TEDGlobal 2017
Gus Casely-Hayford: The powerful stories that shaped Africa
گەس کەیسلی-هەیفۆرد: چیرۆکە بەهێزەکانی وێنەی ئەفریقایان کێشاوە
Filmed:
Readability: 5.8
1,248,246 views
بە تێپەڕبوونی مێژوو، تەنانەت ئیمپراتۆرییەتێکی مەزنیش دەکرێت لەبیر بکرێت. لەم وتارەدا، گەس کەیسلی-هەیفۆرد بنچینەی چیرۆکەکانی ئەفریقا باس دەکات کە زۆرجار سڕدراونەتەوە، ون بوون یان شاردراونەتەوە. گەشت بکەن بۆ زیمبابۆی مەزن، شارە دێرینەکەی کە بنچینە نەزانراوەکەی و تەلارسازییە پێشکەوتووەکەی بەردەوامە لە سەرسامکردنی شوێنەوارناسان. یان سەردەمی مانسا موسا، فەرمانڕەواکەی ئیمپراتۆرییەتی مالی کە سامانە زۆرەکەی کتێبخانە ئەفسانەییەکانی تیمبوکتوی بنیات ناوە. و بیربکەنەوە چ وانەیەکی تری مێژوو دەبێ هەبێت و لەوانەیە بەرچاومان نەکەوتبێت.
Gus Casely-Hayford - Cultural historian
Gus Casely-Hayford writes, lectures, curates and broadcasts about African culture. Full bio
Gus Casely-Hayford writes, lectures, curates and broadcasts about African culture. Full bio
Double-click the English transcript below to play the video.
00:13
Now, Hegel -- he very famously said
0
1007
2985
هیگڵ، قسەیەکی زۆر بەناوبانگی هەیە
00:16
that Africa was a place without history,
1
4016
2807
دەڵێ ئەفریقا شوێنێکە مێژووی نییە،
00:18
without past, without narrative.
2
6847
2088
ڕابردووی نییە، چیرۆکی
نییە بگێڕدرێتەوە.
نییە بگێڕدرێتەوە.
00:20
Yet, I'd argue that no other continent
has nurtured, has fought for,
has nurtured, has fought for,
3
8959
5828
لەگەڵ ئەوەشدا، دەبێت بڵێم هیچ کیشوەرێک
هێندەی ئەفریقا، گرنگی نەداوە بە مێژووەکەی و
هێندەی ئەفریقا، گرنگی نەداوە بە مێژووەکەی و
00:26
has celebrated its history
more concertedly.
more concertedly.
4
14811
3468
شەڕی بۆ نەکردووە و گرنگ نەبووە بەلایەوە.
00:30
The struggle to keep
African narrative alive
African narrative alive
5
18303
3069
ململانێکان بۆ هێشتنەوەی چیرۆکەکانی
ئەفریقا بە زیندوویی
ئەفریقا بە زیندوویی
00:33
has been one of the most consistent
6
21396
2091
یەکێک بووە لە خۆگرتوو ترین و
00:35
and hard-fought endeavors
of African peoples,
of African peoples,
7
23511
2909
هەوڵبۆدراوترین ئامانجەکانی
خەڵکە ئەفریقییەکان و
خەڵکە ئەفریقییەکان و
00:38
and it continues to be so.
8
26444
1973
بەردەوامیشە لەوەی بەو شێوەیە بێت.
00:40
The struggles endured and the sacrifices
made to hold onto narrative
made to hold onto narrative
9
28441
4711
ململانێکان بەردەوام بوون و قووربانی درا
بۆ دەستگرتن بە چیرۆکەکانەوە
بۆ دەستگرتن بە چیرۆکەکانەوە
00:45
in the face of enslavement, colonialism,
racism, wars and so much else
racism, wars and so much else
10
33176
6049
بەڕووی بەکۆیلە کردن، داگیرکردن،
ڕەگەزپەرستی، و جەنگ و زۆر شتی تریش
ڕەگەزپەرستی، و جەنگ و زۆر شتی تریش
00:51
has been the underpinning narrative
11
39249
2011
کراوە بۆ پشتیوانیکردنی
00:53
of our history.
12
41284
1269
چیرۆکەکانی مێژووەکەمان.
00:55
And our narrative has not just
survived the assaults
survived the assaults
13
43434
3161
چیرۆکەکانیش نەک بەتەنیا
ڕزگاریان بووە بەڕووی هێرشەکاندا
ڕزگاریان بووە بەڕووی هێرشەکاندا
00:58
that history has thrown at it.
14
46619
1795
کە مێژوو ڕووبەڕووی کردوونەتەوە.
01:00
We've left a body of material culture,
15
48438
3722
بڕێکی ئێجگار زۆرمان بەجێهێشتووە
لە کلتوری ماددەیی،
لە کلتوری ماددەیی،
01:04
artistic magistery
and intellectual output.
and intellectual output.
16
52184
3893
ماددەیەکی هونەری خۆساڕێژکەر و
بەرهەمێکی ڕۆشنبیرکەر.
بەرهەمێکی ڕۆشنبیرکەر.
01:08
We've mapped and we've charted
and we've captured our histories
and we've captured our histories
17
56101
4636
بەشێوەیەک مێژووی خۆمان نوسیوەتەوە و
وێنەکێشاوە و خستۆتە سەر نەخشە
وێنەکێشاوە و خستۆتە سەر نەخشە
01:12
in ways that are the measure
of anywhere else on earth.
of anywhere else on earth.
18
60761
3782
کە وەک هەر بەشێکی تری
سەر ڕووی زەوی بووە.
سەر ڕووی زەوی بووە.
01:17
Long before the meaningful
arrival of Europeans --
arrival of Europeans --
19
65063
4556
ماوەیەکی زۆر پڕ گەشتنە
واتادارەکەی ئەورووپییەکان --
واتادارەکەی ئەورووپییەکان --
01:21
indeed, whilst Europe was still
mired in its Dark Age --
mired in its Dark Age --
20
69643
3540
بێگومان، ئەوکاتەی هێشتا
ئەوروپا لە سەردەمی تاریکدا بوو --
ئەوروپا لە سەردەمی تاریکدا بوو --
01:25
Africans were pioneering techniques
in recording, in nurturing history,
in recording, in nurturing history,
21
73207
5384
ئەفریقییەکان پێشەنگبوون لە درووستکردنی
تەکنیکەکانی نوسینەوە و پەرەپێدانی مێژوو،
تەکنیکەکانی نوسینەوە و پەرەپێدانی مێژوو،
01:31
forging revolutionary methods
for keeping their story alive.
for keeping their story alive.
22
79287
4773
شێوازی نوێیان درووستکردووە
بۆ هێشتنەوەی چیرۆکەکانی بە زیندوێتی.
بۆ هێشتنەوەی چیرۆکەکانی بە زیندوێتی.
01:36
And living history, dynamic heritage --
23
84823
2962
چوونەوە سەر مێژوو، کەلەپورە دەوڵەمەندەکە --
01:39
it remains important to us.
24
87809
2312
هێشتا شتێکی گرنگە لەلامان.
01:42
We see that manifest in so many ways.
25
90145
3720
دەبینین کە لە چەندین ڕووەوە
کاریگەری خۆی هەیە.
کاریگەری خۆی هەیە.
01:46
I'm reminded of how, just last year --
you might remember it --
you might remember it --
26
94576
4848
بیرم کەوتەوە کە چۆن ساڵی پار --
ئێوەش لەوانەیە بیرتان بێت --
ئێوەش لەوانەیە بیرتان بێت --
01:51
the first members
27
99448
1171
یەکەمین ئەندامەکانی
01:52
of the al Qaeda-affiliated Ansar Dine
28
100643
2425
گرووپی ئەنسار دینی
هاوپەیمانی ئەل قاعیدە
هاوپەیمانی ئەل قاعیدە
01:55
were indicted for war crimes
and sent to the Hague.
and sent to the Hague.
29
103092
3222
تۆمەتبارکران بە ئەنجامدانی
تاوانی جەنگی و نێردران بۆ لاهای.
تاوانی جەنگی و نێردران بۆ لاهای.
01:58
And one of the most notorious
was Ahmad al-Faqi,
was Ahmad al-Faqi,
30
106338
4558
یەکێک لە خراپترینی تاوانبارەکان
ئەحمەد ئەل فەقی بوو،
ئەحمەد ئەل فەقی بوو،
02:02
who was a young Malian,
31
110920
1444
کە کوڕێکی مالی گەنج بوو، و
02:04
and he was charged, not with genocide,
32
112388
2126
تۆمەتەکەی، ئەنجامدانی جینۆساید،
02:06
not with ethnic cleansing,
33
114538
1916
یان پاکتاوی ڕەگەزی نەبوو،
02:08
but with being one
of the instigators of a campaign
of the instigators of a campaign
34
116478
3815
بەڵکو تۆمەتەکەی درووستکردنی
هەڵمەتێک بوو
هەڵمەتێک بوو
02:12
to destroy some of Mali's most
important cultural heritage.
important cultural heritage.
