ABOUT THE SPEAKER
Laurie Santos - Cognitive psychologist
Laurie Santos studies primate psychology and monkeynomics -- testing problems in human psychology on primates, who (not so surprisingly) have many of the same predictable irrationalities we do.

Why you should listen

Laurie Santos runs the Comparative Cognition Laboratory (CapLab) at Yale, where she and collaborators across departments (from psychology to primatology to neurobiology) explore the evolutionary origins of the human mind by studying lemurs, capuchin monkeys and other primates. The twist: Santos looks not only for positive humanlike traits, like tool-using and altruism, but irrational ones, like biased decisionmaking.

In elegant, carefully constructed experiments, Santos and CapLab have studied how primates understand and categorize objects in the physical world -- for instance, that monkeys understand an object is still whole even when part of it is obscured. Going deeper, their experiments also search for clues that primates possess a theory of mind -- an ability to think about what other people think.

Most recently, the lab has been looking at behaviors that were once the province mainly of novelists: jealousy, frustration, judgment of others' intentions, poor economic choices. In one experiment, Santos and her team taught monkeys to use a form of money, tradeable for food. When certain foods became cheaper, monkeys would, like humans, overbuy. As we humans search for clues to our own irrational behaviors, Santos' research suggests that the source of our genius for bad decisions might be our monkey brains.

More profile about the speaker
Laurie Santos | Speaker | TED.com
TEDGlobal 2010

Laurie Santos: A monkey economy as irrational as ours

Laurie Santos: Laurie Santos: Một nền kinh tế loài khỉ bất hợp lý như của chúng ta

Filmed:
1,506,660 views

Laurie Santos tìm kiếm nguyên nhân về sự bất hợp lý của loài người bằng cách theo dõi loài linh trưởng họ hàng với chúng ta đưa ra những quyết định. Một series các thí nghiệm thông minh tại "kinh tế khỉ" chỉ ra rằng một vài quyết định ngớ ngẩn chúng ta đưa ra, loài khỉ cũng làm y hệt vậy.
- Cognitive psychologist
Laurie Santos studies primate psychology and monkeynomics -- testing problems in human psychology on primates, who (not so surprisingly) have many of the same predictable irrationalities we do. Full bio

Double-click the English transcript below to play the video.

00:17
I want to startkhởi đầu my talk todayhôm nay with two observationsquan sát
0
2000
2000
Hôm nay tôi muốn bắt đầu với 2 sự quan sát
00:19
about the humanNhân loại speciesloài.
1
4000
2000
về loài người chúng ta.
00:21
The first observationquan sát is something that you mightcó thể think is quitekhá obvioushiển nhiên,
2
6000
3000
Cái đầu tiên các bạn
có thể nghĩ là khá hiển nhiên,
00:24
and that's that our speciesloài, HomoHomo sapienssapiens,
3
9000
2000
đó là loài người chúng ta, Homo sapiens,
00:26
is actuallythực ra really, really smartthông minh --
4
11000
2000
thật sự rất, rất thông minh
00:28
like, ridiculouslyridiculously smartthông minh --
5
13000
2000
kiểu như thông minh đến nực cười,
00:30
like you're all doing things
6
15000
2000
kiểu như những điều chúng ta đang làm
00:32
that no other speciesloài on the planethành tinh does right now.
7
17000
3000
không một giống loài nào khác
trên hành tinh có thể làm được.
00:35
And this is, of coursekhóa học,
8
20000
2000
Và tất nhiên
00:37
not the first time you've probablycó lẽ recognizedđược công nhận this.
9
22000
2000
đây không phải lần đầu bạn thấy điều này.
00:39
Of coursekhóa học, in additionthêm vào to beingđang smartthông minh, we're alsocũng thế an extremelyvô cùng vainvô ích speciesloài.
10
24000
3000
Tất nhiên, ngoài thông minh,
chúng ta cũng là một loài tự phụ
00:42
So we like pointingchỉ out the factthực tế that we're smartthông minh.
11
27000
3000
Vì vậy chúng ta thích chỉ ra thực tế
là chúng ta thông minh
00:45
You know, so I could turnxoay to prettyđẹp much any sageSage
12
30000
2000
Tôi có thể dẫn chứng
bất kỳ học giả nào
00:47
from ShakespeareShakespeare to StephenStephen ColbertColbert
13
32000
2000
từ Shakespeare cho đến Stephen Colbert
00:49
to pointđiểm out things like the factthực tế that
14
34000
2000
để chỉ ra sự thực rằng
chúng ta cao quý
00:51
we're noblequý tộc in reasonlý do and infinitevô hạn in facultieskhoa
15
36000
2000
về mặt lý lẽ và có
tài năng vô hạn,
00:53
and just kindloại of awesome-erawesome-er than anything elsekhác on the planethành tinh
16
38000
2000
chúng ta tuyệt vời hơn
bất kỳ thứ gì khác trên hành tinh này
00:55
when it comesđến to all things cerebralnão.
