals
84
306000
3000
Đặc biệt khi mà tinh tinh,
và các loài động vật khác
và các loài động vật khác
05:34
with large brains, are studied in captivity,
85
309000
2000
có não lớn, nghiên cứu
điều kiện nuôi nhốt,
điều kiện nuôi nhốt,
05:36
modern technology is helping us to search
86
311000
5000
công nghệ hiện đại đang giúp chúng tôi
rất nhiều trong nghiên cứu
rất nhiều trong nghiên cứu
05:41
for the upper levels of cognition in some of these non-human animals.
87
316000
4000
về những cấp độ cao hơn trong nhận thức
của những loài động vật này.
của những loài động vật này.
05:45
So that we know today, they're capable of performances
88
320000
4000
Chúng ta biết rằng ngày nay
chúng có khả năng thực hiện được
chúng có khả năng thực hiện được
05:49
that would have been thought absolutely impossible
89
324000
2000
những gì được cho là hoàn toàn bất khả thi
05:51
by science when I began.
90
326000
2000
bằng khoa học so với lúc tôi mới vào nghề.
05:54
I think the chimpanzee in captivity who is the most skilled
91
329000
4000
Tôi nghĩ rằng tinh tinh được nuôi nhốt
có kỹ năng tốt nhất
có kỹ năng tốt nhất
05:58
in intellectual performance is one called Ai in Japan --
92
333000
4000
trong việc tư duy là cô tinh tinh
được gọi là Ai ở Nhật Bản -
được gọi là Ai ở Nhật Bản -
06:02
her name means love --
93
337000
2000
tên cô ấy nghĩa là 'tình yêu' --
06:04
and she has a wonderfully sensitive partner working with her.
94
339000
4000
và cô ấy có một người cộng tác nhạy cảm
tuyệt vời làm việc cùng.
tuyệt vời làm việc cùng.
06:08
She loves her computer --
95
343000
2000
Cô ấy yêu thích cái máy tính của mình --
06:10
she'll leave her big group, and her running water,
96
345000
3000
cô ấy sẽ rời bỏ nhóm, những dòng nước,
06:13
and her trees and everything.
97
348000
2000
những cành cây và mọi thứ của mình.
06:15
And she'll come in to sit at this computer --
98
350000
2000
Cô ấy chạy đến ngồi vào chiếc máy tính --
06:17
it's like a video game for a kid; she's hooked.
99
352000
2000
cô ấy ghiền một trò chơi cho trẻ con.
06:19
She's 28, by the way, and she does things with her computer screen
100
354000
4000
Cô ấy 28, và cô ấy làm các thứ
trên màn hình máy tính
trên màn hình máy tính
06:23
and a touch pad that she can do faster than most humans.
101
358000
6000
cùng với bàn chuột cảm ứng nhanh hơn
hầu hết mọi người.
hầu hết mọi người.
06:29
She does very complex tasks, and I haven't got time to go into them,
102
364000
5000
Cô ấy làm được những thứ phức tạp
mà tôi còn không có giờ để biết,
mà tôi còn không có giờ để biết,
06:34
but the amazing thing about this female is
103
369000
2000
nhưng điều bất ngờ về cô tinh tinh này là
06:36
she doesn't like making mistakes.
104
371000
4000
cô ấy không thích phạm sai lầm.
06:40
If she has a bad run, and her score isn't good,
105
375000
3000
Nếu cô ấy đi sai, điểm sẽ không cao,
06:43
she'll come and reach up and tap on the glass --
106
378000
2000
thì cô ấy sẽ đến và đập lên kính --
06:45
because she can't see the experimenter --
107
380000
2000
vì cô ấy không thể thấy người thí nghiệm,
06:47
which is asking to have another go.
108
382000
3000
để hỏi cách chơi khác.
06:50
And her concentration -- she's already concentrated hard
109
385000
3000
Và cô ấy có khả năng tập trung cao độ
06:53
for 20 minutes or so, and now she wants to do it all over again,
110
388000
4000
trong 20' hoặc hơn,
và giờ cô ấy muốn chơi lại từ đầu
và giờ cô ấy muốn chơi lại từ đầu
06:57
just for the satisfaction of having done it better.
111
392000
3000
chỉ vì muốn chơi tốt hơn.
07:00
And the food is not important -- she does get a tiny reward,
112
395000
3000
Thức ăn là không quan trọng --
cô ấy sẽ nhận 1 phần thưởng nhỏ,
cô ấy sẽ nhận 1 phần thưởng nhỏ,
07:03
like one raisin for a correct response --
113
398000
3000
như một quả nho khô
cho một bước đi đúng --
cho một bước đi đúng --
07:06
but she will do it for nothing, if you tell her beforehand.
114
401000
4000
nhưng cô ấy sẽ làm mà không cần nó,
nếu bạn nói với cô ấy trước.
nếu bạn nói với cô ấy trước.
07:10
So here we are, a chimpanzee using a computer.
115
405000
5000
Vậy chúng ta có ở đây là một cô tinh tinh
sử dụng một cái máy tính.
sử dụng một cái máy tính.
07:15
Chimpanzees, gorillas, orangutans also learn human sign language.
116
410000
4000
Tinh tinh, khỉ đột, đười ươi cũng có thể
học những kí hiệu của con người.
học những kí hiệu của con người.
07:19
But the point is that when I was first in Gombe in 1960 --
117
414000
5000
Vấn đề ở đây là khi lần đầu tiên
tôi đến Gombe vào năm 1960 --
tôi đến Gombe vào năm 1960 --
07:24
I remember so well, so vividly, as though it was yesterday --
118
419000
4000
Tôi nhớ rất rõ, rất sinh động,
như thể mới ngày hôm qua --
như thể mới ngày hôm qua --
07:28
the first time, when I was going through the vegetation,
119
423000
3000
lần đầu tiên, khi tôi đi qua đám cây,
07:31
the chimpanzees were still running away from me, for the most part,
120
426000
3000
hầu hết những con tinh tinh đều
chạy trốn khỏi tôi,
chạy trốn khỏi tôi,
07:34
although some were a little bit acclimatized --
121
429000
4000
mặc dù một số con thì có vẻ
quen hơn một chút --
quen hơn một chút --
07:38
and I saw this dark shape, hunched over a termite mound,
122
433000
4000
tôi nhìn thấy một con đen thui,
cúi người qua một cái ụ mối,
cúi người qua một cái ụ mối,
07:42
and I peered with my binoculars.
123
437000
2000
và tôi quan sát kỹ nó qua ống nhòm.
07:44
It was, fortunately, one adult male whom I'd named David Greybeard --
124
439000
5000
May thay, một con đực trưởng thành
tôi đặt tên là David Greybeard --
tôi đặt tên là David Greybeard --
07:49
and by the way, science at that time was telling me that I shouldn't name the chimps;
125
444000
3000
nhân tiện, khoa học lúc đó bảo không nên
đặt tên cho chúng;
đặt tên cho chúng;
07:52
they should all have numbers; that was more scientific.
126
447000
2000
chúng nên được đặt theo số,
như thế thì khoa học hơn.
như thế thì khoa học hơn.
07:54
Anyway, David Greybeard -- and I saw that
127
449000
3000
Sao cũng được, David Greybeard --
và tôi thấy
và tôi thấy
07:57
he was picking little pieces of grass and using them
128
452000
4000
nó đang bứt những cọng cỏ và dùng nó
08:01
to fish termites from their underground nest.
129
456000
3000
để khơi mối ra từ trong tổ.
08:04
And not only that -- he would sometimes pick a leafy twig
130
459000
3000
Không chỉ có thế -- anh ta thỉnh thoảng
còn lấy một cành con
còn lấy một cành con
08:07
and strip the leaves --
131
462000
2000
bứt hết lá --
08:09
modifying an object to make it suitable for a specific purpose --
132
464000
3000
biến đổi một vật cho phù hợp
với mục đích nào đó --
với mục đích nào đó --
08:12
the beginning of tool-making.
133
467000
2000
là bước đầu của kỹ năng chế tạo công cụ.
08:15
The reason this was so exciting and such a breakthrough
134
470000
2000
Điều khiến nó thú vị và là bước đột phá
08:17
is at that time, it was thought that humans,
135
472000
3000
là vào lúc đó,
người ta nghĩ rằng con người,
người ta nghĩ rằng con người,
08:20
and only humans, used and made tools.
136
475000
3000
và chỉ mỗi con người, sử dụng
và làm ra công cụ.
và làm ra công cụ.