35
120317
4421
بۆ لەناوبردنی گرنگترین شوێنی
کەلەپوری کلتوری مالی.
کەلەپوری کلتوری مالی.
02:16
This wasn't vandalism;
36
124762
1798
ئەمانە کردەوەی تێکدەرانە نەبوون،
02:18
these weren't thoughtless acts.
37
126584
2197
کردەوەیەک نەبوون
بیریان لێنەکرابێتەوە.
بیریان لێنەکرابێتەوە.
02:21
One of the things that al-Faqi said
38
129389
1829
یەکێک لەو شتانەی ئەل فەقی وتی
02:23
when he was asked
to identify himself in court
to identify himself in court
39
131242
2933
ئەوکاتەی داوای لێکرا
خۆی بناسێنێت لە دادگادا
خۆی بناسێنێت لە دادگادا
02:26
was that he was a graduate,
that he was a teacher.
that he was a teacher.
40
134199
2863
ئەوەبوو کە ئەو دەرچووی زانکۆ بوو،
مامۆستایەک بووە.
مامۆستایەک بووە.
02:29
Over the course of 2012,
they engaged in a systematic campaign
they engaged in a systematic campaign
41
137661
5633
بەدرێژایی ساڵی ٢٠١٢، بەشداربوون
لە هەڵمەتێکی پلان بۆداڕێژراودا
لە هەڵمەتێکی پلان بۆداڕێژراودا
02:35
to destroy Mali's cultural heritage.
42
143318
3239
بۆ لەناوبردنی کەلەپوری کلتوری مالی.
02:39
This was a deeply considered waging of war
43
147142
4325
ئەمە هەڵگیرساندنی جەنگ بوو
بەشێوەیەک باش بیری لێکراوەتەوە
بەشێوەیەک باش بیری لێکراوەتەوە
02:43
in the most powerful way
that could be envisaged:
that could be envisaged:
44
151491
2683
بە بەهێزترین شێوە کە
بتوانی مەزندەی بکەیت:
بتوانی مەزندەی بکەیت:
02:46
in destroying narrative,
in destroying stories.
in destroying stories.
45
154198
3362
لە لەناوبردنی چیرۆکەکان،
لە لەناوبردنی ڕووداوەکاندا.
لە لەناوبردنی ڕووداوەکاندا.
02:50
The attempted destruction of nine shrines,
46
158210
3363
هەوڵی ڕووخاندنی نۆ نزرگە،
02:53
the central mosque
47
161597
1494
مزگەوتی ناوەند و
02:55
and perhaps as many as 4,000 manuscripts
48
163115
3493
نزیکەی ٤٠٠٠ دەستنوسی دێرین
02:58
was a considered act.
49
166632
2343
کردەوەیەکی پلان بۆدانراو بوو.
03:01
They understood the power of narrative
to hold communities together,
to hold communities together,
50
169729
5352
لە هێزی چیرۆکە مێژووییەکان تێگەشتبوون
بۆ هێشتنەوەی کۆمەڵگاکان پێکەوە، و
بۆ هێشتنەوەی کۆمەڵگاکان پێکەوە، و
03:07
and they conversely understood
that in destroying stories,
that in destroying stories,
51
175105
4218
تێگەشتبوون لەوەی لەناوبردنی چیرۆکەکان
03:11
they hoped they would destroy a people.
52
179347
2915
هیوایەکە بۆ لەناوبردنی خەڵکەکە.
03:14
But just as Ansar Dine
and their insurgency
and their insurgency
53
182286
3497
بەڵام چۆن ئەنسار دین و
شوێنکەوتووەکانی
شوێنکەوتووەکانی
03:17
were driven by powerful narratives,
54
185807
3216
لەژێر کاریگەری بەهێزی
ئەو چیرۆکانەدا بوون،
ئەو چیرۆکانەدا بوون،
03:21
so was the local population's defense
of Timbuktu and its libraries.
of Timbuktu and its libraries.
55
189047
4357
بەهەمان شێوە بەرگری ناوچەیی خەڵکەکەش
بۆ تیمبوکتو و کتێبخانەکانی.
بۆ تیمبوکتو و کتێبخانەکانی.
03:25
These were communities who've grown up
with stories of the Mali Empire;
with stories of the Mali Empire;
56
193428
4230
ئەمانە ئەو کۆمەڵگایانە بوون کە لەگەڵ
چیرۆکەکانی ئیمپراتۆریەتی مالیدا گەورەبوون؛
چیرۆکەکانی ئیمپراتۆریەتی مالیدا گەورەبوون؛
03:29
lived in the shadow
of Timbuktu's great libraries.
of Timbuktu's great libraries.
57
197682
3161
لە سێبەری کتێبخانە مەزنەکانی
تیمبوکتودا ژیابوون.
تیمبوکتودا ژیابوون.
03:32
They'd listened to songs
of its origin from their childhood,
of its origin from their childhood,
58
200867
3857
هەر لە منداڵییەوە گوێیان لە
گۆرانییەکانی پەیدابوونی گرتووە و
گۆرانییەکانی پەیدابوونی گرتووە و
03:36
and they weren't about to give up on that
59
204748
2742
ئامادەنەبوون دەستبەرداری ئەوە ببن
03:39
without a fight.
60
207514
1582
بە ئاسانی.
03:41
Over difficult months of 2012,
61
209120
3212
بە درێژایی مانگە قورسەکانی ٢٠١٢،
03:44
during the Ansar Dine invasion,
62
212356
3952
لەکاتی هێرشی ئەنسار دیندا،
03:48
Malians, ordinary people,
risked their lives
risked their lives
63
216332
3826
مالییەکان، خەڵکە ئاساییەکان،
ژیانی خۆیان خستە مەترسییەوە
ژیانی خۆیان خستە مەترسییەوە
03:52
to secrete and smuggle
documents to safety,
documents to safety,
64
220182
3469
بۆ دەرکردن و بردنە دەرەوەی
بەڵگەنامەکان بۆ شوێنی سەلامەت،
بەڵگەنامەکان بۆ شوێنی سەلامەت،
03:56
doing what they could
to protect historic buildings
to protect historic buildings
65
224628
3306
ئەوەی لە توانایاندا بوو کردیان
بۆ پاراستنی تەلارە مێژوییەکان و
بۆ پاراستنی تەلارە مێژوییەکان و
03:59
and defend their ancient libraries.
66
227958
2300
بەرگریکردن لە کتێبخانە دێرینەکانیان.
04:02
And although they weren't
always successful,
always successful,
67
230282
2654
هەرچەندە هەموو جارێک
سەرکەوتوو نەبوون،
سەرکەوتوو نەبوون،
04:04
many of the most important manuscripts
were thankfully saved,
were thankfully saved,
68
232960
3683
بە سوپاسگوزارییەوە زۆربەی
نوسراوە کۆنە گرنگەکان ڕزگارکران، و
نوسراوە کۆنە گرنگەکان ڕزگارکران، و
04:08
and today each one of the shrines
that was damaged during that uprising
that was damaged during that uprising
69
236667
4905
ئێستاش هەر یەکێک لەو نزرگانەی
لەکاتی شەڕەکەدا زیانی پێگەشت
لەکاتی شەڕەکەدا زیانی پێگەشت
04:13
have been rebuilt,
70
241596
1792
بنیات نراوەتەوە.
04:15
including the 14th-century mosque
that is the symbolic heart of the city.
that is the symbolic heart of the city.
71
243412
5218
بە مزگەوتەکەی سەدەی چواردەیەمیشەوە
کە وەک دڵی شارەکە وایە.
کە وەک دڵی شارەکە وایە.
04:20
It's been fully restored.
72
248654
1816
بە تەواوەتی چاک کرانەوە.
04:22
But even in the bleakest periods
of the occupation,
of the occupation,
73
250494
4405
تەنانەت لە بێهیواترین ماوەکانی
داگیرکردنەکەشدا،
داگیرکردنەکەشدا،
04:26
enough of the population of Timbuktu
simply would not bow
simply would not bow
74
254923
5393
هیچ خەڵکێک لە تیمبوکتو
کڕنووشیان نەدەبرد
کڕنووشیان نەدەبرد
04:32
to men like al-Faqi.
75
260340
1867
بۆ پیاوانی وەک ئەل فەقی.
04:34
They wouldn't allow their history
to be wiped away,
to be wiped away,
76
262231
3063
ڕێگەیان نەدەیا بەوەی مێژوویان
خاپوور بکرێت، و
خاپوور بکرێت، و
04:37
and anyone who has visited
that part of the world,
that part of the world,
77
265318
3267
هەر کەسێک سەردانی
ئەو وڵاتەی کردبێت،
ئەو وڵاتەی کردبێت،
04:40
they will understand why,
78
268609
1828
تێدەگات بۆچی،
04:42
why stories, why narrative, why histories
are of such importance.
are of such importance.
