ABOUT THE SPEAKER
Clemantine Wamariya - Storyteller, human rights advocate
In her work, Clemantine Wamariya is learning and sharing how remembering our life experiences in story form guides us to make sense and appreciate our present moments.

Why you should listen

Clemantine Wamariya is a human rights advocate, social entrepreneur and public speaker committed to inspiring others through the power of storytelling. Her personal accounts of childhood in Rwanda, displacement throughout war-torn countries and various refugee camps have encouraged myriads of people to persevere despite great odds. With no formal education before the age of 13, Wamariya went on to graduate from Yale University with a BA in Comparative Literature.

Wamariya was recognized for her dedication to improving the lives of others, especially the underserved. In 2011, President Obama appointed her, as the youngest member in history, to the board of the United States Holocaust Memorial Museum, and she was reappointed in 2016. She continues to share her experiences of adversity and seized opportunities as a way to reframe the way her audiences think, whether it be about their own privilege or basic human rights -- and she strives to catalyze development personally, locally and globally. Though still a nomad, she is based out of San Francisco, where she is writing her first book, due in spring 2018.

More profile about the speaker
Clemantine Wamariya | Speaker | TED.com
TEDWomen 2017

Clemantine Wamariya: War and what comes after

کلێمانتین واماریا: جەنگ و ئەوەی بەدوایدا دێت

Filmed:
1,057,110 views

کلێمانتین واماری شەش ساڵان بوو کاتێک شەڕی ناوخۆی ڕواندا خۆی و خوشکەکەی ناچارکرد لە ماڵەکەی خۆیان لە کیگالی هەڵبێن، و دایک و باوک و خێزانەکەیان بەجێبێڵن. لەم قسەکردنە هەست جوڵێنەرە تایبەتەیدا، چیرۆکی ئەوە ئەگێڕێتەوە کە چۆن بووە بە پەنابەر، ماوەی شەش ساڵ لە حەوت وڵاتدا لە کەمپی پەنابەراندا ژیاوە -- و چۆن هەوڵیداوە لەوە تێبگات کە بەدوایا هاتووە.
- Storyteller, human rights advocate
In her work, Clemantine Wamariya is learning and sharing how remembering our life experiences in story form guides us to make sense and appreciate our present moments. Full bio

Double-click the English transcript below to play the video.