08:23
When I was at school, we were defined as man, the toolmaker.
137
478000
4000
Khi tôi còn đi học, chúng tôi được xem như
đàn ông, những người chế tạo công cụ.
đàn ông, những người chế tạo công cụ.
08:27
So that when Louis Leakey, my mentor, heard this news,
138
482000
4000
Nên khi Louis Leakey, người thầy của tôi,
nghe được tin này,
nghe được tin này,
08:31
he said, "Ah, we must now redefine 'man,' redefine 'tool,'
139
486000
3000
ông ấy bảo: "Ah, ta phải định nghĩa lại
"con người" và "công cụ,"
"con người" và "công cụ,"
08:34
or accept chimpanzees as humans."
140
489000
3000
hoặc chấp nhận tinh tinh như loài người."
08:37
(Laughter)
141
492000
2000
(Cười)
08:39
We now know that at Gombe alone, there are nine different ways
142
494000
4000
Chúng ta giờ đã biết chỉ mỗi ở Gombe thôi
thì đã có 9 cách khác nhau
thì đã có 9 cách khác nhau
08:43
in which chimpanzees use different objects for different purposes.
143
498000
3000
tinh tinh dùng những thứ khác nhau
cho những mục đích khác nhau.
cho những mục đích khác nhau.
08:47
Moreover, we know that in different parts of Africa,
144
502000
2000
Hơn nữa, ta biết ở nhiều nơi tại Châu Phi,
08:49
wherever chimps have been studied,
145
504000
2000
bất kỳ nơi nào tinh tinh được nghiên cứu,
08:51
there are completely different tool-using behaviors.
146
506000
5000
lại có những hành vi sử dụng công cụ
hoàn toàn khác.
hoàn toàn khác.
08:56
And because it seems that these patterns are passed
147
511000
3000
Và bởi vì có vẻ như
những hành vi này được truyền
những hành vi này được truyền
08:59
from one generation to the next, through observation,
148
514000
3000
từ thế hệ này sang thế hệ khác,
thông qua việc quan sát,
thông qua việc quan sát,
09:02
imitation and practice -- that is a definition of human culture.
149
517000
5000
bắt chước và tập luyện - đó là
một định nghĩa của văn hóa loài người.
một định nghĩa của văn hóa loài người.
09:07
What we find is that over these 40-odd years
150
522000
4000
Điều chúng ta tìm thấy là trong hơn 40 năm
09:11
that I and others have been studying chimpanzees
151
526000
3000
tôi và những người khác
nghiên cứu về tinh tinh
nghiên cứu về tinh tinh
09:14
and the other great apes, and, as I say, other mammals
152
529000
3000
các loài khỉ lớn khác,
và những loài động vật có vú
và những loài động vật có vú
09:17
with complex brains and social systems,
153
532000
3000
với cấu trúc não
và hệ thống xã hội phức tạp.
và hệ thống xã hội phức tạp.
09:20
we have found that after all, there isn't a sharp line
154
535000
4000
chúng tôi đã phát hiện ra rằng
không có một đường biên rõ ràng nào
không có một đường biên rõ ràng nào
09:24
dividing humans from the rest of the animal kingdom.
155
539000
3000
tách biệt loài người khỏi
vương quốc của các loài vật còn lại.
vương quốc của các loài vật còn lại.
09:27
It's a very wuzzy line.
156
542000
2000
Đó là một đường biên rất mờ nhạt.
09:29
It's getting wuzzier all the time as we find animals doing things
157
544000
3000
Nó càng mờ nhạt hơn mỗi khi ta
phát hiện động vật làm những việc
phát hiện động vật làm những việc
09:32
that we, in our arrogance, used to think was just human.
158
547000
5000
mà chúng ta, với sự ngạo mạn của mình,
từng nghĩ chỉ có ở con người.
từng nghĩ chỉ có ở con người.
09:37
The chimps -- there's no time to discuss their fascinating lives --
159
552000
4000
Những con tinh tinh -- không có thời gian
để thảo luận về cuộc sống đầy say mê ấy,
để thảo luận về cuộc sống đầy say mê ấy,
09:41
but they have this long childhood, five years
160
556000
3000
nhưng chúng có một tuổi thơ dài, 5 năm,
09:44
of suckling and sleeping with the mother,
161
559000
2000
được bú mớm và ngủ với mẹ,
09:46
and then another three, four or five years
162
561000
2000
và sau đó là 3, 4, hoặc 5 năm
09:48
of emotional dependence on her, even when the next child is born.
163
563000
5000
phụ thuộc cảm xúc vào mẹ, và thậm chí là
cả khi con non tiếp theo ra đời.
cả khi con non tiếp theo ra đời.
09:53
The importance of learning in that time, when behavior is flexible --
164
568000
3000
Đây là giai đoạn quan trọng để học hỏi,
khi hành vi còn linh hoạt
khi hành vi còn linh hoạt
09:56
and there's an awful lot to learn in chimpanzee society.
165
571000
4000
và còn cực kỳ nhiều điều nữa
để nghiên cứu từ xã hội loài tinh tinh.
để nghiên cứu từ xã hội loài tinh tinh.
10:00
The long-term affectionate supportive bonds
166
575000
3000
Mối liên hệ khăng khít lâu dài
10:03
that develop throughout this long childhood with the mother,
167
578000
3000
phát triển suốt quá trình thơ ấu cùng mẹ,
10:06
with the brothers and sisters,
168
581000
2000
cùng anh chị,
10:08
and which can last through a lifetime,
169
583000
3000
có thể kéo dài suốt cả cuộc đời,
10:11
which may be up to 60 years.
170
586000
2000
lên tới 60 năm.
10:13
They can actually live longer than 60 in captivity,
171
588000
3000
Chúng thật ra có thể sống lâu hơn
60 năm bị nuôi nhốt,
60 năm bị nuôi nhốt,
10:16
so we've only done 40 years in the wild so far.
172
591000
3000
mà chúng tôi chỉ mới làm 40 năm ở
vùng hoang dã cho đến nay.
vùng hoang dã cho đến nay.
10:19
And we find chimps are capable of true compassion and altruism.
173
594000
5000
Chúng tôi phát hiện ra loài tinh tinh
có khả năng thương cảm và lòng vị tha.
có khả năng thương cảm và lòng vị tha.
10:25
We find in their non-verbal communication -- this is very rich --
174
600000
4000
Chúng tôi phát hiện trong sự giao tiếp
bất ngôn ngữ của chúng -- có rất nhiều --
bất ngôn ngữ của chúng -- có rất nhiều --
10:29
they have a lot of sounds, which they use in different circumstances,
175
604000
5000
chúng có rất nhiều âm thanh, được dùng
trong những hoàn cảnh khác nhau,
trong những hoàn cảnh khác nhau,
10:34
but they also use touch, posture, gesture,
176
609000
2000
nhưng chúng còn sử dụng
xúc giác, tư thế, điệu bộ,
xúc giác, tư thế, điệu bộ,
10:36
and what do they do?
177
611000
2000
và chúng làm gì?
10:38
They kiss; they embrace; they hold hands.
178
613000
2000
Chúng hôn, ôm, nắm tay nhau.
10:40
They pat one another on the back; they swagger; they shake their fist --
179
615000
3000
Chúng vỗ lên lưng nhau, đi nghênh ngang;
chúng dứ quả đấm --
chúng dứ quả đấm --
10:43
the kind of things that we do,
180
618000
3000
những kiểu chúng ta vẫn làm,
10:46
and they do them in the same kind of context.
181
621000
2000
và chúng làm điều đó
trong cùng ngữ cảnh.
trong cùng ngữ cảnh.
10:49
They have very sophisticated cooperation.
182
624000
2000
Chúng có sự cộng tác rất tinh vi.
10:51
Sometimes they hunt -- not that often,
183
626000
3000
Thỉnh thoảng chúng đi săn,
không thường xuyên lắm
không thường xuyên lắm
10:54
but when they hunt, they show sophisticated cooperation,
184
629000
3000
nhưng khi đi săn, chúng cho thấy
một sự cộng tác rất tinh vi,
một sự cộng tác rất tinh vi,
10:57
and they share the prey.
185
632000
2000
và chúng cùng chia sẻ con mồi.
11:00
We find that they show emotions, similar to -- maybe sometimes the same --
186
635000
6000
Chúng tôi phát hiện chúng biểu lộ
cảm xúc, giống như -- có lẽ đôi khi giống
cảm xúc, giống như -- có lẽ đôi khi giống
11:06
as those that we describe in ourselves as happiness, sadness, fear, despair.