79
270461
5133
بۆچی چیرۆکەکان، گێڕانەوەی ڕووداوەکان،
مێژووەکان گرنگییەکی وایان پێدەدرێت.
مێژووەکان گرنگییەکی وایان پێدەدرێت.
04:47
History matters.
80
275618
2336
مێژوو گرنگە.
04:49
History really matters.
81
277978
2738
مێژوو بەڕاستی گرنگە.
04:53
And for peoples of African descent,
82
281227
2236
بۆ ئەو خەڵکەشی ڕەچەڵەکی ئەفریقین،
04:55
who have seen their narrative
systematically assaulted over centuries,
systematically assaulted over centuries,
83
283487
5618
کە بینیویانە گێڕانەوەی ڕاستی چیرۆکەکان
بەدرێژایی سەدەکان هێرشی کراوەتە سەر،
بەدرێژایی سەدەکان هێرشی کراوەتە سەر،
05:01
this is critically important.
84
289129
2527
ئەمە گرنگییەکی هەستیاری هەیە.
05:04
This is part of a recurrent echo
across our history
across our history
85
292131
4048
ئەمە بەشێکە لە دەنگدانەوەیەکی بەردەوام
بەدرێژایی مێژووی
بەدرێژایی مێژووی
05:08
of ordinary people making a stand
for their story, for their history.
for their story, for their history.
86
296203
5307
خەڵکە ئاساییەکەمان کە بەرگریان کردووە
بۆ چیرۆکەکانیان، و مێژووەکەیان.
بۆ چیرۆکەکانیان، و مێژووەکەیان.
05:14
Just as in the 19th century,
87
302385
1669
هەر وەک سەدەی نۆزدە،
05:16
enslaved peoples of African
descent in the Caribbean
descent in the Caribbean
88
304078
3969
خەڵکە بە ڕەچەڵەک ئەفریقیە
بەکۆیلە کراوە کاریبییەکان
بەکۆیلە کراوە کاریبییەکان
05:20
fought under threat of punishment,
89
308071
2314
لە ژێر هەڕەشەی سزاداندا دەجەنگان،
05:22
fought to practice their religions,
to celebrate Carnival,
to celebrate Carnival,
90
310409
4151
دەجەنگان بۆ پەیڕەوکردنی ئاینەکانی خۆیان،
ئەنجامدانی کەرنەڤاڵەکانیان،
ئەنجامدانی کەرنەڤاڵەکانیان،
05:26
to keep their history alive.
91
314584
2735
بۆ هێشتنەوەی مێژووەکەیان بە زیندویی.
05:29
Ordinary people were prepared
to make great sacrifices,
to make great sacrifices,
92
317343
3880
خەڵکە ئاساییەکان ئامادە بوون
قووربانی گەورە بەن،
قووربانی گەورە بەن،
05:33
some even the ultimate sacrifice,
93
321247
3226
هەندێک تەنانەت خۆکردنە قوربانیش،
05:36
for their history.
94
324497
1390
بۆ مێژووەکەیان.
05:38
And it was through control of narrative
95
326965
2445
لە ڕێگەی کۆنترۆڵکردنی
گێڕانەوەی چیرۆکەوە بوو
گێڕانەوەی چیرۆکەوە بوو
هەندێک لە وێرانکەرترین
هەڵمەتە داگیرکارییەکان ئەنجامدران.
هەڵمەتە داگیرکارییەکان ئەنجامدران.
05:41
that some of the most devastating
colonial campaigns were crystallized.
colonial campaigns were crystallized.
96
329434
4336
05:45
It was through the dominance
of one narrative over another
of one narrative over another
97
333794
3855
لەڕێگەی زاڵبوونی گێڕانەوەی چیرۆکێک بوو
بەسەر چیرۆکێکی ترەوە
بەسەر چیرۆکێکی ترەوە
05:49
that the worst manifestations
of colonialism became palpable.
of colonialism became palpable.
98
337673
4555
کە خراپترین دەرئەنجامەکانی
داگیرکاری توانرا هەستی پێبکرێت.
داگیرکاری توانرا هەستی پێبکرێت.
05:54
When, in 1874, the British
attacked the Ashanti,
attacked the Ashanti,
99
342795
3893
ساڵی ١٨٧٤، کاتێک بەریتانییەکان
هێرشیان کردە سەر شانشینی ئاشانتی،
هێرشیان کردە سەر شانشینی ئاشانتی،
05:58
they overran Kumasi
and captured the Asantehene.
and captured the Asantehene.
100
346712
3628
شاری کوماسیان داگیرکرد، و
سەرۆکەکەیان دەستگیرکرد.
سەرۆکەکەیان دەستگیرکرد.
06:02
They knew that controlling territory
and subjugating the head of state --
and subjugating the head of state --
101
350364
4773
دەیانزانی کە کۆنترۆڵکردنی ناوچەکە و
ملکەچکردنی سەرۆکی شانشینەکە --
ملکەچکردنی سەرۆکی شانشینەکە --
06:07
it wasn't enough.
102
355161
1557
بەس نابێت.
06:08
They recognized that
the emotional authority of state
the emotional authority of state
103
356742
3524
درکیان بەوە کردبوو کە
دەسەڵاتی سۆزداری دەوڵەت
دەسەڵاتی سۆزداری دەوڵەت
06:12
lay in its narrative
104
360290
1823
لە گێڕانەوەی ڕووداوەکاندایە و
06:15
and the symbols that represented it,
105
363118
2562
هێماکانی کە نیشانی ئەیات،
06:17
like the Golden Stool.
106
365704
1362
وەک تەختە ئاڵتوونییەکە.
06:19
They understood that control of story
was absolutely critical
was absolutely critical
107
367706
5467
تێگەشتبوون لەوەی کۆنترۆڵکردنی
چیرۆکەکان گرنگترین شتە
چیرۆکەکان گرنگترین شتە
06:25
to truly controlling a people.
108
373197
2247
بۆ کۆنترۆڵکردنی ڕاستەقینەی خەڵکەکە.
06:27
And the Ashanti understood, too,
109
375468
2079
ئەشانتییەکانیش لەوە تێدەگەشتن، و
06:29
and they never were to relinquish
the precious Golden Stool,
the precious Golden Stool,
110
377571
4410
ئامادەنەبوون قەت دەستبەرداری
تەختە ئاڵتوونییەکە ببن،
تەختە ئاڵتوونییەکە ببن،
06:34
never to completely
capitulate to the British.
capitulate to the British.
111
382005
4585
قەت بە تەواوەتی خۆیان نەیەن بەدەستەوە
بۆ بەریتانییەکان.
بۆ بەریتانییەکان.
06:39
Narrative matters.
112
387289
2344
چیرۆکی میلەتەکان گرنگە.
06:41
In 1871, Karl Mauch, a German geologist
working in Southern Africa,
working in Southern Africa,
113
389657
5658
ساڵی ١٨٧١، کارل ماوک، زەویناسی
ئەڵمانی کە لە ئەفریقای باشوور کاری دەکرد،
ئەڵمانی کە لە ئەفریقای باشوور کاری دەکرد،
06:47
he stumbled across
an extraordinary complex,
an extraordinary complex,
114
395339
4057
گەشتە لای ژمارەیەک تەلاری نائاسایی،
06:51
a complex of abandoned stone buildings.
115
399420
2726
کۆمەلێک تەلاری دروستکراو لە بەرد.
06:54
And he never quite recovered
from what he saw:
from what he saw:
116
402170
3316
بە تەواوەتیش تاسابوو بەو شتەی بینی:
06:57
a granite, drystone city,
117
405510
3233
شارێکی درووستکراو لە گرانێت، و
بەردی وشکبوو،
بەردی وشکبوو،
07:00
stranded on an outcrop
above an empty savannah:
above an empty savannah:
118
408767
3801
لەناو ڕووبەرێکی بەردینی
سەر ناوچەیەکی ساڤانای چۆڵ:
سەر ناوچەیەکی ساڤانای چۆڵ:
07:04
Great Zimbabwe.
119
412592
1728
زیمبابۆی مەزن.
07:07
And Mauch had no idea who was responsible
120
415073
3492
ماوکیش نەیدەزانی کێ بەرپرسیارە
07:10
for what was obviously
an astonishing feat of architecture,
an astonishing feat of architecture,
121
418589
5066
لەو شوێنە کە بێگومان کارێکی
تەلارسازی سەرسوڕهێنەرە،
تەلارسازی سەرسوڕهێنەرە،
07:15
but he felt sure of one single thing:
122
423679
3543
بەڵام لە یەک شت دڵنیا بوو:
07:19
this narrative needed to be claimed.
123
427246
3790
پێویستە خۆی چیرۆکەکە بگێڕێتەوە.