00:13
Words matter.
0
1960
2280
قسە گرنگە.
00:19
They can heal
1
7480
2176
دەکرێت ساڕێژکەر بێت و
00:21
and they can kill ...
2
9680
1280
دەکرێت کووشندە بێت..
00:24
yet, they have a limit.
3
12040
2920
لەگەڵ ئەوەشدا، سنوورێکیان هەیە.
00:28
When I was in eighth grade,
4
16960
2000
ئەوکاتەی لە پۆلی هەشت بووم،
00:32
my teacher gave me a vocabulary sheet
5
20600
4016
مامۆستاکەم پەڕەیەکی وشەکانی یامێ و
00:36
with the word "genocide."
6
24640
2560
وشەی "جینۆساید"ی لەسەربوو.
00:43
I hated it.
7
31120
2640
ڕقم لێی بوو.
00:46
The word genocide is clinical ...
8
34840
4480
وشەی جینۆساید شیتاڵکارییە ..
00:52
overgeneral ...
9
40480
1520
قڕتێکەرە...
00:56
bloodless ...
10
44640
2136
بێهەستانەیە ...
00:58
dehumanizing.
11
46800
1840
ناشارستانییە.
01:03
No word
12
51280
1520
هیچ وشەیەک
01:06
can describe
13
54240
2176
ناتوانێت وەسفی ئەوە بکات
01:08
what this does to a nation.
14
56440
3120
کە ئەمە چی لە نەتەوەیەک ئەکات.
01:14
You need to know,
15
62160
1736
پێویستە بزانن،
01:15
in this kind of war,
16
63920
1680
لەم جۆرە جەنگانەدا،
01:19
husbands kills wives,
17
67120
2480
مێردەکان ژنەکانیان دەکوژن،
01:22
wives kill husbands,
18
70640
2440
ژنەکان مێردەکانیان دەکوژن،
01:26
neighbors and friends kill each other.
19
74600
3360
دراوسێکان و هاوڕێکان یەکتر دەکوژن.
01:33
Someone
20
81640
1320
کەسێک
01:36
in power
21
84120
1216
لە دەسەڵاتدا
01:37
says,
22
85360
1200
دەڵێت،
01:39
"Those over there ...
23
87960
1200
"ئەوانەی ئەوێ...
01:42
they don't belong.
24
90520
1280
سەر بێرە نین.
01:44
They're not human."
25
92680
1360
ئەوانە مرۆڤ نین."
01:47
And people believe it.
26
95120
2240
خەڵکیش باوەڕیان پێئەکەن.
01:51
I don't want words
27
99760
2336
وشەم ناوێت بۆ
01:54
to describe this kind of behavior.
28
102120
2520
وەسفکردنی ئەم جۆرە ڕەفتارە.
01:58
I want words to stop it.
29
106720
3600
وشەم ئەوێت بۆ وەستاندنی.
02:04
But where are the words to stop this?
30
112800
2680
بەڵام وشەکان لەکوێن
بۆ وەستاندنی ئەمە؟
02:08
And how do we find the words?
31
116120
3280
ئەی چۆن وشەکان بدۆزینەوە؟
02:14
But I believe, truly,
we have to keep trying.
32
122120
5640
بەڵام باوەڕم وایە بەڕاستی،
پێویستە بەردەوامبین لە هەوڵدان.
02:21
I was born in Kigali, Rwanda.
33
129960
2640
من لە کیگالی، لە ڕواندا لەدایک بووم.
02:26
I felt loved by my entire family
34
134120
4120
هەستم کرد هەموو خێزانەکەم و
02:31
and my neighbors.
35
139240
1360
هەموو دراوسێکانیشم خۆشیان ئەوێم.
02:34
I was constantly
being teased by everybody,
36
142000
4296
بەردەوام هەمووان گاڵتەیان پێئەکردم،
02:38
especially my two older siblings.
37
146320
2600
بەتایبەتی خوشک و برا گەورەکەم.
02:42
When I lost my front tooth,
38
150240
1960
کە دانی پێشەوەم کەوت،
02:45
my brother looked at me and said,
39
153440
2096
براکەم سەیری کردم و وتی،
02:47
"Oh, it has happened to you, too?
40
155560
2600
"ئەوە بەسەر تۆش هات؟
02:51
It will never grow back."
41
159920
1496
قەت ناڕوێتەوە."
02:53
(Laughter)
42
161440
1016
(پێکەنین)
02:54
I enjoyed playing everywhere,
43
162480
2216
حەزم لە یاریکردن بوو لە هەموو شوێنێک،
02:56
especially my mother's garden
and my neighbor's.
44
164720
4000
بەتایبەتی باخەکەی دایکم و
باخەکەی دراوسێمان.
03:01
I loved my kindergarten.
45
169480
2080
حەزم لە دایەنگاکەم بوو.
03:04
We sang songs,
46
172440
2416
گۆرانیمان ئەوت،
03:06
we played everywhere
47
174880
1256
لە هەموو شوێنێک یاریمان ئەکرد و
03:08
and ate lunch.
48
176160
1480
نانی نیوەڕۆمان ئەخوارد.
03:11
I had a childhood
49
179600
3336
منداڵییەکم هەبوو کە
03:14
that I would wish for anyone.
50
182960
3720
هیوادارم هەموو منداڵێک هەیبێت.
03:20
But when I was six,
51
188680
1720
بەڵام کە بووم بە شەش ساڵ،