17
40000
3000
khi nói về khả năng tư duy của bộ não.
00:58
But of coursekhóa học, there's a secondthứ hai observationquan sát about the humanNhân loại speciesloài
18
43000
2000
Nhưng còn quan sát thứ hai về con người
01:00
that I want to focustiêu điểm on a little bitbit more,
19
45000
2000
tôi muốn tập trung nhiều hơn và điểm này
01:02
and that's the factthực tế that
20
47000
2000
và đó là thực tế rằng,
01:04
even thoughTuy nhiên we're actuallythực ra really smartthông minh, sometimesđôi khi uniquelyđộc nhất smartthông minh,
21
49000
3000
mặc dù chúng ta rất thông minh,
đôi khi thông minh đặc biệt
01:07
we can alsocũng thế be incrediblyvô cùng, incrediblyvô cùng dumbngớ ngẩn
22
52000
3000
chúng ta cũng có thể trở nên
vô cùng ngớ ngẩn một cách khó tin
01:10
when it comesđến to some aspectscác khía cạnh of our decisionphán quyết makingchế tạo.
23
55000
3000
khi nói về một vài khía cạnh
của việc ra quyết định
01:13
Now I'm seeingthấy lots of smirkssmirks out there.
24
58000
2000
Tôi đang thấy có nhiều người
cười tự mãn bên dưới
01:15
Don't worrylo, I'm not going to call anyonebất kỳ ai in particularcụ thể out
25
60000
2000
Đừng lo, tôi sẽ không nêu ra
một cá thể điển hình nào ở đây
01:17
on any aspectscác khía cạnh of your ownsở hữu mistakessai lầm.
26
62000
2000
về bất cứ mặt lỗi lầm nào cùa bạn.
01:19
But of coursekhóa học, just in the last two yearsnăm
27
64000
2000
Nhưng tất nhiên, chỉ trong 2 năm vừa qua
01:21
we see these unprecedentedchưa từng có examplesví dụ of humanNhân loại ineptitudeineptitude.
28
66000
3000
ta đã thấy sự kém cỏi
mà ta chưa từng thấy trước đây
01:24
And we'vechúng tôi đã watchedđã xem as the toolscông cụ we uniquelyđộc nhất make
29
69000
3000
Ta đã thấy các công cụ mà ta làm ra
01:27
to pullkéo the resourcestài nguyên out of our environmentmôi trường
30
72000
2000
để khai thác tài nguyên từ môi trường
01:29
kindloại of just blowthổi up in our faceđối mặt.
31
74000
2000
đã gây tác hại ngược lại lên chúng ta.
01:31
We'veChúng tôi đã watchedđã xem the financialtài chính marketsthị trường that we uniquelyđộc nhất createtạo nên --
32
76000
2000
Ta đã theo dõi thị
trường tài chính do ta tạo ra
01:33
these marketsthị trường that were supposedgiả định to be foolproofcao độ --
33
78000
3000
lẽ ra phải hết sức rõ ràng
01:36
we'vechúng tôi đã watchedđã xem them kindloại of collapsesự sụp đổ before our eyesmắt.
34
81000
2000
nhưng lại sụp đổ ngay trước mắt chúng ta.
01:38
But bothcả hai of these two embarrassinglúng túng examplesví dụ, I think,
35
83000
2000
Nhưng cả hai ví dụ đáng ngượng ngùng này
01:40
don't highlightđiểm nổi bật what I think is mostphần lớn embarrassinglúng túng
36
85000
3000
vẫn chưa phải điều đáng xấu hổ nhất
01:43
about the mistakessai lầm that humanscon người make,
37
88000
2000
về những lỗi mà con người mắc phải,
01:45
which is that we'dThứ Tư like to think that the mistakessai lầm we make
38
90000
3000
chúng ta cứ nghĩ những lỗi lầm
mà chúng ta mắc phải
01:48
are really just the resultkết quả of a couplevợ chồng badxấu applestáo
39
93000
2000
chỉ là một vài trường hợp riêng lẻ
01:50
or a couplevợ chồng really sortsắp xếp of FAILTHẤT BẠI Blog-worthyBlog-xứng đáng decisionsquyết định.