07:23
He later wrote that the wrought
architecture of Great Zimbabwe
architecture of Great Zimbabwe
124
431060
3844
دواتر نوسیبووی کە تەلارسازییە
مەزنەکەی زیمبابۆی مەزن
مەزنەکەی زیمبابۆی مەزن
07:26
was simply too sophisticated,
125
434928
2739
زۆر کارێکی ئاڵۆزە،
07:29
too special to have
been built by Africans.
been built by Africans.
126
437691
3533
زۆر تایبەتە تا لەلایەن
ئەفریقییەکانەوە درووست کرابێت.
ئەفریقییەکانەوە درووست کرابێت.
07:33
Mauch, like dozens of Europeans
that followed in his footsteps,
that followed in his footsteps,
127
441248
4527
ماوک، وەک زۆرێک لە ئەوروپییەکان
کە شوێنپێی ئەویان گرتبووەوە،
کە شوێنپێی ئەویان گرتبووەوە،
07:37
speculated on who
might have built the city.
might have built the city.
128
445799
2780
گریمانەیان دەکرد بۆ ئەوەی
ئەبێ کێ شارەکەی بنیات نابێت. و
ئەبێ کێ شارەکەی بنیات نابێت. و
07:40
And one went as far as to posit,
129
448603
3214
یەکێکیان بە شێوەیەک لایدا تەنانەت وتبوی،
07:43
"I do not think that I am far wrong
if I suppose that that ruin on the hill
if I suppose that that ruin on the hill
130
451841
5725
"پێموانییە زۆر هەڵە بم ئەگەر وایدانێم
کە ئەو شوێنەوارەی سەر بەرزییەکە
کە ئەو شوێنەوارەی سەر بەرزییەکە
07:49
is a copy of King Solomon's Temple."
131
457590
2551
هاوشێوەی پەرستگاکەی پاشا سۆلۆمۆنە."
07:52
And as I'm sure you know, Mauch,
132
460165
1731
وە دڵنیاشم دەزانن، ماوک،
07:53
he hadn't stumbled upon
King Solomon's Temple,
King Solomon's Temple,
133
461920
2944
نەچوەتە سەر شوێنەوارێک کە
پەرستگای پاشا سۆلۆمۆن بێت،
پەرستگای پاشا سۆلۆمۆن بێت،
07:56
but upon a purely African
complex of buildings
complex of buildings
134
464888
3546
بەڵکو ژمارەیەک تەلاری
ئەفریقی ڕەسەن
ئەفریقی ڕەسەن
08:00
constructed by a purely
African civilization
African civilization
135
468458
3627
کە لەلایەن شارستانیەتێکی ئەفریقی
ڕەسەنەوە بنیات نراوە
ڕەسەنەوە بنیات نراوە
08:04
from the 11th century onward.
136
472109
1956
لە سەدەی یانزە بەدواوە.
08:06
But like Leo Frobenius,
a fellow German anthropologist
a fellow German anthropologist
137
474089
4151
بەڵام وەک لیۆ فرۆبینیەس،
مرۆڤناسێکی ئەڵمانی،
مرۆڤناسێکی ئەڵمانی،
08:10
who speculated some years later,
138
478264
2345
کە چەند ساڵێک دواتر،
گریمانەی کرد،
گریمانەی کرد،
08:12
upon seeing the Nigerian Ife Heads
for the very first time,
for the very first time,
139
480633
4007
دوای بینینی سەرە پەیکەرە
ئیفییەکانی نایجیریا بۆ یەکەمجار،
ئیفییەکانی نایجیریا بۆ یەکەمجار،
08:16
that they must have been artifacts
from the long-lost kingdom of Atlantis.
from the long-lost kingdom of Atlantis.
140
484664
5407
کە گوایە ئەمانە پاشماوە بوون
بۆ شانشینە ونبووەکەی ئەتلانتیس.
بۆ شانشینە ونبووەکەی ئەتلانتیس.
08:22
He felt, just like Hegel,
141
490095
2577
ئەویش وەک هیگڵ هەستیکردووە،
08:24
an almost instinctive need
to rob Africa of its history.
to rob Africa of its history.
142
492696
5739
پێویستییەکی غەریزەیی هەیە
بۆ ئەوەی ئەفریقا بێبەش بکات لە مێژووەکەی.
بۆ ئەوەی ئەفریقا بێبەش بکات لە مێژووەکەی.
08:31
These ideas are so irrational,
143
499216
2406
ئەم بیرۆکانەیان ئەوەندە نابەجێن،
08:33
so deeply held,
144
501646
1813
ئەوەندەش توندن لەسەری،
08:35
that even when faced
with the physical archaeology,
with the physical archaeology,
145
503483
3199
کە تەنانەت ئەگەر بەڵگەی
شوێنەوارناسیشیان بۆ بێنیتەوە،
شوێنەوارناسیشیان بۆ بێنیتەوە،
08:38
they couldn't think rationally.
146
506706
2009
ناتوانن بەشێوەیەک درووست بیرکەنەوە.
08:40
They could no longer see.
147
508739
1998
چیتر نەیاندەتوانی ببینن.
08:42
And like so much of Africa's relationship
with Enlightenment Europe,
with Enlightenment Europe,
148
510761
4181
وە وەک زۆرێک لە پەیوەندی
ئەفریقییەکان لەگەڵ ئەوروپییە دنیادیدەکاندا،
ئەفریقییەکان لەگەڵ ئەوروپییە دنیادیدەکاندا،
08:46
it involved appropriation, denigration
and control of the continent.
and control of the continent.
149
514966
5783
قۆڕخکردنی سامانەکان، ناوزڕاندن و
کۆنترۆڵی کیشوەرەکەی لەخۆدەگرت.
کۆنترۆڵی کیشوەرەکەی لەخۆدەگرت.
08:52
It involved an attempt
to bend narrative to Europe's ends.
to bend narrative to Europe's ends.
150
520773
4740
هەوڵێکیشی لەخۆدەگرت بۆ ئەوەی چیرۆکەکان
لە بەرژەوەندی ئەوروپیەکاندا بگێڕدرێتەوە.
لە بەرژەوەندی ئەوروپیەکاندا بگێڕدرێتەوە.
08:57
And if Mauch had really wanted
to find an answer to his question,
to find an answer to his question,
151
525955
4193
ئەگەر ماوکیش بەڕاستی ویستبێتی
وەڵامێک بۆ پرسیارەکەی بدۆزێتەوە،
وەڵامێک بۆ پرسیارەکەی بدۆزێتەوە،
09:02
"Where did Great Zimbabwe
or that great stone building come from?"
or that great stone building come from?"
152
530172
4654
"ئایا زیمبابۆی مەزن یان
تەلارە بەردینە مەزنەکان چۆن دروستکراون؟"
تەلارە بەردینە مەزنەکان چۆن دروستکراون؟"
09:06
he would have needed to begin his quest
153
534850
2200
پێویستی بەوە دەکرد ئەرکەکەی دەستپێکات
09:09
a thousand miles away from Great Zimbabwe,
154
537074
2689
لە دووری هەزارەها میلەوە لە زیمبابۆی مەزن،
09:11
at the eastern edge of the continent,
where Africa meets the Indian Ocean.
where Africa meets the Indian Ocean.
155
539787
3819
لە لێواری خۆرهەڵاتی کیشوەرەکە،
لەسەر کەنارئاوی زەریای هیندی.
لەسەر کەنارئاوی زەریای هیندی.
09:15
He would have needed to trace
the gold and the goods
the gold and the goods
156
543630
3208
پێویستی دەکرد شوێن کاڵاکان و
ئاڵتوونەکان بکەوێت
ئاڵتوونەکان بکەوێت
09:18
from some of the great trading emporia
of the Swahili coast to Great Zimbabwe,
of the Swahili coast to Great Zimbabwe,
157
546862
4815
لە هەندێک لە گەورەترین بازاڕەکانی
کەنارئاوی سواهیلیەوە بۆ زیمبابۆی مەزن،
کەنارئاوی سواهیلیەوە بۆ زیمبابۆی مەزن،
09:23
to gain a sense of the scale and influence
158
551701
3459
بۆ ئەوەی تێبگات لە گەورەیی و کاریگەری
09:27
of that mysterious culture,
159
555184
1880
ئەو کلتورە نەزانراوە،
09:29
to get a picture of Great Zimbabwe
as a political, cultural entity
as a political, cultural entity
160
557088
5182
بۆ وەرگرتنی وێنەیەکی زیمبابۆی مەزن،
وەک پێکهاتەیەکی سیاسی، و کلتوری
وەک پێکهاتەیەکی سیاسی، و کلتوری
09:34
through the kingdoms and the civilizations
161
562294
3441
لەڕێی شانشینەکان و شارستانیەتەکانەوە
09:37
that were drawn under its control.
162
565759
2459
کە کەوتبوونە ژێر کۆنترۆڵییەوە.
09:40
For centuries, traders have been drawn
to that bit of the coast
to that bit of the coast
163
568242
5035
بۆ چەندین سەدە، بازرگانەکان
بەرەو ئەو بەشەی کەنارئاوەکە چوون
بەرەو ئەو بەشەی کەنارئاوەکە چوون
09:46
from as far away as India
and China and the Middle East.
and China and the Middle East.