03:23
the adults in my family
began to speak in whispers
52
191400
5616
گەورەکانی خێزانەکەم دەستیانکرد بە چپەکردن و
03:29
and shushed me any time
that I asked a question.
53
197040
3840
هەرجارێک پرسیارێکم ئەکرد
شووشیان لێئەکردم.
03:35
One night,
54
203000
1256
شەوێکیان،
03:36
my mom and dad came.
55
204280
1680
دایکم و باوکم هاتن.
03:39
They had this strange look
when they woke us.
56
207200
2720
ڕوانینێکی سەیریان هەبوو
کاتێک هەڵیانساندین.
03:43
They sent my older sister Claire and I
to our grandparent's,
57
211640
5296
من و کلێری خوشکمیان نارد
بۆ ماڵی باپیرم، و
03:48
hoping whatever was happening
would blow away.
58
216960
2920
هیواداربوون ئەوەی ڕووئەیات
زوو کۆتایی بێت.
03:54
Soon we had to escape from there, too.
59
222160
3520
زۆری پێنەچوو ناچاربووین
لەوێش ڕابکەین.
03:59
We hid,
60
227400
1416
خۆمان شاردەوە،
04:00
we crawled,
61
228840
1216
بە گاگۆڵکێ ئەڕۆشتین،
04:02
we sometimes ran.
62
230080
1280
هەندێک جاریش ڕامان ئەکرد.
04:08
Sometimes I heard laughter
63
236840
4000
هەندێک جار گوێم لە
پێکەنین ئەبوو و
04:14
and then screaming and crying
64
242880
3520
ئینجا قیژاندن و گریان و
04:19
and then noise that I had never heard.
65
247600
2520
ئینجا دەنگێک کە پێشتر
قەت گوێم لێنەبووبوو.
04:24
You see,
66
252000
1216
ئەزانن،
04:25
I did not know
67
253240
1880
من نەمئەزانی
04:29
what those noises were.
68
257040
2640
ئەو دەنگانە چین.
04:32
They were neither human --
69
260560
2296
نە دەنگی مرۆڤ بوون -- و
04:34
and also at the same time,
they were human.
70
262880
2480
لە هەمان کاتیشدا، لە هیچ
دەنگی مرۆڤ ئەچوون.
04:38
I saw people who were not breathing.
71
266680
3800
ئەو کەسانەم ئەبینی
کە هەناسەیان نەئەیا.
04:43
I thought they were asleep.
72
271920
1840
وامئەزانی کە نوستوون.
04:48
I still didn't understand what death was,
73
276480
4896
هێشتا تێنەگەشتبووم لەوەی
کە مردن چییە،
04:53
or killing in itself.
74
281400
2520
یان کوشتن خۆی چییە.
04:57
When we would stop
to rest for a little bit
75
285760
3496
کە کەمێک ئەوەستاین بۆ
ئەوەی پشوو بەین
05:01
or search for food,
76
289280
1936
یان بۆ خواردن بگەڕێین،
05:03
I would close my eyes,
77
291240
1936
چاوەکانم دائەخست،
05:05
hoping when I opened them,
78
293200
2536
بە هیوای ئەوەی کاتێک ئەیانکەمەوە،
05:07
I would be awake.
79
295760
1400
بە خەبەر یەمەوە.
05:11
I had no idea which direction was home.
80
299480
3360
نەمئەزانی کام ئاراستەیە
بەرەو ماڵەوەم ئەبات.
05:16
Days were for hiding
81
304800
1960
ڕۆژ بۆ خۆشاردنەوە بوو و
05:20
and night for walking.
82
308120
1920
شەویش بۆ ڕۆشتن.
05:28
You go from a person who's away from home
83
316280
5016
لە کەسێکەوە کە دوورە
لە ماڵەوە ئەڕۆشتیت
05:33
to a person with no home.
84
321320
2240
بۆ کەسێک کە ماڵی نییە.
05:37
The place that is supposed to want you
85
325200
2656
ئەو شوێنەی کە ئەبوو وەرتگرن
05:39
has pushed you out,
86
327880
1680
دەریانکردویت، و
05:44
and no one takes you in.
87
332360
3560
کەس وەرت ناگرێت.
05:48
You are unwanted
88
336760
2360
کەسێکی نەویستراویت
05:52
by anyone.
89
340160
2440
لەلایەن هەمووانەو.
05:56
You are a refugee.
90
344760
2320
تۆ پەنابەرێکیت.
06:02
From age six to 12,
91
350240
2216
لە شەش ساڵی بۆ ١٢ ساڵییەوە،
06:04
I lived in seven different countries,
92
352480
2280
لە حەوت وڵاتی جیاواز ژیاوم،
06:08
moving from one refugee camp to another,
93
356560
3200
لە کەمپێکی پەنابەرانەوە
ئەڕۆشتم بۆ دانەیەکی تر،
06:12
hoping we would be wanted.
94
360720
2440
بەهیوای ئەوەی شوێنێک
ئێمەیان بوێت.
06:18
My older sister Claire,
95
366200
2376
کلێری خوشکە گەورەم،
06:20
she became a young mother ...
96
368600
1880
وەک دایکێکی لێهات بۆم .. و
06:25
and a master at getting things done.