187
641000
5000
cách chúng ta biểu lộ bản thân như:
hạnh phúc, buồn bã, sợ hãi, tuyệt vọng.
hạnh phúc, buồn bã, sợ hãi, tuyệt vọng.
11:11
They know mental as well as physical suffering.
188
646000
2000
Chúng biết nỗi đau tinh thần
lẫn thể chất.
lẫn thể chất.
11:13
And I don't have time to go into the information
189
648000
3000
Và tôi không có đủ thời gian để đi
chi tiết hơn
chi tiết hơn
11:16
that will prove some of these things to you,
190
651000
2000
để chứng minh những điều này cho các bạn,
11:18
save to say that there are very bright students, in the best universities,
191
653000
4000
để dành cho việc có rất nhiều sinh viên
thông minh, ở các trường đại học tốt nhất,
thông minh, ở các trường đại học tốt nhất,
11:22
studying emotions in animals, studying personalities in animals.
192
657000
4000
học về cảm xúc ở loài vật,
học về tính cách các loài vật.
học về tính cách các loài vật.
11:26
We know that chimpanzees and some other creatures
193
661000
3000
Chúng ta biết rằng tinh tinh
và một số loài vật khác
và một số loài vật khác
11:29
can recognize themselves in mirrors -- "self" as opposed to "other."
194
664000
5000
có thể tự nhận biết mình trong gương -
bản thân nó với những con khác.
bản thân nó với những con khác.
11:34
They have a sense of humor, and these are the kind of things
195
669000
4000
Chúng có khiếu hài hước,
và những thứ như thế
và những thứ như thế
11:38
which traditionally have been thought of as human prerogatives.
196
673000
6000
thường được xem là đặc quyền
của loài người.
của loài người.
11:44
But this teaches us a new respect -- and it's a new respect
197
679000
5000
Nhưng điều này dạy chúng ta
một sự tôn trọng mới
một sự tôn trọng mới
11:49
not only for the chimpanzees, I suggest,
198
684000
3000
không chỉ đối với loài tinh tinh,
11:52
but some of the other amazing animals with whom we share this planet.
199
687000
4000
nhưng là với một số loài vật khác mà
chúng ta cùng chia sẻ hành tinh này.
chúng ta cùng chia sẻ hành tinh này.
11:56
Once we're prepared to admit that after all,
200
691000
3000
Một khi chúng ta đã chuẩn bị
để thừa nhận điều này,
để thừa nhận điều này,
11:59
we're not the only beings with personalities, minds
201
694000
3000
chúng ta không còn là loài sinh vật
với tính cách, tâm trí
với tính cách, tâm trí
12:02
and above all feelings, and then we start to think
202
697000
2000
và trên mọi cảm giác,
khi ta bắt đầu nghĩ
khi ta bắt đầu nghĩ
12:04
about ways we use and abuse
203
699000
2000
về cách chúng ta sử dụng và lạm dụng
12:06
so many other sentient, sapient creatures on this planet,
204
701000
6000
rất nhiều sinh vật có tri giác, trí khôn
trên hành tinh này,
trên hành tinh này,
12:12
it really gives cause for deep shame, at least for me.
205
707000
5000
nó sẽ gây ra một cảm giác xấu hổ sâu sắc,
ít nhất là đối với tôi.
ít nhất là đối với tôi.
12:19
So, the sad thing is that these chimpanzees --
206
714000
4000
Một điều đáng buồn là
những con tinh tinh này --
những con tinh tinh này --
12:23
who've perhaps taught us, more than any other creature, a little humility --
207
718000
4000
hơn bất kỳ loài vật nào khác,
đã dạy chúng ta biết khiêm tốn một chút --
đã dạy chúng ta biết khiêm tốn một chút --
12:27
are in the wild, disappearing very fast.
208
722000
3000
lại đang biến mất rất nhanh
trong môi trường hoang dã.
trong môi trường hoang dã.
12:30
They're disappearing for the reasons
209
725000
2000
Chúng biết mất vì những lý do
12:32
that all of you in this room know only too well.
210
727000
3000
mà tất cả mọi người trong khán phòng này
đều biết rất rõ.
đều biết rất rõ.
12:35
The deforestation, the growth of human populations, needing more land.
211
730000
5000
Nạn phá rừng, sự gia tăng dân số,
nhu cầu về đất đai.
nhu cầu về đất đai.
12:40
They're disappearing because some timber companies
212
735000
3000
Chúng biết mất bởi vì một số công ty gỗ
12:43
go in with clear-cutting.
213
738000
2000
nhảy vào và cắt trụi.
12:45
They're disappearing in the heart of their range in Africa
214
740000
4000
Chúng biến mất ngay tại tâm điểm lãnh thổ
của chúng tại Châu Phi
của chúng tại Châu Phi
12:49
because the big multinational logging companies have come in and made roads --
215
744000
5000
bởi vì những công ty gỗ đa quốc gia
đã đến và làm đường --
đã đến và làm đường --
12:54
as they want to do in Ecuador
216
749000
2000
như cách họ muốn làm ở Ecuador
12:56
and other parts where the forests remain untouched --
217
751000
2000
và những nơi mà rừng vẫn còn hoang sơ --
12:59
to take out oil or timber.
218
754000
4000
để khai thác dầu và gỗ.
13:03
And this has led in Congo basin, and other parts of the world,
219
758000
5000
Và điều này đã đưa đến lưu vực Congo,
và nhiều nơi khác trên thế giới
và nhiều nơi khác trên thế giới
13:08
to what is known as the bush-meat trade.
220
763000
2000
thứ được gọi là buôn bán thịt rừng.
13:10
This means that although for hundreds, perhaps thousands of years,
221
765000
4000
Nó có nghĩa là dù cho hàng trăm,
có thể là hàng ngàn năm,
có thể là hàng ngàn năm,
13:14
people have lived in those forests, or whatever habitat it is,
222
769000
4000
con người đã sống trong những khu rừng đó,
hay bất kỳ tập quán nào,
hay bất kỳ tập quán nào,
13:18
in harmony with their world, just killing the animals they need
223
773000
3000
hài hòa với thế giới của họ,
chỉ giết những con thú họ cần
chỉ giết những con thú họ cần
13:21
for themselves and their families --
224
776000
2000
cho bản thân và gia đình --
13:23
now, suddenly, because of the roads,
225
778000
3000
thì giờ, đột nhiên, nhờ những con đường,
13:26
the hunters can go in from the towns.
226
781000
2000
những thợ săn đi và về
từ các thị trấn.
từ các thị trấn.
13:28
They shoot everything, every single thing that moves
227
783000
3000
Họ bắn hạ tất cả mọi thứ,
bất kỳ cái gì di chuyển
bất kỳ cái gì di chuyển
13:31
that's bigger than a small rat; they sun-dry it or smoke it.
228
786000
5000
to hơn con chuột nhắt;
họ phơi khô hay hun khói nó.
họ phơi khô hay hun khói nó.
13:36
And now they've got transport; they take it on the logging trucks
229
791000
3000
Và giờ chúng được vận chuyển
trên những chuyến xe chở gỗ
trên những chuyến xe chở gỗ
13:39
or the mining trucks into the towns where they sell it.
230
794000
4000
hay xe khai mỏ, đi đến bán ở các thị trấn.
13:43
And people will pay more for bush-meat, as it's called,
231
798000
5000
Người ta sẽ trả tiền cao hơn
cho miếng thịt rừng
cho miếng thịt rừng
13:48
than for domestic meat -- it's culturally preferred.
232
803000
3000
so với thịt nuôi -- Đó là sự ưa thích
thuộc về văn hóa.
thuộc về văn hóa.
13:51
And it's not sustainable, and the huge logging camps in the forest
233
806000
4000
Điều đó không bền vững,
và những trại đốn gỗ đồ sộ trong rừng
và những trại đốn gỗ đồ sộ trong rừng
13:55
are now demanding meat, so the Pygmy hunters in the Congo basin
234
810000
4000
giờ đang có nhu cầu về thịt, nên
những người thợ săn Pygmy ở lưu vực Congo
những người thợ săn Pygmy ở lưu vực Congo
13:59
who've lived there with their wonderful way of living
235
814000
4000
- những người đã từng có
một lối sống tuyệt vời
một lối sống tuyệt vời
14:03
for so many hundreds of years are now corrupted.