164
574463
4746
لە هەندێک شوێنی دوری وەک هیندستان و
چین و خۆرهەڵاتی ناوەڕاست.
چین و خۆرهەڵاتی ناوەڕاست.
09:51
And it might be tempting to interpret,
165
579233
2687
لەوانەشە هانت بدات بەدوایدا بچیت،
09:53
because it's exquisitely
beautiful, that building,
beautiful, that building,
166
581944
3110
چونکە هەتا بڵێی جوانە، ئەو تەلارە
09:57
it might be tempting to interpret it
167
585078
2988
زۆر هانت دەدات بزانیت ڕاستییەکەی پشتی چییە
10:00
as just an exquisite, symbolic jewel,
168
588090
3528
تەنیا وەک خشڵێکی بێوێنە و هێمایی،
10:03
a vast ceremonial sculpture in stone.
169
591642
2888
پێکهاتەیەکی نموونەیی درووستکراو لە بەرد.
10:07
But the site must have been a complex
170
595022
3157
بەڵام ئەبێ شوێنەکە بەشێک بووبێت
10:10
at the center of a significant
nexus of economies
nexus of economies
171
598203
4555
لە ناوەڕاستی تۆڕێکی ئابووری دیاردا
10:14
that defined this region for a millennium.
172
602782
3081
کە بۆ ماوەی هەزارەیەک
مۆرکی ئەم ناوچەیە بووە.
مۆرکی ئەم ناوچەیە بووە.
10:18
This matters.
173
606395
1716
ئەمە گرنگە.
10:20
These narratives matter.
174
608135
2039
ئەم چیرۆکانە گرنگن.
10:22
Even today, the fight to tell our story
is not just against time.
is not just against time.
175
610198
5041
تەنانەت ئەمڕۆش، شەڕی گێڕانەوەی
چیرۆکەکانم تەنیا دژی کات نییە.
چیرۆکەکانم تەنیا دژی کات نییە.
10:27
It's not just against
organizations like Ansar Dine.
organizations like Ansar Dine.
176
615263
3723
تەنیا دژی ڕێکخراوەکانی وەک
ئەنسار دین نییە.
ئەنسار دین نییە.
10:31
It's also in establishing
a truly African voice
a truly African voice
177
619010
4074
هەروەها لە بنیاتنانی دەنگێکی
ئەفریقی ڕاستەقینەدایە
ئەفریقی ڕاستەقینەدایە
10:35
after centuries of imposed histories.
178
623108
2848
دوای چەندین سەدە لە مێژووی سەپێنراو.
10:38
We don't just have
to recolonize our history,
to recolonize our history,
179
626775
3431
نەک تەنیا پێویستە دووبارە
مێژووی خۆمان داگیر بکەینەوە
مێژووی خۆمان داگیر بکەینەوە
10:42
but we have to find ways to build back
the intellectual underpinning
the intellectual underpinning
180
630230
4874
بەڵکو پێویستە ڕێگا بدۆزینەوە بۆ
بنیاتنانەوەی بناغە ڕۆشنبیرییەکەی
بنیاتنانەوەی بناغە ڕۆشنبیرییەکەی
10:47
that Hegel denied was there at all.
181
635128
2185
کە هیگڵ نکوڵی کردووە لە هەبوونی.
10:49
We have to rediscover African philosophy,
182
637866
2720
پێویستە دووبارە فەلسەفەی
ئەفریقی بدۆزینەوە،
ئەفریقی بدۆزینەوە،
10:52
African perspectives, African history.
183
640610
4002
ڕوانگە تەماشاکردنە ئەفریقییەکە،
مێژووە ئەفریقییەکە.
مێژووە ئەفریقییەکە.
10:57
The flowering of Great Zimbabwe --
it wasn't a freak moment.
it wasn't a freak moment.
184
645651
3510
دەرکەوتنی زیمبابۆی مەزن --
ساتێکی تاسێنەر نەبوو.
ساتێکی تاسێنەر نەبوو.
11:01
It was part of a burgeoning change
across the whole of the continent.
across the whole of the continent.
185
649185
3973
تەنیا بەشێک بوو لە پێگەشتنێک
لە سەرانسەری کیشوەرەکەدا.
لە سەرانسەری کیشوەرەکەدا.
11:05
Perhaps the great exemplification of that
was Sundiata Keita,
was Sundiata Keita,
186
653182
4326
لەوانەیە بەنموونەکردنێکی مەزنی
ئەوە سوندیاتا کیتا بووبێت،
ئەوە سوندیاتا کیتا بووبێت،
11:09
the founder of the Mali Empire,
187
657532
2193
دامەزرێنەری ئیمپراتۆریەتی مالی،
11:11
probably the greatest empire
that West Africa has ever seen.
that West Africa has ever seen.
188
659749
3940
لەوانەیە مەزنترین ئیمپراتۆریەت
بێت خۆرئاوای ئەفریقا بەخۆیەوە دیبێت.
بێت خۆرئاوای ئەفریقا بەخۆیەوە دیبێت.
11:15
Sundiata Keita was born about 1235,
189
663713
3098
سوندیاتا کیتا دەوروبەری ساڵی
١٢٣٥ لەدایک بووە،
١٢٣٥ لەدایک بووە،
11:18
growing up in a time of profound flux.
190
666835
3457
لە کاتی گۆڕانکارییەکی
گەورەدا گەورە بووە.
گەورەدا گەورە بووە.
11:22
He was seeing the transition
between the Berber dynasties to the north,
between the Berber dynasties to the north,
191
670928
3848
ئاڵوگۆڕی دەسەڵاتی بینیوە لە نێوان
بنەماڵە بەربەرە فەرمانڕەواکانی باکور،
بنەماڵە بەربەرە فەرمانڕەواکانی باکور،
11:26
he may have heard about the rise
of the Ife to the south
of the Ife to the south
192
674800
3270
لەوانەیە بیستبێتی کە ئیفییەکان لە
باشوور لە گەشەکردندان و
باشوور لە گەشەکردندان و
11:30
and perhaps even the dominance
of the Solomaic Dynasty
of the Solomaic Dynasty
193
678094
5117
یان تەنانەت زاڵبوونی بنەماڵەی
فەرمانڕەوایی سۆلۆمایک
فەرمانڕەوایی سۆلۆمایک
11:35
in Ethiopia to the east.
194
683235
1703
لە ئەسیوبیا لە خۆرهەڵات.
11:37
And he must have been aware
that he was living through a moment
that he was living through a moment
195
685516
3636
لەوانەشە ئاگاداری ئەوە بووبێت
کە بە درێژایی ماوەیەکی،
کە بە درێژایی ماوەیەکی،
11:41
of quickening change,
196
689176
1695
گۆڕانکاری خێرا لە ژیاندا بووبێ،
11:42
of growing confidence in our continent.
197
690895
2760
ماوەی گەشەکردنی متمانە بەخۆکردن
لەسەر کیشوەرەکەمان.
لەسەر کیشوەرەکەمان.
11:46
He must have been aware of new states
198
694370
3165
لەوانەیە ئاگاداری ئەو دەوڵەتە
نوێیانە بووبێت
نوێیانە بووبێت
11:49
that were building their influence
199
697559
2464
کە خەریکی بنیاتنانی کاریگەری خۆیانن
11:52
from as far afield as Great Zimbabwe
and the Swahili sultanates,
and the Swahili sultanates,
200
700047
5268
لە شوێنی هێندە دووری وەک
زیمبابۆی مەزن و سوڵتانەکانی سواهیلی،
زیمبابۆی مەزن و سوڵتانەکانی سواهیلی،
11:57
each engaged directly or indirectly
beyond the continent itself,
beyond the continent itself,
201
705339
6247
هەر یەکێکیان ڕاستەوخۆ یان ناڕاستەوخۆ
کاریان لە دەرەوەی کیشوەرەکەش کردووە،
کاریان لە دەرەوەی کیشوەرەکەش کردووە،
12:03
each driven also to invest in securing
their intellectual and cultural legacy.
their intellectual and cultural legacy.
202
711610
5430
هەر یەکێکیان پاڵنەریان هەبووە لە سەقامگیرکردنی
میراتگرە کلتوری و ڕۆشنبیرییەکەیان.
میراتگرە کلتوری و ڕۆشنبیرییەکەیان.
12:09
He probably would have engaged
in trade with these peer nations
in trade with these peer nations
203
717794
3428
لەوانەیە بازرگانی کردبێت
لەگەڵ ئەم نەتەوانەی دراوسێدا
لەگەڵ ئەم نەتەوانەی دراوسێدا
12:13
as part of a massive continental nexus
204
721246
3503
وەک بەشێک لە تۆڕێکی کیشوەری گەورەی
12:16
of great medieval African economies.