97
373320
3120
هەروەها شارەزا لە
بەجێگەیاندنی شتەکاندا.
06:29
When I was 12,
98
377920
1896
کە بووم بە ١٢ ساڵ،
06:31
I came to America with Claire
and her family on refugee status.
99
379840
4720
بە پێگەی پەنابەر لەگەڵ کلێر و
خێزانەکەی هاتم بۆ ئەمریکا. و
06:39
And that's only the beginning,
100
387960
2656
ئەوە تەنیا دەستپێک بوو،
06:42
because even though I was 12 years old,
101
390640
3016
چونکە هەرچەندە ١٢ ساڵ بووم،
06:45
sometimes I felt like three years old
102
393680
2216
هەندێک جار هەستم ئەکرد سێ ساڵ بم و
06:47
and sometimes 50 years old.
103
395920
2000
هەندێک جاریش ٥٠ ساڵ.
06:50
My past receded,
104
398960
1816
ڕابردووم دوورئەکەوتەوە،
06:52
grew jumbled,
105
400800
1216
تێکەڵوپێکەڵ بوو،
06:54
distorted.
106
402040
1200
شێوا.
06:56
Everything was too much
107
404200
2856
هەموو شتێک زۆر و
06:59
and nothing.
108
407080
1360
لە هەمان کاتیشدا هیچبوو.
07:02
Time seemed like pages torn out of a book
109
410880
5136
کات وەک لاپەڕە لێکراوەکانی
کتێبێکی لێهات و
07:08
and scattered everywhere.
110
416040
1880
بەملاولادا پەرشوبڵاو کرابوو.
07:11
This still happens to me
standing right here.
111
419600
4800
ئەمە ئێستاش کە لێرە وەستاوم
هەر بەسەرم هات.
07:20
After I got to America,
112
428800
2080
دوای هاتنم بۆ ئەمریکا،
07:25
Claire and I did not talk about our past.
113
433840
3040
من و کلێر باسی ڕابردووی
خۆمانمان نەئەکرد.
07:31
In 2006,
114
439400
2216
ساڵی ٢٠٠٦،
07:33
after 12 years
115
441640
1680
دوای ١٢ ساڵ
07:37
being separated away from my family,
116
445440
1896
لە دابڕان لە خێزانەکەم، و
07:39
and then seven years
knowing that they were dead
117
447360
2776
ئینجا حەوت ساڵ لەوەی
وا بیرمان ئەکردەوە مردبێتن و
07:42
and them thinking that we were dead,
118
450160
1840
ئەوانیش وا بیریان ئەکردەوە مردبێتین،
07:44
we reunited ...
119
452880
1800
بەیەک گەشتینەوە ...
07:47
in the most dramatic,
American way possible.
120
455480
5480
بە پڕ دراماترین شێوەی ئەمریکی.
07:53
Live,
121
461880
1896
ڕاستەوخۆ،
07:55
on television --
122
463800
1616
لەسەر تەلەفزیۆن --
07:57
(Laughter)
123
465440
1136
(پێکەنین)
07:58
on "The Oprah Show."
124
466600
1416
لە بەرنامەکەی ئۆپرا.
08:00
(Laughter)
125
468040
1816
(پێکەنین)
08:01
(Applause)
126
469880
4400
(چەپڵەلێدان)
08:09
I told you, I told you.
127
477000
1936
پێم وتن، پێم وتن.
08:10
(Laughter)
128
478960
1320
(پێکەنین)
08:13
But after the show,
129
481840
1840
بەڵام دوای بەرنامەکە،
08:20
as I spent time with my mom and dad
130
488840
4976
کاتێک کاتم بەسەر ئەبرد لەگەڵ دایکم و
08:25
and my little sister
131
493840
2656
باوکم و خوشکە بچووکەکەم و
08:28
and my two new siblings that I never met,
132
496520
2880
دوو خووشک و برا تازەکەم
کە تا ئەوکاتە نەمبینیبوون،
08:33
I felt anger.
133
501200
2160
هەستم بەتوڕەیی کرد.
08:36
I felt every deep pain in me.
134
504960
4200
هەستم بە ئازارێکی قوڵ کرد لە ناخمدا. و
08:43
And I know that
there is absolutely nothing,
135
511520
4896
ئەشمزانی کە هیچ شتێک نییە،
08:48
nothing,
136
516440
1200
هیچ شتێک،
08:50
that could restore the time
we lost with each other
137
518440
5056
کە بتوانێت ئەوکاتە بگێڕێتەوە
کە دەمانتوانی پێکەوە بەسەری بەرین و
08:55
and the relationship we could've had.
138
523520
2720
ئەو پەیوەندییە بەهێزەی
دەکرا درووستی بکەین.
09:00
Soon, my parents
moved to the United States,
139
528480
4176
زۆری پێنەچوو، دایک و باوکم
ماڵیان هێنا بۆ ویلایەتە یەکگرتووەکان،
09:04
but like Claire,
140
532680
1200
بەڵام وەک کلێر،
09:07
they don't talk about our past.
141
535200
3520
باسی ڕابردوو ناکەن.
09:12
They live in never-ending present.
142
540200
4016
بەردەوام لەو ساتەی خۆیاندا دەژین.
09:16
Not asking too many questions,
143