40
95000
3000
hay là một vài sai lầm
ở ngang mức đáng được đưa lên blog
01:53
But it turnslượt out, what socialxã hội scientistscác nhà khoa học are actuallythực ra learninghọc tập
41
98000
3000
Nhưng thật ra,
các nhà xã hội học đang nhận thấy
01:56
is that mostphần lớn of us, when put in certainchắc chắn contextsbối cảnh,
42
101000
3000
đa số chúng ta,
trong một số trường hợp cụ thể,
01:59
will actuallythực ra make very specificriêng mistakessai lầm.
43
104000
3000
sẽ mắc phải những lỗi rất đặc trưng.
02:02
The errorslỗi we make are actuallythực ra predictablecó thể dự đoán được.
44
107000
2000
Những lỗi đó có thể đoán trước được.
02:04
We make them again and again.
45
109000
2000
Chúng ta mắc đi mắc lại những lỗi đó.
02:06
And they're actuallythực ra immunemiễn dịch to lots of evidencechứng cớ.
46
111000
2000
Và chúng lại cứ trơ ra mặc các chứng cứ.
02:08
When we get negativetiêu cực feedbackPhản hồi,
47
113000
2000
Khi nhận những lời phê bình,
02:10
we still, the nextkế tiếp time we're faceđối mặt with a certainchắc chắn contextbối cảnh,
48
115000
3000
trong trường hợp tương tự sau đó,
chúng ta vẫn có xu hướng mắc lại lỗi đó.
02:13
tendcó xu hướng to make the sametương tự errorslỗi.
49
118000
2000
02:15
And so this has been a realthực puzzlecâu đố to me
50
120000
2000
Và đó thực sự là một câu đố đối với tôi,
02:17
as a sortsắp xếp of scholarhọc giả of humanNhân loại naturethiên nhiên.
51
122000
2000
một người nghiên cứu
về bản chất con người
02:19
What I'm mostphần lớn curiousHiếu kỳ about is,
52
124000
2000
Điều tôi tò mò nhất là,
02:21
how is a speciesloài that's as smartthông minh as we are
53
126000
3000
làm sao một giống loài
thông minh như chúng ta
02:24
capablecó khả năng of suchnhư là badxấu
54
129000
2000
lại có thể mắc những lỗi rất tệ
02:26
and suchnhư là consistentthích hợp errorslỗi all the time?
55
131000
2000
và thường xuyên như thế?
Là giống loài
02:28
You know, we're the smartestthông minh nhất thing out there, why can't we figurenhân vật this out?
56
133000
3000
thông minh nhất, sao chúng
ta không giải quyết được?
02:31
In some sensegiác quan, where do our mistakessai lầm really come from?
57
136000
3000
Ở góc độ khác,
những lỗi đó thực sự từ đâu đến?
02:34
And havingđang có thought about this a little bitbit, I see a couplevợ chồng differentkhác nhau possibilitieskhả năng.
58
139000
3000
Sau khi suy nghĩ,
tôi nhận thấy có hai khả năng.
02:37
One possibilitykhả năng is, in some sensegiác quan, it's not really our faultlỗi.
59
142000
3000
Một khả năng là, ở một góc độ,
đó không phải lỗi của chúng ta.
02:40
Because we're a smartthông minh speciesloài,
60
145000
2000
Vì là một giống loài thông minh,
02:42
we can actuallythực ra createtạo nên all kindscác loại of environmentsmôi trường
61
147000
2000
chúng ta có thể tạo ra mọi kiểu môi trường
02:44
that are supersiêu, supersiêu complicatedphức tạp,
62
149000
2000
rất, rất phức tạp, có khi đến mức
02:46
sometimesđôi khi too complicatedphức tạp for us to even actuallythực ra understandhiểu không,
63
151000
3000
quá phức tạp khiến chúng ta
khó có thể thực sự hiểu được,
02:49
even thoughTuy nhiên we'vechúng tôi đã actuallythực ra createdtạo them.
64
154000
2000
mặc dù chính chúng ta tạo ra chúng.
02:51
We createtạo nên financialtài chính marketsthị trường that are supersiêu complexphức tạp.
65
156000
2000
Các thị trường tài chính siêu phức tạp.
02:53
We createtạo nên mortgagethế chấp termsđiều kiện that we can't actuallythực ra dealthỏa thuận with.
66
158000
3000
Các điều khoản thế chấp mà
chính chúng ta không thể xử lý được.
02:56
And of coursekhóa học, if we are put in environmentsmôi trường where we can't dealthỏa thuận with it,
67
161000
3000
Dĩ nhiên, bị đặt vào môi trường
mà chúng ta không xử lý được,
02:59
in some sensegiác quan makeslàm cho sensegiác quan that we actuallythực ra
68
164000
2000
ở một mức nào đó
chúng ta hoàn toàn
có thể làm hỏng một vài thứ.