205
724773
2234
ئابوورییەکی مەزنی
ئەفریقی سەردەمی ناوەڕاست.
ئەفریقی سەردەمی ناوەڕاست.
12:19
And like all of those great empires,
206
727608
3599
هەر وەک ئەو هەموو
ئیمپراتۆریەتە مەزنانە،
ئیمپراتۆریەتە مەزنانە،
12:23
Sundiata Keita invested in securing
his legacy through history
his legacy through history
207
731231
5601
سوندیاتا کایتا پارەیەکی زۆری خستۆتە
جێگیرکردنی میراتییەکەی لەڕێی مێژوەوە
جێگیرکردنی میراتییەکەی لەڕێی مێژوەوە
12:28
by using story --
208
736856
1602
بە بەکارهێنانی چیرۆک --
12:31
not just formalizing
the idea of storytelling,
the idea of storytelling,
209
739744
5693
نەک تەنیا لە بەفەرمی کردنی
بیرۆکەی چیرۆک گیڕانەوە
بیرۆکەی چیرۆک گیڕانەوە
12:37
but in building a whole convention
210
745461
2677
بەڵکو بنیاتنانی دەستورێکی گشتیدا
12:40
of telling and retelling his story
211
748162
3361
لە گێڕانەوە و دووبارە گێڕانەوەی چیرۆک
12:43
as a key to founding a narrative
212
751547
2417
وەک کلیلی بناغەی بەسەرهاتەکان
12:45
for his empire.
213
753988
1595
بۆ ئیمپراتۆریەتەکەی.
12:47
And these stories, in musical form,
214
755607
3345
ئەم چیرۆکانەش، لە شێوەیەکی موزیکیدا،
12:50
are still sung today.
215
758976
3355
هێشتا دەوترێنەوە.
12:55
Now, several decades
after the death of Sundiata,
after the death of Sundiata,
216
763371
3304
ئێستا، چەندین دەیە دوای
مردنی سوندیاتا،
مردنی سوندیاتا،
12:58
a new king ascended the throne,
217
766699
2399
پادشایەکی نوێ چووەتە سەر تەخت،
13:01
Mansa Musa, its most famous emperor.
218
769122
4163
مانسا موسا، بەناوبانگترین ئیمپراتۆرییەتی.
13:05
Now, Mansa Musa is famed
for his vast gold reserves
for his vast gold reserves
219
773309
3157
ئێستا، مانسا موسا بەناوبانگە بە
ئاڵتوونە زۆرەکەی هەڵیگرتبوو و
ئاڵتوونە زۆرەکەی هەڵیگرتبوو و
13:08
and for sending envoys to the courts
of Europe and the Middle East.
of Europe and the Middle East.
220
776490
4017
ناردنی باڵوێزەکان بۆ کۆشکە شاهانەکانی
ئەوروپا و خۆرهەڵاتی ناوەڕاست.
ئەوروپا و خۆرهەڵاتی ناوەڕاست.
13:13
He was every bit as ambitious
as his predecessors,
as his predecessors,
221
781238
4023
ئەویش هەر وەک پێشینەکانی
بەرزخواز بووە،
بەرزخواز بووە،
13:17
but saw a different kind of route
of securing his place in history.
of securing his place in history.
222
785285
4267
بەڵام ڕێگایەکی جیاوازی دۆزییەوە
بۆ جێگیرکردنی شوێنی خۆی لە مێژوودا.
بۆ جێگیرکردنی شوێنی خۆی لە مێژوودا.
13:21
In 1324, Mansa Musa
went on pilgrimage to Mecca,
went on pilgrimage to Mecca,
223
789576
4007
ساڵی ١٣٢٤، مانسا موسا
بە حەج چوو بۆ مەککە، و
بە حەج چوو بۆ مەککە، و
13:25
and he traveled
with a retinue of thousands.
with a retinue of thousands.
224
793607
3331
لەگەڵ دەست و پێوەندێکی چەند هەزاریدا چوو.
13:28
It's been said that 100 camels
each carried 100 pounds of gold.
each carried 100 pounds of gold.
225
796962
6658
دەوترێت کە ١٠٠ وشتر هەر
یەکێکیان ١٠٠ پاوەند ئاڵتوونی هەڵگرتووە.
یەکێکیان ١٠٠ پاوەند ئاڵتوونی هەڵگرتووە.
13:35
It's been recorded that he built
a fully functioning mosque
a fully functioning mosque
226
803644
3516
تۆمارکراوە کە مزگەوتێکی
تەواوەتی درووستکردووە
تەواوەتی درووستکردووە
13:39
every Friday of his trip,
227
807184
2167
لە هەر هەینییەکی گەشتەکەیدا، و
13:41
and performed so many acts of kindness,
228
809375
3121
چەندین کاری بەخشندەیی نیشانداوە،
13:44
that the great Berber chronicler,
Ibn Battuta, wrote,
Ibn Battuta, wrote,
229
812520
3839
کە مێژووناسی بێربەری مەزن،
ئیبن باتوتا، نوسیوێتی،
ئیبن باتوتا، نوسیوێتی،
13:48
"He flooded Cairo with kindness,
230
816383
2959
"قاهیرەی پڕکرد لە میهرەبانی خۆی،
13:51
spending so much in the markets
of North Africa and the Middle East
of North Africa and the Middle East
231
819366
3537
پارەیەکی زۆری خەرج کرد لە بازاڕەکانی
باکوری ئەفریقا و خۆرهەڵاتی ناوەڕاست
باکوری ئەفریقا و خۆرهەڵاتی ناوەڕاست
13:54
that it affected the price of gold
into the next decade."
into the next decade."
232
822927
4188
بەشێوەیەکی بۆ چەندین دەیە
کاری کردۆتە سەر نرخی ئاڵتوون."
کاری کردۆتە سەر نرخی ئاڵتوون."
14:00
And on his return,
233
828081
1547
دوای گەڕانەوەشی،
14:01
Mansa Musa memorialized his journey
234
829652
3446
مانسا موسا یادەوەرییەکی دانا
بۆ گەشتەکەی
بۆ گەشتەکەی
14:05
by building a mosque
at the heart of his empire.
at the heart of his empire.
235
833885
5257
بە بنیاتنانی مزگەوتێک لە
ناوجەرگەی ئیمپراتۆریەتەکەیدا.
ناوجەرگەی ئیمپراتۆریەتەکەیدا.
14:11
And the legacy of what he left behind,
236
839792
2646
میراتییەکەشی لەدوای خۆی جێیهێشتووە،
14:14
Timbuktu,
237
842462
1677
تیمبوکتووە،
14:16
it represents one of the great bodies
of written historical material
of written historical material
238
844163
5260
یەکێکە لە گەورەترین شوێنەکانی
نوسراوی مێژوویی تیادایە و
نوسراوی مێژوویی تیادایە و
14:21
produced by African scholars:
239
849447
2183
لەلایەن توێژەرەوەکانی
سەردەمی ناوەڕاستدا نوسراون:
سەردەمی ناوەڕاستدا نوسراون:
14:23
about 700,000 medieval documents,
240
851654
3222
نزیکەی ٧٠٠,٠٠٠ بەڵگەنامەی
سەردەمی ناوەڕاست،
سەردەمی ناوەڕاست،
14:26
ranging from scholarly works to letters,
241
854900
3199
لە کاری توێژینەوەی
مێژووییەوە بۆ نامە،
مێژووییەوە بۆ نامە،
14:30
which have been preserved
often by private households.
often by private households.
242
858123
3048
کە زۆرجار لەلایەن
خەڵکەکەوە پارێزراوە.
خەڵکەکەوە پارێزراوە.
14:33
And at its peak,
in the 15th and 16th centuries,
in the 15th and 16th centuries,
243
861195
3483
لە لوتکەی خۆشیدا،
لە سەدەکانی پانزە و شانزەدا،
لە سەدەکانی پانزە و شانزەدا،
14:36
the university there was as influential
244
864702
3988
کاریگەری زانکۆکەی ئەوێ
14:40
as any educational
establishment in Europe,
establishment in Europe,
245
868714
3046
هێندەی هەر دامەزراوەیەکی
خوێندنی ئەوروپا بووە،
خوێندنی ئەوروپا بووە،
14:43
attracting about 25,000 students.
246
871784
2994
نزیکەی ٢٥,٠٠٠ خوێندکاری ڕاکێشاوە.
14:46
This was in a city
of around 100,000 people.
of around 100,000 people.
247
874802
3566
ئەمە لە شارێکدا کە نزیکەی
١٠٠,٠٠٠ کەسی تیادایە.
١٠٠,٠٠٠ کەسی تیادایە.
14:50
It cemented Timbuktu
as a world center of learning.
as a world center of learning.
248
878392
5178
تیمبوکتوی وەک بنکەیەکی فێربوونی
جیهانی ناساندووە.
جیهانی ناساندووە.