236
818000
3000
trong hàng trăm năm,
giờ lại trở nên sai lạc.
giờ lại trở nên sai lạc.
14:06
They're given weapons; they shoot for the logging camps; they get money.
237
821000
3000
Họ được cấp vũ khí; họ bắn cho trại gỗ;
họ được tiền.
họ được tiền.
14:09
Their culture is being destroyed,
238
824000
3000
Nền văn hóa của họ đang bị hủy diệt,
14:12
along with the animals upon whom they depend.
239
827000
3000
cùng với những loài động vật
mà họ phụ thuộc.
mà họ phụ thuộc.
14:15
So, when the logging camp moves, there's nothing left.
240
830000
3000
Thế nên, khi trại gỗ dời đi,
chẳng còn lại gì.
chẳng còn lại gì.
14:18
We talked already about the loss of human cultural diversity,
241
833000
3000
Chúng ta đã nói đến việc
đánh mất sự đa dạng văn hóa,
đánh mất sự đa dạng văn hóa,
14:21
and I've seen it happening with my own eyes.
242
836000
3000
và tôi đã và đang tự mình chứng kiến nó.
14:24
And the grim picture in Africa -- I love Africa,
243
839000
4000
Một hình ảnh đầy tàn nhẫn ở Châu Phi
-- tôi yêu Châu Phi,
-- tôi yêu Châu Phi,
14:28
and what do we see in Africa?
244
843000
2000
và chúng ta thấy gì ở Châu Phi?
14:30
We see deforestation;
245
845000
3000
Chúng ta thấy nạn chặt phá rừng;
14:33
we see the desert spreading; we see massive hunger;
246
848000
5000
chúng ta thấy sự sa mạc hóa;
chúng ta thấy nạn đói ồ ạt;
chúng ta thấy nạn đói ồ ạt;
14:38
we see disease and we see population growth in areas
247
853000
4000
chúng ta thấy bệnh tật, và chúng ta thấy
sự gia tăng dân số ở những vùng
sự gia tăng dân số ở những vùng
14:42
where there are more people living on a certain piece of land
248
857000
4000
nơi con người đông hơn số lượng
14:46
than the land can possibly support,
249
861000
2000
đất đai có thể nuôi sống,
14:48
and they're too poor to buy food from elsewhere.
250
863000
3000
và họ thì quá nghèo
để mua thức ăn từ nơi khác.
để mua thức ăn từ nơi khác.
14:51
Were the people that we heard about yesterday,
251
866000
3000
Liệu những người chúng ta
đã nghe nói đến hôm qua,
đã nghe nói đến hôm qua,
14:54
on the Easter Island, who cut down their last tree -- were they stupid?
252
869000
4000
trên hòn đảo Phục Sinh, chặt đến cái cây
cuối cùng -- liệu họ ngu xuẩn chăng?
cuối cùng -- liệu họ ngu xuẩn chăng?
14:58
Didn't they know what was happening?
253
873000
2000
Họ không biết điều gì
đang xảy ra?
đang xảy ra?
15:00
Of course, but if you've seen the crippling poverty
254
875000
2000
Có chứ, nhưng nếu bạn thấy
nạn đói khủng khiếp
nạn đói khủng khiếp
15:02
in some of these parts of the world
255
877000
2000
ở một số vùng này của thế giới
15:04
it isn't a question of "Let's leave the tree for tomorrow."
256
879000
3000
không phải là câu hỏi "Hãy để
cái cây đó cho ngày mai."
cái cây đó cho ngày mai."
15:07
"How am I going to feed my family today?
257
882000
2000
"Tôi sẽ nuôi gia đình bằng gì hôm nay?"
15:09
Maybe I can get just a few dollars from this last tree
258
884000
3000
Tôi có thể có được vài đô
từ cái cây cuối cùng này
từ cái cây cuối cùng này
15:12
which will keep us going a little bit longer,
259
887000
2000
thứ sẽ giúp chúng tôi sống
lâu thêm chút,
lâu thêm chút,
15:14
and then we'll pray that something will happen
260
889000
3000
và rồi chúng tôi sẽ cầu nguyện
cho điều gì đó sẽ đến
cho điều gì đó sẽ đến
15:17
to save us from the inevitable end."
261
892000
3000
và cứu chúng tôi khỏi cái kết
không thể tránh khỏi này.
không thể tránh khỏi này.
15:20
So, this is a pretty grim picture.
262
895000
3000
Đó là một hình ảnh đầy thương tâm.
15:23
The one thing we have, which makes us so different
263
898000
4000
Có một thứ khiến chúng ta rất khác biệt
15:27
from chimpanzees or other living creatures,
264
902000
2000
so với tinh tinh hay các sinh vật khác,
15:29
is this sophisticated spoken language --
265
904000
3000
đó là ngôn ngữ nói đầy tinh vi --
15:32
a language with which we can tell children
266
907000
2000
một ngôn ngữ mà ta có thể nói với con cái
15:34
about things that aren't here.
267
909000
2000
về những thứ không có ở đây.
15:36
We can talk about the distant past, plan for the distant future,
268
911000
4000
Chúng ta có thể nói về quá khứ xa xôi,
kế hoạch cho tương lai xa xôi,
kế hoạch cho tương lai xa xôi,
15:40
discuss ideas with each other,
269
915000
2000
thảo luận ý tưởng với nhau,
15:42
so that the ideas can grow from the accumulated wisdom of a group.
270
917000
4000
nhờ đó các ý tưởng có thể triển nở từ
sự khôn ngoan kết hợp của một nhóm.
sự khôn ngoan kết hợp của một nhóm.
15:46
We can do it by talking to each other;
271
921000
2000
Ta có thể thực hiện nó
bằng cách bàn bạc;
bằng cách bàn bạc;
15:48
we can do it through video; we can do it through the written word.
272
923000
4000
thông qua video,
thông qua từ ngữ viết tay.
thông qua từ ngữ viết tay.
15:52
And we are abusing this great power we have to be wise stewards,
273
927000
5000
Và chúng ta đang lạm dụng sức mạnh
mà chúng ta cần phải cẩn trọng,
mà chúng ta cần phải cẩn trọng,
15:57
and we're destroying the world.
274
932000
2000
và chúng ta đang phá hủy thế giới.
15:59
In the developed world, in a way, it's worse,
275
934000
3000
Ở các nước phát triển, nó còn tệ hơn,
16:02
because we have so much access to knowledge
276
937000
3000
bởi vì chúng ta tiếp cận với
rất nhiều thông tin
rất nhiều thông tin
16:05
of the stupidity of what we're doing.
277
940000
2000
ngu xuẩn về những thứ chúng ta đang làm.
16:07
Do you know, we're bringing little babies
278
942000
3000
Bạn biết không, chúng ta đang
nuôi dạy những đứa trẻ
nuôi dạy những đứa trẻ
16:10
into a world where, in many places, the water is poisoning them?
279
945000
5000
trong một thế giới, nơi mà ở
nhiều khu vực, nước đang đầu độc chúng?
nhiều khu vực, nước đang đầu độc chúng?
16:15
And the air is harming them, and the food that's grown
280
950000
4000
Không khí thì gây hại cho chúng,
thức ăn được lớn lên
thức ăn được lớn lên
16:19
from the contaminated land is poisoning them.
281
954000
3000
từ những vùng đất ô nghiễm
đang đầu độc chúng.
đang đầu độc chúng.
16:22
And that's not just in the far-away developing world; that's everywhere.
282
957000
4000
Và nó không chỉ xảy ra ở những nước
đang phát triển xa xôi; nó ở khắp mọi nơi.
đang phát triển xa xôi; nó ở khắp mọi nơi.
16:26
Do you know we all have about 50 chemicals
283
961000
2000
Bạn có biết ta có
khoảng 50 chất hóa học
khoảng 50 chất hóa học
16:28
in our bodies we didn't have about 50 years ago?
284
963000
4000
trong cơ thể mà 50 năm trước không có?
16:32
And so many of these diseases, like asthma
285
967000
4000
Có rất nhiều căn bệnh, như hen suyễn
16:36
and certain kinds of cancers, are on the increase
286
971000
3000
và một số loại ung thư, đang tăng lên
16:39
around places where our filthy toxic waste is dumped.
287
974000
5000
ở những nơi chất thải độc hại bẩn thỉu
được đổ chôn.
được đổ chôn.