03:01
mightcó thể messlộn xộn certainchắc chắn things up.
69
166000
2000
03:03
If this was the casetrường hợp, we'dThứ Tư have a really easydễ dàng solutiondung dịch
70
168000
2000
Nếu đúng thế thì có một giải pháp đơn giản
03:05
to the problemvấn đề of humanNhân loại errorlỗi.
71
170000
2000
cho vấn đề về lỗi lầm của con người.
03:07
We'dChúng tôi sẽ actuallythực ra just say, okay, let's figurenhân vật out
72
172000
2000
Chúng ta chỉ cần tìm hiểu xem
03:09
the kindscác loại of technologiescông nghệ we can't dealthỏa thuận with,
73
174000
2000
loại công nghệ nào không thể kiểm soát
03:11
the kindscác loại of environmentsmôi trường that are badxấu --
74
176000
2000
loại môi trường nào không có lợi
03:13
get ridthoát khỏi of those, designthiết kế things better,
75
178000
2000
để loại bỏ chúng và thiết kế cái tốt hơn,
03:15
and we should be the noblequý tộc speciesloài
76
180000
2000
và chúng ta sẽ là giống loài thượng đẳng
03:17
that we expectchờ đợi ourselveschúng ta to be.
77
182000
2000
mà chúng ta kỳ vọng là thế.
03:19
But there's anotherkhác possibilitykhả năng that I find a little bitbit more worryinglo lắng,
78
184000
3000
Nhưng có một khả năng khác
mà tôi thấy đáng lo ngại hơn,
03:22
which is, maybe it's not our environmentsmôi trường that are messedsai lầm up.
79
187000
3000
đó là, có thể không phải môi trường
của chúng ta có vấn đề.
03:25
Maybe it's actuallythực ra us that's designedthiết kế badlytệ.
80
190000
3000
Có thể, chính chúng ta
mới là được tạo ra không chuẩn
03:28
This is a hintdấu that I've gottennhận
81
193000
2000
Đó là một lời ám chỉ mà tôi đã nhận thấy
03:30
from watchingxem the wayscách that socialxã hội scientistscác nhà khoa học have learnedđã học about humanNhân loại errorslỗi.
82
195000
3000
từ các nhà xã hội học
khi tìm hiểu về lỗi lầm của con người
03:33
And what we see is that people tendcó xu hướng to keep makingchế tạo errorslỗi
83
198000
3000
Và ta thấy con người cứ mắc lại lỗi lầm
03:36
exactlychính xác the sametương tự way, over and over again.
84
201000
3000
theo cách hệt như nhau và lặp đi lặp lại.
03:39
It feelscảm thấy like we mightcó thể almosthầu hết just be builtđược xây dựng
85
204000
2000
Hình như chúng ta được tạo ra
03:41
to make errorslỗi in certainchắc chắn wayscách.
86
206000
2000
để mắc lỗi lầm theo những cách nhất định.
03:43
This is a possibilitykhả năng that I worrylo a little bitbit more about,
87
208000
3000
Đây là khả năng mà tôi thấy lo ngại hơn,
03:46
because, if it's us that's messedsai lầm up,
88
211000
2000
vì nếu chính là chúng ta có vấn đề thì
03:48
it's not actuallythực ra cleartrong sáng how we go about dealingxử lý with it.
89
213000
2000
chúng ta không hiểu rõ
cách để giải quyết.
03:50
We mightcó thể just have to acceptChấp nhận the factthực tế that we're errorlỗi pronedễ bị
90
215000
3000
Cõ lẽ chúng ta phải chấp nhận sự thật
là chúng ta dễ mắc lỗi
03:53
and try to designthiết kế things around it.
91
218000
2000
và cố gắng làm mọi thứ
trong hoàn cảnh đó.
03:55
So this is the questioncâu hỏi my studentssinh viên and I wanted to get at.
92
220000
3000
Vì thế, đây là câu hỏi
mà tôi và các sinh viên muốn giải đáp.
03:58
How can we tell the differenceSự khác biệt betweengiữa possibilitykhả năng one and possibilitykhả năng two?
93
223000
3000
Làm sao chúng ta có thể phân biệt giữa
khả năng 1 và khả năng 2?
04:01
What we need is a populationdân số
94
226000
2000
Cần một tập hợp những người thông minh
04:03
that's basicallyvề cơ bản smartthông minh, can make lots of decisionsquyết định,
95
228000
2000
có thể ra nhiều quyết định,
04:05
but doesn't have accesstruy cập to any of the systemshệ thống we have,
96
230000
2000
nhưng không tham gia hệ thống của chúng ta
04:07
any of the things that mightcó thể messlộn xộn us up --
97
232000
2000
bất cứ những gì làm cho ta bối rối
04:09
no humanNhân loại technologyCông nghệ, humanNhân loại culturenền văn hóa,
98
234000
2000
không công nghệ hay văn hoá của loài người
04:11
maybe even not humanNhân loại languagengôn ngữ.