14:55
But this was a very particular
kind of learning
kind of learning
249
883594
4207
بەڵام ئەمە جۆرێکی خوێندنی
دیاریکراو بووە
دیاریکراو بووە
14:59
that was focused and driven by Islam.
250
887825
3228
کە لەژێر کاریگەری ئیسلامدا
بووە و تیشکی خستووەتە سەری.
بووە و تیشکی خستووەتە سەری.
15:03
And since I first visited Timbuktu,
251
891594
2243
لەوکاتەشەوە کە بۆ یەکەمجار
سەردانی تیمبوکتووم کرد،
سەردانی تیمبوکتووم کرد،
15:05
I've visited many other
libraries across Africa,
libraries across Africa,
252
893861
2861
سەردانی چەند کتێبخانەیەکی
تری ئەفریقاشم کردووە، و
تری ئەفریقاشم کردووە، و
15:08
and despite Hegel's view
that Africa has no history,
that Africa has no history,
253
896746
5295
سەرەڕای تێڕوانینەکەی هیگڵ
کە گوایە ئەفریقا هیچ مێژوویەکی نییە،
کە گوایە ئەفریقا هیچ مێژوویەکی نییە،
15:14
not only is it a continent
with an embarrassment of history,
with an embarrassment of history,
254
902065
4213
نەک هەر کیشوەرێکە مێژووێکی هەیە
ئابڕووبەرانەیە بۆ ئەو قسەیە،
ئابڕووبەرانەیە بۆ ئەو قسەیە،
15:18
it has developed unrivaled systems
for collecting and promoting it.
for collecting and promoting it.
255
906302
4830
پەرەشی بە سیستمێک داوە ڕکابەری نییە
بۆ کۆکردنەوە و پەرەپێدانی.
بۆ کۆکردنەوە و پەرەپێدانی.
15:23
There are thousands of small archives,
256
911634
2821
هەزارەها ئەرشیڤی بچووک هەیە،
15:26
textile drum stores,
257
914479
1898
چەندین شوێن هەبووە،
15:28
that have become more than repositories
of manuscripts and material culture.
of manuscripts and material culture.
258
916401
4871
کە لە گەنجینە زیاتری لێهاتووە
بۆ نوسراوەکان و کەل و پەلە کلتورییەکان.
بۆ نوسراوەکان و کەل و پەلە کلتورییەکان.
15:33
They have become fonts
of communal narrative,
of communal narrative,
259
921296
3139
بوون بە پیتەکانی
چیرۆک گێڕانەوەیەکی هاوبەش،
چیرۆک گێڕانەوەیەکی هاوبەش،
15:36
symbols of continuity,
260
924459
2260
هێماکانی بەردەوامبوون، و
15:38
and I'm pretty sure that many
of those European philosophers
of those European philosophers
261
926743
3126
زۆریش دڵنیام لەوەی زۆرێک
لەو فەیلەسوفە ئەوروپیانە
لەو فەیلەسوفە ئەوروپیانە
15:41
who questioned an African
intellectual tradition
intellectual tradition
262
929893
3497
کە گوومانیان هەبووە لە
نەریتێکی ڕۆشنبیری ئەفریقی
نەریتێکی ڕۆشنبیری ئەفریقی
15:45
must have, beneath their prejudices,
263
933414
2877
دەبێ، پێش ئەو بڕیاردانە پێشوەختەیان،
15:48
been aware of the contribution
of Africa's intellectuals
of Africa's intellectuals
264
936315
5191
ئاگاداری ڕۆڵی ڕۆشنبیری ئەفریقا بووبێتن
15:53
to Western learning.
265
941530
1333
بۆ ڕۆشنبیری خۆرئاوا.
15:54
They must have known
266
942887
1238
دەبێت ئاگادار بووبێتن
15:56
of the great North African
medieval philosophers
medieval philosophers
267
944149
2828
لە فەیلەسوفە مەزنەکانی باکوری ئەفریقا
لە سەردەمی ناوەڕاستدا
لە سەردەمی ناوەڕاستدا
15:59
who had driven the Mediterranean.
268
947001
2492
کە ناوچەی دەریای ناوەڕاستیان
ئاراستە کردووە.
ئاراستە کردووە.
16:01
They must have known about
and been aware of
and been aware of
269
949517
3111
دەبێت زانیبێتیان و ئاگادار بووبێتن
16:04
that tradition that is part
of Christianity, of the three wise men.
of Christianity, of the three wise men.
270
952940
5029
لە داب و نەریتەکەی کە بەشێکە
لە ئاینی مەسیحی، لە سێ پیاوە داناکە.
لە ئاینی مەسیحی، لە سێ پیاوە داناکە.
16:09
And in the medieval period,
Balthazar, that third wise man,
Balthazar, that third wise man,
271
957993
3989
لە سەردەمی ناوەڕاستیشدا،
بالسازار، سێیەم پیاوی دانا،
بالسازار، سێیەم پیاوی دانا،
16:14
was represented as an African king.
272
962006
2703
وەک پادشایەکی ئەفریقی ژیایەوە. و
16:16
And he became hugely popular
273
964733
2604
برەوی زۆر زیادیکرد
16:19
as the third intellectual leg
of Old World learning,
of Old World learning,
274
967361
3985
وەک سێیەم پایەی ڕۆشنبیری
فێربوونی جیهانی کۆن،
فێربوونی جیهانی کۆن،
16:23
alongside Europe and Asia, as a peer.
275
971370
3498
لەگەڵ ئەوروپا و ئاسیای هاوەڵی.
16:27
These things were well-known.
276
975652
3876
ئەم شتانە باش زانرابوون.
16:31
These communities
did not grow up in isolation.
did not grow up in isolation.
277
979552
3624
ئەم کۆمەڵگایانە بە دابڕانی
گەشەیان نەکردووە.
گەشەیان نەکردووە.
16:35
Timbuktu's wealth and power developed
because the city became
because the city became
278
983200
4109
سامان و هێزی تیمبوکتوی بۆیە
گەشەیان کردووە چوونکە شارەکە بووە
گەشەیان کردووە چوونکە شارەکە بووە
16:39
a hub of lucrative
intercontinental trade routes.
intercontinental trade routes.
279
987333
4080
بە چەقی بازرگانییە قازانجبەخشەکانی
ڕێگا نێوکیشوەرییەکان.
ڕێگا نێوکیشوەرییەکان.
16:43
This was one center
280
991437
2166
ئەمە چەقێک بووە
16:45
in a borderless, transcontinental,
281
993627
2550
لە کیشوەرێکی بێ سنور، نێوکیشوەر،
16:48
ambitious, outwardly focused,
confident continent.
confident continent.
282
996201
3887
بەرز خواز، و متمانە بەخۆ بوو و
گرنگدراو بە دەرەوە.
گرنگدراو بە دەرەوە.
16:52
Berber merchants,
they carried salt and textiles
they carried salt and textiles
283
1000874
3922
بازرگانە بەربەرەکان،
خوێ و کوتاڵ و
خوێ و کوتاڵ و
16:56
and new precious goods and learning
down into West Africa
down into West Africa
284
1004820
3800
کاڵای بەنرخی تر و ڕۆشنبیریان هەڵگرتووە
بەرەو ڕۆژئاوای ئەفریقا
بەرەو ڕۆژئاوای ئەفریقا
17:00
from across the desert.
285
1008644
2556
بەدرێژایی بیابانەکە.
17:03
But as you can see from this map
286
1011224
3471
بەڵام وەک لەم نەخشەیەدا دەیبینن
17:06
that was produced a little time
after the life of Mansa Musa,
after the life of Mansa Musa,
287
1014719
4245
کە هی ماوەیەکی کەم دوای
ماوەی ژیانی مانسا موسایە،
ماوەی ژیانی مانسا موسایە،
17:10
there was also a nexus
of sub-Saharan trade routes,
of sub-Saharan trade routes,
288
1018988
4602
تۆڕێکی ڕێگای بازرگانی خوار
بیابانی سەحاراش هەبووە،
بیابانی سەحاراش هەبووە،
17:15
along which African ideas and traditions
289
1023614
3260
کە لەڕێگەیەوە بیرۆکەکان و
داب و نەریتەکانی ئەفریقا
داب و نەریتەکانی ئەفریقا
17:18
added to the intellectual
worth of Timbuktu
worth of Timbuktu
290
1026898
3623
بەهای ڕۆشنبیری تیمبوکتوی زیادکردووە و
17:22
and indeed across the desert to Europe.
291
1030545
2980
بێگومان بەدرێژایی بیابانەکە
بەرەو ئەوروپاش ڕۆشتووە.
بەرەو ئەوروپاش ڕۆشتووە.
17:26
Manuscripts and material culture,
292
1034420
3730
نوسراوە مێژوییەکان و کەل و پەلە مێژوییەکان،
17:30
they have become fonts
of communal narrative,
of communal narrative,
293
1038174
4927
بوون بە پیتی هاوبەشی گێڕانەوەی
بەسەرهاتەکان،
بەسەرهاتەکان،
17:35
symbols of continuity.