16:44
We're harming ourselves around the world,
288
979000
3000
Chúng ta đang làm hại chính mình
khắp mọi nơi,
khắp mọi nơi,
16:47
as well as harming the animals, as well as harming nature herself --
289
982000
4000
cũng như làm hại các loài động vật,
cũng như bản thân thiên nhiên --
cũng như bản thân thiên nhiên --
16:51
Mother Nature, that brought us into being;
290
986000
3000
Bà mẹ Thiên nhiên,
người cho chúng ta sự sống.
người cho chúng ta sự sống.
16:54
Mother Nature, where I believe we need to spend time,
291
989000
4000
Bà mẹ Thiên nhiên, nơi tôi tin
chúng ta cần dành thời gian,
chúng ta cần dành thời gian,
16:58
where there's trees and flowers and birds
292
993000
2000
nơi cây cối, hoa lá, chim chóc
17:00
for our good psychological development.
293
995000
3000
tốt cho sự phát triển tâm lý của chúng ta.
17:03
And yet, there are hundreds and hundreds of children
294
998000
3000
Vậy mà có hàng trăm, hàng trăm trẻ em
17:06
in the developed world who never see nature,
295
1001000
2000
ở nước phát triển
chẳng thấy được tự nhiên,
chẳng thấy được tự nhiên,
17:08
because they're growing up in concrete
296
1003000
2000
vì chúng lớn lên
trong các khối bê-tông
trong các khối bê-tông
17:10
and all they know is virtual reality,
297
1005000
2000
tất cả những gì được biết
là thực tế ảo,
là thực tế ảo,
17:12
with no opportunity to go and lie in the sun,
298
1007000
4000
không có cơ hội để đi
và nằm dài dưới nắng,
và nằm dài dưới nắng,
17:16
or in the forest, with the dappled sun-specks
299
1011000
3000
hay vào rừng, với những đốm nắng
17:19
coming down from the canopy above.
300
1014000
3000
soi từ trên tấm màn.
17:22
As I was traveling around the world, you know,
301
1017000
3000
Khi tôi đi du lịch vòng quanh thế giới,
bạn biết đấy,
bạn biết đấy,
17:25
I had to leave the forest -- that's where I love to be.
302
1020000
3000
tôi phải rời khỏi rừng --
nơi tôi yêu thích.
nơi tôi yêu thích.
17:28
I had to leave these fascinating chimpanzees
303
1023000
3000
Tôi phải để lại
những chú tinh tinh tuyệt vời
những chú tinh tinh tuyệt vời
17:31
for my students and field staff to continue studying
304
1026000
4000
cho sinh viên và các nhân viên
tiếp tục nghiên cứu
tiếp tục nghiên cứu
17:35
because, finding they dwindled from about two million
305
1030000
3000
bởi vì, phát hiện ra chúng suy giảm
từ khoảng 2 triệu
từ khoảng 2 triệu
17:38
100 years ago to about 150,000 now,
306
1033000
4000
100 năm trước còn khoảng
150,000 con hiện nay,
150,000 con hiện nay,
17:42
I knew I had to leave the forest to do what I could
307
1037000
3000
Tôi biết tôi phải rời khỏi khu rừng
để làm điều tôi có thể làm
để làm điều tôi có thể làm
17:45
to raise awareness around the world.
308
1040000
2000
để tăng nhận thức trên khắp thế giới.
17:47
And the more I talked about the chimpanzees' plight,
309
1042000
3000
Và tôi càng nói nhiều về cảnh ngộ
của loài tinh tinh,
của loài tinh tinh,
17:50
the more I realized the fact that everything's interconnected,
310
1045000
5000
tôi càng nhận ra thực tế rằng
tất cả mọi thứ đều liên kết với nhau,
tất cả mọi thứ đều liên kết với nhau,
17:55
and the problems of the developing world
311
1050000
2000
và vấn đề của những nước đang phát triển
17:57
so often stem from the greed of the developed world,
312
1052000
3000
thường bắt nguồn từ sự tham lam
của các nước phát triển,
của các nước phát triển,
18:00
and everything was joining together, and making -- not sense,
313
1055000
5000
tất cả kết hợp với nhau, và tạo ra
-- không phải là điều ý nghĩa,
-- không phải là điều ý nghĩa,
18:05
hope lies in sense, you said -- it's making a nonsense.
314
1060000
4000
hy vọng nằm ở điều ý nghĩa --
nó tạo ra một sự vô nghĩa.
nó tạo ra một sự vô nghĩa.
18:09
How can we do it?
315
1064000
1000
Sao ta làm điều đó?
18:10
Somebody said that yesterday.
316
1065000
2000
Ai đó đã hỏi tôi hôm qua.
18:12
And as I was traveling around, I kept meeting young people who'd lost hope.
317
1067000
5000
Khi tôi đi khắp thế giới, tôi liên tục
bắt gặp những người trẻ mất hy vọng.
bắt gặp những người trẻ mất hy vọng.
18:17
They were feeling despair,
318
1072000
3000
Bọn trẻ cảm thấy tuyệt vọng,
18:20
they were feeling, "Well, it doesn't matter what we do;
319
1075000
3000
chúng cảm thấy, "Chúng ta làm gì
không quan trọng,
không quan trọng,
18:23
eat, drink and be merry, for tomorrow we die.
320
1078000
2000
ăn, uống, vui vẻ, vì ngày mai ta sẽ chết.
18:25
Everything is hopeless -- we're always being told so by the media."
321
1080000
4000
Tất cả đều vô vọng -- truyền thông
luôn nói thế."
luôn nói thế."
18:29
And then I met some who were angry,
322
1084000
3000
Và rồi tôi gặp một số người tỏ ra giận dữ,
18:32
and anger that can turn to violence,
323
1087000
2000
và sự giận dữ có thể
biến thành bạo lực,
biến thành bạo lực,
18:34
and we're all familiar with that.
324
1089000
3000
thứ mà chúng ta đều quen thuộc với nó.
18:37
And I have three little grandchildren,
325
1092000
4000
Tôi có 3 cháu nhỏ,
18:41
and when some of these students would say to me
326
1096000
3000
và khi một trong những sinh viên
của tôi nói với tôi
của tôi nói với tôi
18:44
at high school or university, they'd say, "We're angry,"
327
1099000
3000
tại trường cấp 3 hay đại học, chúng bảo,
"Chúng cháu giận dữ, "
"Chúng cháu giận dữ, "
18:47
or "We're filled with despair, because we feel
328
1102000
3000
hay "Bọn cháu thấy cực kỳ tuyệt vọng,
bởi vì bọn cháu cảm thấy
bởi vì bọn cháu cảm thấy
18:50
you've compromised our future, and there's nothing we can do about it."
329
1105000
4000
người lớn thỏa hiệp với tương lai cháu,
và bọn cháu chẳng làm gì được cả."
và bọn cháu chẳng làm gì được cả."
18:54
And I looked in the eyes of my little grandchildren,
330
1109000
2000
Và tôi nhìn vào mắt
những đứa cháu,
những đứa cháu,
18:56
and think how much we've harmed this planet since I was their age.
331
1111000
4000
và nghĩ chúng ta đã làm hại hành tinh này
bao nhiêu từ khi tôi ở tuổi chúng.
bao nhiêu từ khi tôi ở tuổi chúng.
19:00
I feel this deep shame, and that's why in 1991 in Tanzania,
332
1115000
6000
Và tôi thấy cực kỳ xấu hổ, và đó là
tại sao vào năm 1991 tại Tanzania,
tại sao vào năm 1991 tại Tanzania,
19:06
I started a program that's called Roots and Shoots.
333
1121000
3000
tôi khởi động một chương trình có tên là
"Cội rễ và Mầm non."
"Cội rễ và Mầm non."
19:09
There's little brochures all around outside,
334
1124000
4000
Có những tờ rơi ở quanh khu vực bên ngoài,
19:13
and if any of you have anything to do with children and care about their future,
335
1128000
4000
và nếu ai có thể làm bất kỳ điều gì
cho con trẻ và quan tâm đến tương lai,
cho con trẻ và quan tâm đến tương lai,
19:17
I beg that you pick up that brochure.
336
1132000
3000
tôi xin bạn hãy lấy một tờ.
19:20
And Roots and Shoots is a program for hope.
337
1135000
4000
"Cội rễ và Mầm non là một chương trình
vì hy vọng."
vì hy vọng."
19:24
Roots make a firm foundation.
338
1139000
2000
Cội rễ tạo ra mội nền tảng vững chắc.