99
236000
2000
có thể thậm chí không ngôn ngữ loài người
04:13
And so this is why we turnedquay to these guys here.
100
238000
2000
Và vì thế chúng ta cần những "bạn" này.
04:15
These are one of the guys I work with. This is a brownnâu capuchinCapuchin monkeycon khỉ.
101
240000
3000
Đây là một bạn khỉ mũ
mà tôi làm việc cùng.
04:18
These guys are NewMới WorldTrên thế giới primateslinh trưởng,
102
243000
2000
chúng là loại linh trưởng New World
04:20
which meanscó nghĩa they brokeđã phá vỡ off from the humanNhân loại branchchi nhánh
103
245000
2000
nghĩa là nó phân nhánh từ nhánh loài người
04:22
about 35 milliontriệu yearsnăm agotrước.
104
247000
2000
vào khoảng 35 triệu năm về trước
04:24
This meanscó nghĩa that your great, great, great great, great, great --
105
249000
2000
Điều này có nghĩa là bà cố, cố, cố, cố,
04:26
with about fivesố năm milliontriệu "greatsgreats" in there --
106
251000
2000
với khoảng 5 triệu "cố" của bạn
04:28
grandmotherbà ngoại was probablycó lẽ the sametương tự great, great, great, great
107
253000
2000
sẽ giống với bà cố cố cố cố
04:30
grandmotherbà ngoại with fivesố năm milliontriệu "greatsgreats" in there
108
255000
2000
với 5 triệu chữ "cố" trong đó
04:32
as HollyHolly up here.
109
257000
2000
của bạn khỉ Holly này
04:34
You know, so you can take comfortthoải mái in the factthực tế that this guy up here is a really really distantxa xôi,
110
259000
3000
Có thể nói cô bạn này
là một người họ hàng rất xa của bạn
04:37
but albeitmặc dù evolutionarytiến hóa, relativequan hệ.
111
262000
2000
nhưng bị chia cắt bởi sự tiến hóa
04:39
The good newsTin tức about HollyHolly thoughTuy nhiên is that
112
264000
2000
Dù sao thì tin tốt về Holly
04:41
she doesn't actuallythực ra have the sametương tự kindscác loại of technologiescông nghệ we do.
113
266000
3000
là cô không sở hữu công nghệ của chúng ta
04:44
You know, she's a smartthông minh, very cutcắt tỉa creaturesinh vật, a primatelinh trưởng as well,
114
269000
3000
cô ấy thông minh, sáng tạo
và cũng thuộc Bộ Linh Trưởng
nhưng không có mấy thứ
làm rối như chúng ta
04:47
but she lacksthiếu all the stuffđồ đạc we think mightcó thể be messingrối tung us up.
115
272000
2000
04:49
So she's the perfecthoàn hảo testthử nghiệm casetrường hợp.
116
274000
2000
Nên cô ấy rất hoàn hảo cho thí nghiệm.
04:51
What if we put HollyHolly into the sametương tự contextbối cảnh as humanscon người?
117
276000
3000
Vậy nếu ta để Holly
vào hoàn cảnh sống của chúng ta thì sao?
04:54
Does she make the sametương tự mistakessai lầm as us?
118
279000
2000
Liệu cô ấy sẽ tạo ra sai lầm như chúng ta?
04:56
Does she not learnhọc hỏi from them? And so on.
119
281000
2000
Liệu cô ấy có thể học
từ các sai lầm đó?
04:58
And so this is the kindloại of thing we decidedquyết định to do.
120
283000
2000
Đó là mấy điều mà chúng
tôi quyết định làm
05:00
My studentssinh viên and I got very excitedbị kích thích about this a fewvài yearsnăm agotrước.
121
285000
2000
Tôi và các học trò đã
rất hứng thú về điều đó
05:02
We said, all right, let's, you know, throwném so problemscác vấn đề at HollyHolly,
122
287000
2000
vài năm về trước. Chúng tôi đã nói
"ném" một vài vấn đề
05:04
see if she messesmesses these things up.
123
289000
2000
cho Holly để xem cô ấy có
làm hỏng mọi thứ không.
05:06
First problemvấn đề is just, well, where should we startkhởi đầu?
124
291000
3000
Vấn đề đầu tiên chỉ là, ừm, chúng tôi nên bắt đầu từ đâu?