544240
3016
پرسیاری زۆر ناکەن،
09:19
not allowing themselves to feel --
144
547280
3440
ڕێگە بەخۆیان نایەن هەست بکەن --
09:24
moving in small steps.
145
552240
3640
بە هەنگاوی بچووک ئەڕۆن.
09:29
None of us, of course,
can make sense of what happened to us.
146
557800
4960
کەسیش لە ئێمە بێگومان،
ناتوانین تێبگەین لەوەی بەسەرمان هات.
09:38
Though my family is alive --
147
566680
2720
هەرچەندە خێزانەکەم زیندوون --
09:42
yes, we were broken,
148
570840
2576
بەڵێ، ئێمە تێکشکاوین، و
09:45
and yes, we are numb
149
573440
2736
بەڵێ، ئێمە تاساوین، و
09:48
and we were silenced
by our own experience.
150
576200
4800
بە ئەزموونەکەی خۆمان
لە قسە کەوتین.
09:55
It's not just my family.
151
583800
4520
تەنیا خێزانەکەی ئێمە نییە.
10:02
Rwanda is not the only country
152
590320
4776
ڕواندا تەنیا وڵات نییە
10:07
where people have turned on each other
153
595120
2936
کە خەڵکەکەی دژی یەکتر وەستابێتنەوە و
10:10
and murdered each other.
154
598080
1440
یەکتریان کوشتبێت.
10:13
The entire human race,
155
601440
2360
هەموو مرۆڤایەتی،
10:17
in many ways,
156
605640
1256
لە چەندین ڕووەوە،
10:18
is like my family.
157
606920
1520
وەک خێزانەکەی من وایە.
10:23
Not dead;
158
611800
1696
نەمردوون؛
10:25
yes, broken, numb and silenced
by the violence of the world
159
613520
6056
بەڵێ، شکاون تاساون، و
بێدەنگبوون بە توندوتیژییەکانی جیهان
10:31
that has taken over.
160
619600
1680
کە زاڵبووە بەسەرماندا.
10:35
You see,
161
623680
1216
ئەزانن چۆنە،
10:36
the chaos of the violence continues inside
162
624920
4936
تێکدانەکەی توندوتیژی بەردەوامە
10:41
in the words we use
163
629880
3136
لە ناو وشەکانی بەکاری ئەهێنین و
10:45
and the stories
we create every single day.
164
633040
4080
چیرۆکەکانی ڕۆژانە درووستی ئەکەین.
10:51
But also on the labels
that we impose on ourselves
165
639480
5616
بەڵام ئەو ناوانەش
کە لەخۆمان و
10:57
and each other.
166
645120
1360
لە ئەوانیشی ئەنێین.
11:01
Once we call someone "other,"
167
649320
5096
هەر بە کەسێک ئەڵێین "کەسی تر،"
11:06
"less than,"
168
654440
1336
"کەمتر لە،"
11:07
"one of them"
169
655800
1256
"یەکێک لەوان"
11:09
or "better than,"
170
657080
1360
یان "باشتر لەوان،"
11:11
believe me ...
171
659600
1240
باوەڕم پێبکەن...
11:16
under the right condition,
172
664080
2000
لەژێر هەلومەرجە ڕاستەکەدا،
11:20
it's a short path to more destruction.
173
668160
4400
ڕێگایەکی کورتکراوەیە
بۆ وێرانکردنی زیاتر.
11:25
More chaos
174
673880
1816
کێشە نانەوەی زیاتر و
11:27
and more noise
175
675720
1336
ژاوەژاوی زیاتر
11:29
that we will not understand.
176
677080
2200
کە لێی تێناگەین.
11:33
Words will never be enough
177
681080
3040
قسە قەت بەس نابێت
11:37
to quantify and qualify
the many magnitudes
178
685480
5336
بۆ زانینی ڕێژە و جۆری
11:42
of human-caused destruction.
179
690840
3000
وێرانکارییەکەی مرۆڤ ناوێتییەوە.
11:49
In order for us
180
697520
2320
بۆ ئەوەی ئێمە
11:53
to stop the violence
that goes on in the world,
181
701040
4200
ئەو توندوتیژییە بوەستێنین
کە لە جیهاندا ڕووئەیات،
11:59
I hope --
182
707600
1736
هیوادارم --
12:01
at least I beg you --
183
709360
2536
هیچ نەبێت لێتان ئەپاڕێمەوە --
12:03
to pause.
184
711920
1280
کەمێک بووەستن.
12:06
Let's ask ourselves:
185
714960
2040
با لەخۆمان بپرسین:
12:11
Who are we without words?
186
719000
3400
ئێمە بێ قسە چین؟
12:16
Who are we without labels?
187
724080
3680
ئێمە بێ پێناس چین؟
12:21
Who are we in our breath?
188
729480
3240
ئێمە لە هەناسەدانی خۆماندا چین؟
12:26
Who are we in our heartbeat?
189
734640
4800
لە لێدانی دڵی خۆماندا چین؟
12:33
(Applause)
190
741000
4760
(چەپڵەلێدان)
Translated by Hiwa Foundation II
Reviewed by Hiwa Foundation