294
1043125
2043
هێماکانی بەردەوامبوون.
17:37
And I'm pretty sure that
those European intellectuals
those European intellectuals
295
1045192
4711
زۆر دڵنیاشم لەوەی ئەو
ڕۆشنبیرییە ئەوروپییانە
ڕۆشنبیرییە ئەوروپییانە
17:41
who cast aspersions on our history,
296
1049927
3734
لە بەهای مێژووەکەمان کەم دەکەنەوە،
17:45
they knew fundamentally
about our traditions.
about our traditions.
297
1053685
3915
زۆر باش ئاگاداری داب و
نەریتەکانمان بوون. و
نەریتەکانمان بوون. و
17:50
And today, as strident forces
like Ansar Dine and Boko Haram
like Ansar Dine and Boko Haram
298
1058155
4710
ئەمڕۆش، کاتێک هێزە توندڕەوەکانی
وەک ئەنسار دین و بۆکۆ حەرام
وەک ئەنسار دین و بۆکۆ حەرام
17:54
grow popular in West Africa,
299
1062889
1913
برەویان زیاد دەکات لە خۆرئاوای ئەفریقا،
17:56
it's that spirit of truly indigenous,
dynamic, intellectual defiance
dynamic, intellectual defiance
300
1064826
5610
ئەو ڕۆحە ڕاستەقینە ڕەسەن و
چالاک و ڕۆشنبیرەیە
چالاک و ڕۆشنبیرەیە
18:02
that holds ancient
traditions in good stead.
traditions in good stead.
301
1070460
2954
کە داب و نەریتە کۆنەکانی
بە سەلامەتی هێشتووەتەوە.
بە سەلامەتی هێشتووەتەوە.
18:05
When Mansa Musa made Timbuktu his capital,
302
1073438
3199
کاتێک مانسا موسا تیمبوکتوی
کرد بە پایتەختی،
کرد بە پایتەختی،
18:08
he looked upon the city
as a Medici looked upon Florence:
as a Medici looked upon Florence:
303
1076661
3978
ئەویش وەک چۆن خێزانی مێدیسی چاودێری
شاری فلۆرێنسیایان کردووە، چاودێری کردووە
شاری فلۆرێنسیایان کردووە، چاودێری کردووە
18:12
as the center of an open, intellectual,
entrepreneurial empire
entrepreneurial empire
304
1080663
5059
وەک ناوەندی ئیمپراتۆرییەتێکی ڕۆشنبیری
کراوە و گەشەسەندوو
کراوە و گەشەسەندوو
18:17
that thrived on great ideas
wherever they came from.
wherever they came from.
305
1085746
3317
کە لەسەر ئەو بیرۆکە مەزنانە
ماوەتەوە لە هەر کوێیەکەوە هاتبێت.
ماوەتەوە لە هەر کوێیەکەوە هاتبێت.
18:21
The city, the culture,
306
1089087
2249
شارەکە، کلتورەکە،
18:23
the very intellectual DNA of this region
307
1091360
3118
ئەو دی ئێن ئەیە ڕۆشنبیریەی ئەم ناوچەیە
18:26
remains so beautifully
complex and diverse,
complex and diverse,
308
1094502
3693
بەشێوەیەکی وا جوان بە
ئاڵۆزی و فراوانی ماونەتەوە،
ئاڵۆزی و فراوانی ماونەتەوە،
18:30
that it will always remain, in part,
309
1098219
2669
کە هەر وا دەمێنێتەوە، ئەویش بەشێکی،
18:32
located in storytelling traditions
that derive from indigenous,
that derive from indigenous,
310
1100912
4312
بە نەریتەکانی چیرۆک گێڕانەوە
کە لە داب و نەریتە ڕەسەنەکانی
کە لە داب و نەریتە ڕەسەنەکانی
18:37
pre-Islamic traditions.
311
1105248
1765
پێش هاتنی ئیسلامەوە وەرگیراوە.
18:39
The highly successful form of Islam
that developed in Mali became popular
that developed in Mali became popular
312
1107037
5607
ئەو شێوە سەرکەوتووەی ئیسلام
کە لە مالی پەرەیسەندووە بەبرەو بووە
کە لە مالی پەرەیسەندووە بەبرەو بووە
18:44
because it accepted those freedoms
313
1112668
2049
چوونکە ئەو ئازادییانە و
18:46
and that inherent cultural diversity.
314
1114741
2482
ئەو فرەچەشنییە کلتوورییانەی قبوڵکردووە.
18:49
And the celebration of that complexity,
315
1117247
2427
خۆشی دەربڕینیش بۆ ئەو ئاڵۆزییە،
18:51
that love of rigorously
contested discourse,
contested discourse,
316
1119698
4025
ئەو خۆشەویستییە بۆ ئەو
لێکۆڵینەوانەی دژایەتی زۆر دەکرێت،
لێکۆڵینەوانەی دژایەتی زۆر دەکرێت،
18:55
that appreciation of narrative,
317
1123747
1844
ئەو پێزانینە بۆ چیرۆکەکان،
18:57
was and remains, in spite of everything,
318
1125615
3274
سەرەڕای هەموو شتێک، هێشتا وەک
19:00
the very heart of West Africa.
319
1128913
3410
دڵی خۆرئاوای ئەفریقا دەمێنێتەوە.
19:04
And today, as the shrines and the mosque
vandalized by Ansar Dine
vandalized by Ansar Dine
320
1132347
4582
ئەمرۆش، دوای ئەوەی نزرگەکان و
مزگەوتەکەی لەلایەن ئەنسار دینەوە تێکدران
مزگەوتەکەی لەلایەن ئەنسار دینەوە تێکدران
19:08
have been rebuilt,
321
1136953
1157
بنیات نراونەتەوە،
19:10
many of the instigators
of their destruction have been jailed.
of their destruction have been jailed.
322
1138134
3827
زۆرێک لەوانەی بوونە هۆی
وێرانکردنی خراونەتە زیندانەوە. و
وێرانکردنی خراونەتە زیندانەوە. و
19:13
And we are left with powerful lessons,
323
1141985
2902
ئەوەی بۆمان ماوەتەوە وانەی بەهێزە،
19:16
reminded once again
of how our history and narrative
of how our history and narrative
324
1144911
4356
بیری خستینەوە چۆن مێژووەکەمان و
چیرۆکەکانی نەتەوەکەمان
چیرۆکەکانی نەتەوەکەمان
19:21
have held communities
together for millennia,
together for millennia,
325
1149291
3907
بۆ چەندین هەزار ساڵ
کۆمەڵگاکانمانی پێکەوە هێشتووەتەوە،
کۆمەڵگاکانمانی پێکەوە هێشتووەتەوە،
19:25
how they remain vital
in making sense of modern Africa.
in making sense of modern Africa.
326
1153222
3726
چۆن بە گرنگی ماونەتەوە
لە سەردەمی نوێی ئەفریقاشدا.
لە سەردەمی نوێی ئەفریقاشدا.
19:29
And we're also reminded
327
1157906
1510
بیریشمان دەخاتەوە
19:31
of how the roots of this confident,
intellectual, entrepreneurial,
intellectual, entrepreneurial,
328
1159440
5024
چۆن ڕەگەکانی ئەم ئەفریقا
متمانە بەخۆبوو، ڕۆشنبیر،
متمانە بەخۆبوو، ڕۆشنبیر،
19:36
outward-facing, culturally porous,
tariff-free Africa
tariff-free Africa
329
1164488
4784
پڕ بەرهەم، و فرە کلتور، و بێ باج سەندنە
19:41
was once the envy of the world.
330
1169296
2466
پێشتر جیهان ئیرەیی پێبردووە.
19:44
But those roots, they remain.
331
1172181
2570
بەڵام ئەو ڕەگانە، هێشتا ماون.
19:46
Thank you very much.
332
1174775
1213
زۆر سوپاس بۆ گوێگرتنتان.
19:48
(Applause)
333
1176012
4150
(چەپڵەلێدان)
ABOUT THE SPEAKER
Gus Casely-Hayford - Cultural historianGus Casely-Hayford writes, lectures, curates and broadcasts about African culture.
Why you should listen
Dr. Gus Casely-Hayford is a curator and cultural historian who focuses on African culture. He has presented two series of The Lost Kingdoms of Africa for the BBC and has lectured widely on African art and culture, advising national and international bodies (including the United Nations and the Canadian, Dutch and Norwegian Arts Councils) on heritage and culture.
In 2005, Casely-Hayford deployed his leadership, curatorial, fundraising and communications skills to organize the biggest celebration of Africa that Britain has ever hosted; more than 150 organizations put on more than 1,000 exhibitions and events to showcase African culture. Now, he is developing a National Portrait Gallery exhibition that will tell the story of abolition of slavery through 18th- and 19th-century portraits -- an opportunity to bring many of the most important paintings of black figures together in Britain for the first time.
Gus Casely-Hayford | Speaker | TED.com