05:09
Because, you know, it's great for us, but badxấu for humanscon người.
125
294000
2000
Bởi vì, bạn biết đó, nghe có vẻ hay với chúng tôi,
nhưng không đúng cho loài người.
05:11
We make a lot of mistakessai lầm in a lot of differentkhác nhau contextsbối cảnh.
126
296000
2000
Chúng ta tạo ra nhiều lỗi ở nhiều ngữ cảnh khác nhau
05:13
You know, where are we actuallythực ra going to startkhởi đầu with this?
127
298000
2000
Bạn biết đấy, chúng tôi thật sự phải bắt đầu từ đâu với cái này?
05:15
And because we startedbắt đầu this work around the time of the financialtài chính collapsesự sụp đổ,
128
300000
3000
Và bởi vì lúc chúng tôi bắt tay vào làm
cũng là lúc tài chính sụp đổ,
05:18
around the time when foreclosuresnhà bị tịch thu were hittingđánh the newsTin tức,
129
303000
2000
vào lúc mà việc thu hồi tài sản thế nợ
đầy rẫy trên báo chí
05:20
we said, hhmmHhmm, maybe we should
130
305000
2000
chúng tôi mới nghĩ, hhmm, có lẽ chúng tôi
05:22
actuallythực ra startkhởi đầu in the financialtài chính domainmiền.
131
307000
2000
nên bắt đầu với lĩnh vực tài chính.
05:24
Maybe we should look at monkey'scủa Monkey economicthuộc kinh tế decisionsquyết định
132
309000
3000
Có lẽ chúng tôi nên tìm hiểu các quyết định
kinh tế của loài khỉ
05:27
and try to see if they do the sametương tự kindscác loại of dumbngớ ngẩn things that we do.
133
312000
3000
và cố gắng tìm hiểu xem chúng có mắc phải
mấy lỗi ngu ngốc như chúng ta không
05:30
Of coursekhóa học, that's when we hitđánh a sortsắp xếp secondthứ hai problemvấn đề --
134
315000
2000
Đương nhiên, đó cũng là lúc chúng tôi
gặp vấn đề thứ hai
05:32
a little bitbit more methodologicalphương pháp luận --
135
317000
2000
mang tính chất lý luận hơn một chút
05:34
which is that, maybe you guys don't know,
136
319000
2000
đó là, có thể các bạn không biết,
05:36
but monkeyskhỉ don't actuallythực ra use moneytiền bạc. I know, you haven'tđã không metgặp them.
137
321000
3000
nhưng khỉ không thật sự biết xài tiền.
Tôi biết, là các bạn chưa thấy
05:39
But this is why, you know, they're not in the queuexếp hàng behindphía sau you
138
324000
2000
Nhưng đó là lý do, chúng không xếp hàng
đằng sau bạn
05:41
at the grocerytạp hóa storecửa hàng or the ATMMÁY ATM -- you know, they don't do this stuffđồ đạc.
139
326000
3000
ở các quầy siêu thị hay ATM--bạn biết đó,
chúng không làm mấy việc này.
05:44
So now we facedphải đối mặt, you know, a little bitbit of a problemvấn đề here.
140
329000
3000
Do đó chúng tôi gặp phải rắc rối nhỏ ở đây
05:47
How are we actuallythực ra going to askhỏi monkeyskhỉ about moneytiền bạc
141
332000
2000
Làm cách nào để chúng tôi hỏi khỉ về tiền
05:49
if they don't actuallythực ra use it?
142
334000
2000
nếu chúng không sử dụng nó?
05:51
So we said, well, maybe we should just, actuallythực ra just suckhút it up
143
336000
2000
Vì thế chúng tôi đã nghĩ, có thể chúng tôi nên,
cứ mặc kệ nó
05:53
and teachdạy monkeyskhỉ how to use moneytiền bạc.
144
338000
2000
và dạy lũ khỉ cách dùng tiền.
05:55
So that's just what we did.
145
340000
2000
Vậy nên đó là thứ chúng tôi đã làm.
05:57
What you're looking at over here is actuallythực ra the first unitđơn vị that I know of
146
342000
3000
Thứ các bạn đang nhìn ở đây là đơn vị đầu tiên
mà tôi từng biết
06:00
of non-humankhông phải người currencytiền tệ.
147
345000
2000
của loại đồng tiền không phải của người.
06:02
We weren'tkhông phải very creativesáng tạo at the time we startedbắt đầu these studieshọc,
148
347000
2000
Chúng tôi không sáng tạo lắm khi chúng tôi
bắt đầu nghiên cứu này,
06:04
so we just calledgọi là it a tokenmã thông báo.