19:26
Shoots seem tiny,
339
1141000
2000
Mầm non trông nhỏ bé,
19:28
but to reach the sun they can break through brick walls.
340
1143000
3000
nhưng khi chạm được ánh nắng
chúng có thể đâm xuyên những bức tường.
chúng có thể đâm xuyên những bức tường.
19:31
See the brick walls as all the problems
341
1146000
2000
Hãy xem bức tường gạch như tất cả vấn đề
19:33
that we've inflicted on this planet.
342
1148000
2000
mà chúng ta đã giáng xuống hành tinh này.
19:35
Then, you see, it is a message of hope.
343
1150000
4000
Và, bạn thấy đấy, đây là một thông điệp
về hy vọng.
về hy vọng.
19:39
Hundreds and thousands of young people around the world
344
1154000
2000
Hàng trăm, ngàn người trẻ
khắp thế giới
khắp thế giới
19:41
can break through, and can make this a better world.
345
1156000
4000
có thể xuyên thủng nó, và kiến tạo
một thế giới tốt đẹp hơn.
một thế giới tốt đẹp hơn.
19:45
And the most important message of Roots and Shoots
346
1160000
3000
Và thông điệp quan trọng nhất của
"Cội rễ và Mầm non"
"Cội rễ và Mầm non"
19:48
is that every single individual makes a difference.
347
1163000
4000
là từng người chúng ta tạo ra
điều khác biệt.
điều khác biệt.
19:52
Every individual has a role to play.
348
1167000
2000
Từng cá nhân đều có vai trò của nó.
19:54
Every one of us impacts the world around us everyday,
349
1169000
4000
Từng người tác động đến thế giới
xung quanh chúng ta mỗi ngày,
xung quanh chúng ta mỗi ngày,
19:58
and you scientists know that you can't actually --
350
1173000
3000
và các bạn - những nhà khoa học -
biết bạn thật sự không thể
biết bạn thật sự không thể
20:01
even if you stay in bed all day, you're breathing oxygen
351
1176000
3000
thậm chí nếu bạn nằm trong giường
cả ngày, bạn thở khí ôxy
cả ngày, bạn thở khí ôxy
20:04
and giving out CO2, and probably going to the loo,
352
1179000
4000
thải khí CO2, có thể sẽ đi vệ sinh,
20:08
and things like that --
353
1183000
2000
những thứ kiểu như thế --
20:10
you're making a difference in the world.
354
1185000
2000
bạn đang tạo ra sự khác biệt cho thế giới.
20:12
So, the Roots and Shoots program
355
1187000
3000
Vậy nên, chương trình "Cội rễ và Mầm non"
20:15
involves youth in three kinds of projects.
356
1190000
5000
đưa những trẻ tham gia vào
3 loại dự án.
3 loại dự án.
20:20
And these are projects to make the world around them a better place.
357
1195000
4000
Và đây là những dự án giúp
tạo ra một thế giới tốt hơn quanh chúng.
tạo ra một thế giới tốt hơn quanh chúng.
20:24
One project to show care and concern for your own human community.
358
1199000
6000
Một dự án để quan tâm và chăm sóc
cộng đồng của chính mình.
cộng đồng của chính mình.
20:30
One for animals, including domestic animals -- and I have to say,
359
1205000
4000
Một cho các loài động vật, bao gồm cả
động vật nuôi -- và tôi phải nói rằng,
động vật nuôi -- và tôi phải nói rằng,
20:34
I learned everything I know about animal behavior
360
1209000
2000
tôi học mọi thứ về
hành vi động vật
hành vi động vật
20:36
even before I got to Gombe and the chimps from my dog, Rusty,
361
1211000
4000
thậm chí trước khi tôi đến Gombe và
tinh tinh từ con chó của tôi, Rusty,
tinh tinh từ con chó của tôi, Rusty,
20:40
who was my childhood companion.
362
1215000
3000
bạn đồng hành thơ bé của tôi.
20:43
And the third kind of project: something for the local environment.
363
1218000
4000
Và loại dự án thứ ba: dành cho
môi trường địa phương.
môi trường địa phương.
20:48
So what the kids do depends first of all, how old are they --
364
1223000
4000
Điều mà những đứa trẻ phụ thuộc vào
đầu tiên, chúng bao nhiêu tuổi --
đầu tiên, chúng bao nhiêu tuổi --
20:52
and we go now from pre-school right through university.
365
1227000
4000
và chúng tôi tiến hành từ mẫu giáo
đến tận đại học.
đến tận đại học.
20:56
It's going to depend whether they're inner-city or rural.
366
1231000
3000
Nó phụ thuộc vào việc bạn ở thành phố
hay nông thôn.
hay nông thôn.
20:59
It's going to depend if they're wealthy or impoverished.
367
1234000
5000
Nó phụ thuộc vào việc nơi đó giàu có
hay nghèo đói.
hay nghèo đói.
21:04
It's going to depend which part, say, of America they're in.
368
1239000
3000
Nó phụ thuộc vào việc nó thuộc về nơi nào
của Mỹ.
của Mỹ.
21:07
We're in every state now, and the problems in Florida
369
1242000
3000
Chúng ta giờ ở tất cả mọi bang,
và vấn đề ở Florida
và vấn đề ở Florida
21:10
are different from the problems in New York.
370
1245000
2000
khác với vấn đề ở New York.
21:13
It's going to depend on which country they're in --
371
1248000
2000
Nó phụ thuộc vào quốc gia họ thuộc về --
21:15
and we're already in 60-plus countries, with about 5,000 active groups --
372
1250000
6000
và chúng tôi đã có mặt ở trên 60 nước,
với khoảng 5,000 nhóm hoạt động --
với khoảng 5,000 nhóm hoạt động --
21:21
and there are groups all over the place that I keep hearing about
373
1256000
4000
và có những nhóm ở khắp những nơi
mà tôi vẫn tiếp tục nghe thấy
mà tôi vẫn tiếp tục nghe thấy
21:25
that I've never even heard of, because the kids are taking the program
374
1260000
3000
và những nơi mà tôi chưa từng thấy,
bởi vì những đứa trẻ đang
bởi vì những đứa trẻ đang
21:28
and spreading it themselves.
375
1263000
2000
đang thực hiện và tự mở rộng chúng.
21:30
Why?
376
1265000
2000
Tại sao?
21:32
Because they're buying into it,
377
1267000
2000
Bởi vì chúng làm chủ nó,
21:34
and they're the ones who get to decide what they're going to do.
378
1269000
3000
bởi vì tụi trẻ là người quyết định
chúng sẽ làm gì.
chúng sẽ làm gì.
21:37
It isn't something that their parents tell them,
379
1272000
2000
Đó không phải là điều mà
ba mẹ chúng bảo,
ba mẹ chúng bảo,
21:39
or their teachers tell them.
380
1274000
2000
hay thầy cô giáo bảo.
21:41
That's effective, but if they decide themselves,
381
1276000
3000
Điều đó rất hiệu quả,
nhưng nếu chúng tự quyết định,
nhưng nếu chúng tự quyết định,
21:44
"We want to clean this river
382
1279000
3000
"Chúng con muốn làm sạch dòng sông này
21:47
and put the fish back that used to be there.
383
1282000
2000
và đưa cá về nơi từng là nơi chúng ở.
21:49
We want to clear away the toxic soil
384
1284000
5000
Chúng con muốn làm sạch
những mảnh đất độc hại
những mảnh đất độc hại
21:54
from this area and have an organic garden.
385
1289000
2000
ở nơi này và làm một vườn rau sạch.
21:56
We want to go and spend time with the old people
386
1291000
3000
Chúng con muốn đi và dành thời gian
với những người già
với những người già
21:59
and hear their stories and record their oral histories.
387
1294000
4000
nghe câu chuyện của họ và ghi lại
lịch sử truyền miệng của họ.
lịch sử truyền miệng của họ.
22:04
We want to go and work in a dog shelter.
388
1299000
2000
Chúng con muốn đi làm việc
ở trại chó.
ở trại chó.
22:06
We want to learn about animals. We want ... "
389
1301000
2000
Chúng con muốn biết về những con thú.
Chúng con muốn..."
Chúng con muốn..."
22:08
You know, it goes on and on, and this is very hopeful for me.
390
1303000
4000
Bạn biết đấy, nó cứ tiếp diễn như thế,
và tôi thấy tràn đầy hy vọng.
và tôi thấy tràn đầy hy vọng.