▲Back to top

ABOUT THE SPEAKER
Clemantine Wamariya - Storyteller, human rights advocate
In her work, Clemantine Wamariya is learning and sharing how remembering our life experiences in story form guides us to make sense and appreciate our present moments.

Why you should listen

Clemantine Wamariya is a human rights advocate, social entrepreneur and public speaker committed to inspiring others through the power of storytelling. Her personal accounts of childhood in Rwanda, displacement throughout war-torn countries and various refugee camps have encouraged myriads of people to persevere despite great odds. With no formal education before the age of 13, Wamariya went on to graduate from Yale University with a BA in Comparative Literature.

Wamariya was recognized for her dedication to improving the lives of others, especially the underserved. In 2011, President Obama appointed her, as the youngest member in history, to the board of the United States Holocaust Memorial Museum, and she was reappointed in 2016. She continues to share her experiences of adversity and seized opportunities as a way to reframe the way her audiences think, whether it be about their own privilege or basic human rights -- and she strives to catalyze development personally, locally and globally. Though still a nomad, she is based out of San Francisco, where she is writing her first book, due in spring 2018.

More profile about the speaker
Clemantine Wamariya | Speaker | TED.com

Data provided by TED.

This site was created in May 2015 and the last update was on January 12, 2020. It will no longer be updated.

We are currently creating a new site called "eng.lish.video" and would be grateful if you could access it.

If you have any questions or suggestions, please feel free to write comments in your language on the contact form.

Privacy Policy

Developer's Blog

Buy Me A Coffee