149
349000
2000
nên chúng tôi chỉ gọi nó là đồng tiền.
06:06
But this is the unitđơn vị of currencytiền tệ that we'vechúng tôi đã taughtđã dạy our monkeyskhỉ at YaleĐại học Yale
150
351000
3000
Nhưng đây là loại tiền mà chúng tôi
đã dạy lũ khỉ ở Yale
06:09
to actuallythực ra use with humanscon người,
151
354000
2000
để sử dụng nó với người thật,
06:11
to actuallythực ra buymua differentkhác nhau piecesmiếng of foodmón ăn.
152
356000
3000
để thật sự mua các loại thức ăn.
06:14
It doesn't look like much -- in factthực tế, it isn't like much.
153
359000
2000
Trông nó không giống tiền lắm --
thật sự thì, không giống lắm
06:16
Like mostphần lớn of our moneytiền bạc, it's just a piececái of metalkim loại.
154
361000
2000
không giống tiền của chúng ta,
nó chỉ là một miếng kim loại.
06:18
As those of you who'veai đã takenLấy currenciesđơn vị tiền tệ home from your tripchuyến đi know,
155
363000
3000
Nếu các bạn đã từng giữ tiền nước ngoài
từ các chuyến đi du lịch
06:21
onceMột lần you get home, it's actuallythực ra prettyđẹp uselessvô ích.
156
366000
2000
khi các bạn về nhà, chúng trở nên vô dụng.
06:23
It was uselessvô ích to the monkeyskhỉ at first
157
368000
2000
Ban đầu, nó vô dụng với lũ khỉ
06:25
before they realizedthực hiện what they could do with it.
158
370000
2000
trước khi chúng nhận ra thứ mà chúng
có thể làm với nó.
06:27
When we first gaveđưa ra it to them in theirhọ enclosureshàng rào,
159
372000
2000
Khi chúng tôi lần đầu đưa tiền cho chúng
ở khu bắt nhốt,
06:29
they actuallythực ra kindloại of pickedđã chọn them up, lookednhìn at them.
160
374000
2000
chúng kiểu nhặt nó lên, nhìn ngắm nó.
06:31
They were these kindloại of weirdkỳ dị things.
161
376000
2000
Kiểu như vật gì đó lạ lùng lắm
06:33
But very quicklyMau, the monkeyskhỉ realizedthực hiện
162
378000
2000
Nhưng nhanh chóng, lũ khỉ nhận ra rằng
06:35
that they could actuallythực ra handtay these tokensthẻ over
163
380000
2000
chúng có thể đưa đồng này
06:37
to differentkhác nhau humanscon người in the labphòng thí nghiệm for some foodmón ăn.
164
382000
3000
cho những con người trong phòng nghiên cứu
để đổi thức ăn
06:40
And so you see one of our monkeyskhỉ, MaydayTín hiệu cấp cứu, up here doing this.
165
385000
2000
Và các bạn thấy đó, Mayday ở đây đang làm vậy.
06:42
This is A and B are kindloại of the pointsđiểm where she's sortsắp xếp of a little bitbit
166
387000
3000
Ảnh A và B là giai đoạn Mayday kiểu như
06:45
curiousHiếu kỳ about these things -- doesn't know.
167
390000
2000
tò mò về những thứ này -- nhưng không hiểu
06:47
There's this waitingđang chờ đợi handtay from a humanNhân loại experimenterngười thử nghiệm,
168
392000
2000
Đằng kia là người làm thí nghiệm đang chờ tay sẵn
06:49
and MaydayTín hiệu cấp cứu quicklyMau figuressố liệu out, apparentlydường như the humanNhân loại wants this.
169
394000
3000
và Mayday nhanh chóng nhận ra,
có vẻ con người kia cần cái này
06:52
HandsBàn tay it over, and then getsđược some foodmón ăn.
170
397000
2000
Đưa vật này đi, và nhận lại thức ăn.
06:54
It turnslượt out not just MaydayTín hiệu cấp cứu, all of our monkeyskhỉ get good
171
399000
2000
Hóa ra không chỉ Mayday, tất cả lũ khỉ
đều rất giỏi
06:56
at tradingthương mại tokensthẻ with humanNhân loại salesmannhân viên bán hàng.
172
401000
2000
trong việc trao đổi đồng tiền với người
bán hàng
06:58
So here'sđây là just a quicknhanh chóng videovideo of what this looksnhìn like.
173
403000
2000
Đây là một đoạn video ngắn về việc đó.