22:12
As I travel around the world 300 days a year,
391
1307000
4000
Tôi đi khắp thế giới 300 ngày một năm,
22:16
everywhere there's a group of Roots and Shoots of different ages.
392
1311000
3000
mọi nơi đều có nhóm
"Cội rễ và Mầm non" ở nhiều lứa tuổi.
"Cội rễ và Mầm non" ở nhiều lứa tuổi.
22:19
Everywhere there are children with shining eyes saying,
393
1314000
2000
Mọi nơi có những đứa trẻ mắt
lấp lánh bảo
lấp lánh bảo
22:21
"Look at the difference we've made."
394
1316000
3000
"Hãy nhìn sự khác biệt chúng con
đã tạo nên."
đã tạo nên."
22:24
And now comes the technology into it,
395
1319000
2000
Và giờ đến lượt công nghệ vào cuộc,
22:26
because with this new way of communicating electronically
396
1321000
5000
bởi vì với phương tiện liên lạc
điện tử mới này
điện tử mới này
22:31
these kids can communicate with each other around the world.
397
1326000
4000
những đứa trẻ có thể liên lạc với nhau
trên khắp thế giới.
trên khắp thế giới.
22:35
And if anyone is interested to help us, we've got so many ideas
398
1330000
3000
Và nếu có bất kỳ ai quan tâm, giúp đỡ,
chúng tôi có rất nhiều ý tưởng,
chúng tôi có rất nhiều ý tưởng,
22:38
but we need help -- we need help to create the right kind of system
399
1333000
6000
nhưng chúng tôi cần giúp đỡ -- cần
giúp đỡ để xây dựng một hệ thống đúng đắn
giúp đỡ để xây dựng một hệ thống đúng đắn
22:44
that will help these young people to communicate their excitement.
400
1339000
4000
thứ sẽ giúp những người trẻ này
truyền đạt niềm sôi nổi của chúng.
truyền đạt niềm sôi nổi của chúng.
22:48
But also -- and this is so important -- to communicate their despair,
401
1343000
5000
Nhưng còn, -- và điều này rất quan trọng
-- truyền đạt nỗi tuyệt vọng của chúng,
-- truyền đạt nỗi tuyệt vọng của chúng,
22:53
to say, "We've tried this and it doesn't work, and what shall we do?"
402
1348000
3000
để nói rằng: "Chúng cháu đã thử,
không hoạt động, nên làm gì?"
không hoạt động, nên làm gì?"
22:56
And then, lo and behold, there's another group answering these kids
403
1351000
4000
Và sau đó, có những nhóm khác sẽ trả lời
những đứa trẻ
những đứa trẻ
23:00
who may be in America, or maybe this is a group in Israel,
404
1355000
3000
có thể là nhóm ở Mỹ,
có thể là nhóm ở Israel,
có thể là nhóm ở Israel,
23:03
saying, "Yeah, you did it a little bit wrong. This is how you should do it."
405
1358000
5000
bảo rằng: "À, cháu làm hơi sai.
Đây mới là cách cháu nên làm."
Đây mới là cách cháu nên làm."
23:08
The philosophy is very simple.
406
1363000
3000
Triết lý rất đơn giản.
23:11
We do not believe in violence.
407
1366000
3000
Chúng tôi không tin vào bạo lực.
23:14
No violence, no bombs, no guns.
408
1369000
3000
Không bạo lực, không bom, không súng đạn.
23:17
That's not the way to solve problems.
409
1372000
2000
Đó không phải là cách giải quyết vấn đề.
23:19
Violence leads to violence, at least in my view.
410
1374000
4000
Bạo lực sẽ dẫn đến bạo lực,
ít nhất là theo cách nhìn của tôi.
ít nhất là theo cách nhìn của tôi.
23:23
So how do we solve?
411
1378000
2000
Vậy chúng ta giải quyết thế nào?
23:25
The tools for solving the problems are knowledge and understanding.
412
1380000
5000
Công cụ để giải quyết vấn đề là kiến thức
và sự hiểu biết.
và sự hiểu biết.
23:30
Know the facts, but see how they fit in the big picture.
413
1385000
3000
Biết về thực tế, nhưng còn thấy được
bức tranh toàn cảnh.
bức tranh toàn cảnh.
23:33
Hard work and persistence --don't give up --
414
1388000
3000
Làm việc chăm chỉ và bền bỉ --
không từ bỏ --
không từ bỏ --
23:36
and love and compassion leading to respect for all life.
415
1391000
5000
yêu thương và trắc ẩn đưa đến
sự tôn trọng tất cả mọi loài sống.
sự tôn trọng tất cả mọi loài sống.
23:41
How many more minutes? Two, one?
416
1396000
2000
Còn bao nhiêu phút? Một, hai?
23:43
Chris Anderson: One -- one to two.
417
1398000
2000
Chris Anderson: Một -- một đến hai.
23:45
Jane Goodall: Two, two, I'm going to take two.
418
1400000
2000
Tôi sẽ nói thêm
hai phút nữa.
hai phút nữa.
23:47
(Laughter)
419
1402000
1000
(Cười)
23:48
Are you going to come and drag me off?
420
1403000
2000
Bạn sẽ đến và lôi tôi đi à?
23:50
(Laughter)
421
1405000
2000
(Cười)
23:52
Anyway -- so basically, Roots and Shoots
422
1407000
4000
Thế nào cũng được -- về cơ bản,
"Cội rễ và Mầm non"
"Cội rễ và Mầm non"
23:56
is beginning to change young people's lives.
423
1411000
3000
đang bắt đầu thay đổi cuộc sống
của người trẻ.
của người trẻ.
23:59
It's what I'm devoting most of my energy to.
424
1414000
4000
Đây là điều mà tôi cống hiến hầu hết
năng lượng của mình vào.
năng lượng của mình vào.
24:03
And I believe that a group like this can have a very major impact,
425
1418000
7000
Và tôi tin rằng một nhóm thế này
có thể có tác động lớn,
có thể có tác động lớn,
24:10
not just because you can share technology with us,
426
1425000
3000
không chỉ bởi vì bạn chia sẻ công nghệ
với chúng tôi,
với chúng tôi,
24:13
but because so many of you have children.
427
1428000
3000
nhưng là bởi vì có rất nhiều người
trong số các bạn có con trẻ.
trong số các bạn có con trẻ.
24:16
And if you take this program out, and give it to your children,
428
1431000
5000
Và nếu bạn đưa chương trình này
đến cho con cái bạn,
đến cho con cái bạn,
24:21
they have such a good opportunity to go out and do good,
429
1436000
4000
chúng sẽ có cơ hội rất tốt để ra ngoài
và làm việc tốt,
và làm việc tốt,
24:25
because they've got parents like you.
430
1440000
2000
bởi vì chúng có bố mẹ như bạn.
24:27
And it's been so clear how much you all care
431
1442000
4000
Và rõ ràng là tất cả các bạn quan tâm
nhiều thế nào
nhiều thế nào
24:31
about trying to make this world a better place.
432
1446000
2000
đến việc cố gắng tạo ra một
thế giới tốt đẹp hơn.
thế giới tốt đẹp hơn.
24:33
It's very encouraging.
433
1448000
2000
Đó là một điều rất đáng khích lệ.
24:35
But the kids do ask me --
434
1450000
2000
Nhưng những đứa trẻ đã hỏi tôi --
24:37
and this won't take more than two minutes, I promise --
435
1452000
2000
và điều này không hơn 2' đâu,
tôi hứa --
tôi hứa --
24:39
the kids say, "Dr. Jane, do you really have hope for the future?
436
1454000
5000
bọn trẻ hỏi, " Bà Jane, bà thật sự có
hy vọng về tương lai?
hy vọng về tương lai?
24:44
You travel, you see all these horrible things happening."
437
1459000
4000
Bà đi nhiều nơi, bà nhìn thấy nhiều
điều khủng khiếp xảy ra."
điều khủng khiếp xảy ra."
24:48
Firstly, the human brain -- I don't need to say anything about that.
438
1463000
4000
Đầu tiên, trí não con người -- tôi không cần
phải nói điều gì về nó.
phải nói điều gì về nó.
24:52
Now that we know what the problems are around the world,
439
1467000
3000
Giờ chúng ta biết những vấn đề gì đang
xảy ra khắp thế giới,
xảy ra khắp thế giới,
24:55
human brains like yours are rising to solve those problems.
440
1470000
4000
trí não con người giống các bạn
đang cố gắng giải quyết những vấn đề đó.
đang cố gắng giải quyết những vấn đề đó.
24:59
And we've talked a lot about that.
441
1474000
2000
Và chúng ta đã nói rất nhiều về điều đó.
25:01
Secondly, the resilience of nature.
442
1476000
3000
Thứ hai, khả năng hồi phục của tự nhiên.
25:04
We can destroy a river,
443
1479000
2000
Chúng ta có thể phá hủy một dòng sông,
25:06
and we can bring it back to life.
444
1481000
2000
và chúng ta có thể hồi sinh chúng.
25:08
We can see a whole area desolated,
445
1483000
5000
Chúng ta có thể nhìn thấy cả khu vực
bị tàn phá
bị tàn phá
25:13
and it can be brought back to bloom again, with time or a little help.
446
1488000
5000
và nó có thể hồi sinh để ra hoa lần nữa,
bằng thời gian và một chút giúp sức.
bằng thời gian và một chút giúp sức.
25:18
And thirdly, the last speaker talked about -- or the speaker before last,
447
1493000
6000
Thứ ba, người diễn giả cuối cùng đã
đề cập đến -- hay là người kế cuối,
đề cập đến -- hay là người kế cuối,
25:24
talked about the indomitable human spirit.
448
1499000
3000
nói về tính bất khuất của con người.
25:27
We are surrounded by the most amazing people
449
1502000
4000
Quanh chúng ta là những con người
tuyệt vời
tuyệt vời
25:31
who do things that seem to be absolutely impossible.
450
1506000
4000
những người làm ra những thứ
xem như như bất khả thi.
xem như như bất khả thi.
25:35
Nelson Mandela -- I take a little piece of limestone
451
1510000
3000
Nelson Mandela -- Tôi đã lấy một
mảnh đá vôi
mảnh đá vôi
25:38
from Robben Island Prison, where he labored for 27 years,
452
1513000
3000
từ nhà tù Robben Island, nơi ông ấy
bị đày suốt 27 năm,
bị đày suốt 27 năm,
25:41
and came out with so little bitterness, he could lead his people
453
1516000
5000
và được thả ra mà không hề cay đắng,
ông ấy có thể lãnh đạo dân tộc mình
ông ấy có thể lãnh đạo dân tộc mình
25:46
from the horror of apartheid without a bloodbath.
454
1521000
3000
từ nỗi sợ hãi phân biệt chủng tộc mà
không hề phải tắm máu.
không hề phải tắm máu.
25:49
Even after the 11th of September -- and I was in New York
455
1524000
4000
Ngay cả sau sự kiện 11/9 --
lúc đó tôi đang ở New York
lúc đó tôi đang ở New York
25:53
and I felt the fear -- nevertheless, there was so much human courage,
456
1528000
6000
và tôi thấy sợ hãi -- tuy nhiên,
có rất nhiều con người dũng cảm,
có rất nhiều con người dũng cảm,
25:59
so much love and so much compassion.
457
1534000
3000
có rất nhiều yêu thương và lòng trắc ẩn.
26:02
And then as I went around the country after that and felt the fear --
458
1537000
4000
Và sau đó khi tôi đi khắp đất nước
và cảm thấy nỗi sợ --
và cảm thấy nỗi sợ --
26:06
the fear that was leading to people feeling
459
1541000
2000
nỗi sợ dẫn con người đến cảm giác
26:08
they couldn't worry about the environment any more,
460
1543000
2000
họ không thể lo lắng
về môi trường thêm nữa,
về môi trường thêm nữa,
26:10
in case they seemed not to be patriotic --
461
1545000
3000
trong trường hợp họ có vẻ
như không yêu nước --
như không yêu nước --
26:13
and I was trying to encourage them,
462
1548000
2000
và tôi cố gắng khích lệ họ,
26:15
somebody came up with a little quotation from Mahatma Gandhi,
463
1550000
3000
một số người nghĩ ra một đoạn trích ngắn
từ Mahatma Gandhi,
từ Mahatma Gandhi,
26:18
"If you look back through human history,
464
1553000
3000
"Nếu bạn nhìn lại ngược dòng
lịch sử nhân loại,
lịch sử nhân loại,
26:21
you see that every evil regime has been overcome by good."
465
1556000
3000
bạn sẽ thấy tất cả chế độ tàn bạo
được thay thế bởi chế độ tốt."
được thay thế bởi chế độ tốt."
26:25
And just after that a woman brought me this little bell,
466
1560000
4000
Và chỉ sau đó một người phụ nữ
mang đến cho tôi một cái chuông nhỏ,
mang đến cho tôi một cái chuông nhỏ,
26:29
and I want to end on this note.
467
1564000
2000
và tôi muốn kết thúc với ghi chú này,
26:31
She said, "If you're talking about hope and peace, ring this.
468
1566000
3000
Cô ấy nói, "Nếu bà nói đến hy vọng
và hòa bình, hãy rung nó."
và hòa bình, hãy rung nó."
26:36
This bell is made from metal from a defused landmine,
469
1571000
6000
Chiếc chuông được làm ra từ kim loại
lấy từ một bãi mìn đã gỡ,
lấy từ một bãi mìn đã gỡ,
26:42
from the killing fields of Pol Pot --
470
1577000
3000
từ những khu thảm sát của Pol Pot --
26:45
one of the most evil regimes in human history --
471
1580000
3000
một trong những chế độ tàn độc nhất
trong lịch sử nhân loại --
trong lịch sử nhân loại --
26:48
where people are now beginning to put their lives back together
472
1583000
4000
nơi con người bắt đầu cùng chung
lưng với nhau
lưng với nhau
26:52
after the regime has crumbled.
473
1587000
3000
sau khi chế độ này sụp đổ.
26:55
So, yes, there is hope, and where is the hope?
474
1590000
4000
Nên, vâng, đây là hy vọng,
và hy vọng ở nơi đâu?
và hy vọng ở nơi đâu?
26:59
Is it out there with the politicians?
475
1594000
3000
Nó ở trong tay những nhà chính trị gia?
27:03
It's in our hands.
476
1598000
2000
Nó trong tay chúng ta.
27:05
It's in your hands and my hands
477
1600000
2000
Trong tay bạn và trong tay tôi
27:07
and those of our children.
478
1602000
2000
và trong tay con cái của chúng ta.
27:09
It's really up to us.
479
1604000
2000
Nó thật sự phụ thuộc vào chúng ta,.
27:11
We're the ones who can make a difference.
480
1606000
2000
Ta là người có thể
tạo nên sự khác biệt.
tạo nên sự khác biệt.
27:13
If we lead lives where we consciously leave
481
1608000
2000
Nếu chúng ta dẫn dắt sự sống
nơi chúng ta cố ý để lại
nơi chúng ta cố ý để lại
27:15
the lightest possible ecological footprints,
482
1610000
4000
một dấu ấn sinh học khả thi nhỏ nhất
27:19
if we buy the things that are ethical for us to buy
483
1614000
3000
nếu chúng ta mua những thứ
theo đạo đức cho phép
theo đạo đức cho phép
27:22
and don't buy the things that are not,
484
1617000
3000
và không mua những thứ
chúng ko cho phép,
chúng ko cho phép,
27:25
we can change the world overnight.
485
1620000
3000
chúng ta có thể thay đổi thế giới
qua một đêm.
qua một đêm.
27:28
Thank you.
486
1623000
1000
Cảm ơn.
ABOUT THE SPEAKER
Jane Goodall - Primatologist; environmentalistJane Goodall, dubbed by her biographer "the woman who redefined man," has changed our perceptions of primates, people, and the connection between the two. Over the past 45 years, Goodall herself has also evolved -- from steadfast scientist to passionate conservationist and humanitarian.
Why you should listen
Jane Goodall hasn't exactly found the missing link, but she's come closer than just about anyone else on Earth. Her extensive research into the behavior of chimpanzees, which started in Africa in the 1960s and continues today, fundamentally altered scientific thinking about the relationship between humans and other mammals.
Goodall, who founded a research institute in her name in 1977, is an internationally recognized authority on the primate world. She's written books for adults and children, contributed to documentaries, and serves as a National Geographic explorer-in-residence, a United Nations peace messenger, and the president of Advocates for Animals. For her efforts to observe and preserve all species, Goodall has received honors and accolades from governments, nonprofits, universities, and professional organizations, including a medal from UNESCO and the French Legion of Honor in 2006.
Jane Goodall | Speaker | TED.com