07:00
Here'sĐây là MaydayTín hiệu cấp cứu. She's going to be tradingthương mại a tokenmã thông báo for some foodmón ăn
174
405000
3000
Đây là Mayday. Cô ấy sẽ đưa đồng tiền
để lấy thức ăn
07:03
and waitingđang chờ đợi happilyhạnh phúc and gettingnhận được her foodmón ăn.
175
408000
3000
và đang hạnh phúc chờ đợi để nhận thức ăn.
07:06
Here'sĐây là FelixFelix, I think. He's our alphaalpha maleNam giới; he's a kindloại of biglớn guy.
176
411000
2000
Đây là Felix, tôi nghĩ vậy. Cậu ấy là con đầu đàn;
nhân vật quan trọng.
07:08
But he too waitschờ đợi patientlykiên nhẫn, getsđược his foodmón ăn and goesđi on.
177
413000
3000
Nhưng cậu ấy cũng kiên nhẫn chờ đợi
để lấy thức ăn của cậu và cứ thế.
07:11
So the monkeyskhỉ get really good at this.
178
416000
2000
Vậy nên, lũ khỉ rất giỏi việc này.
07:13
They're surprisinglythật ngạc nhiên good at this with very little trainingđào tạo.
179
418000
3000
Chúng giỏi một cách đáng ngạc nhiên
chỉ qua một ít đào tạo.
07:16
We just allowedđược cho phép them to pickchọn this up on theirhọ ownsở hữu.
180
421000
2000
Chúng tôi cho chúng tự lấy đồ của chúng.
07:18
The questioncâu hỏi is: is this anything like humanNhân loại moneytiền bạc?
181
423000
2000
Câu hỏi là: Liệu điều này có giống với tiền của con người?
07:20
Is this a marketthị trường at all,
182
425000
2000
Đây thật sự có phải là một thị trường,
07:22
or did we just do a weirdkỳ dị psychologist'scủa nhà tâm lý học tricklừa
183
427000
2000
hay chúng tôi chỉ tạo ra một mánh tâm lý lạ
07:24
by gettingnhận được monkeyskhỉ to do something,
184
429000
2000
bằng cách khiến lũ khỉ làm việc gì đó,
07:26
looking smartthông minh, but not really beingđang smartthông minh.
185
431000
2000
trông có vẻ thông minh, nhưng thật ra lại không.
07:28
And so we said, well, what would the monkeyskhỉ spontaneouslymột cách tự nhiên do
186
433000
3000
Vì thế chúng tôi nghĩ, lũ khỉ sẽ tự bộc phát làm gì
07:31
if this was really theirhọ currencytiền tệ, if they were really usingsử dụng it like moneytiền bạc?
187
436000
3000
nếu đây thật sự là tiền của chúng, nếu chúng thật sự
sử dụng cái này như tiền?
07:34
Well, you mightcó thể actuallythực ra imaginetưởng tượng them
188
439000
2000
Các bạn có thể tưởng tượng ra lũ khỉ
07:36
to do all the kindscác loại of smartthông minh things
189
441000
2000
làm tất cả những việc thông minh
07:38
that humanscon người do when they startkhởi đầu exchangingtrao đổi moneytiền bạc with eachmỗi other.
190
443000
3000
mà con người làm khi họ bắt đầu trao đổi tiền bạc với nhau
07:41
You mightcó thể have them startkhởi đầu payingtrả tiền attentionchú ý to pricegiá bán,
191
446000
3000
Bạn có thể khiến chúng chú ý đến giá cả,
07:44
payingtrả tiền attentionchú ý to how much they buymua --
192
449000
2000
chú ý đến số lượng chúng mua--
07:46
sortsắp xếp of keepingduy trì tracktheo dõi of theirhọ monkeycon khỉ tokenmã thông báo, as it were.
193
451000
3000
kiểu như theo dõi đồng tiền khỉ của chúng
07:49
Do the monkeyskhỉ do anything like this?
194
454000
2000
Liệu lũ khỉ có thể làm những việc như thế?
07:51
And so our monkeycon khỉ marketplacethương trường was bornsinh ra.
195
456000
3000
và do đó, chợ khỉ của chúng tôi được tạo ra.
07:54
The way this workscông trinh is that
196
459000
2000
Cách hoạt động chính là
07:56
our monkeyskhỉ normallybình thường livetrực tiếp in a kindloại of biglớn zoosở thú socialxã hội enclosurebao vây.
197
461000
3000
lũ khỉ bình thường sống trong khu bắt nhốt
theo kiểu sở thú lớn.
07:59
When they get a hankeringsự khao khát for some treatsxử lý,
198
464000
2000
Khi chúng mong muốn một ít thức ăn,
08:01
we actuallythực ra allowedđược cho phép them a way out
199
466000
2000
chúng tôi cho phép chúng ra ngoài
08:03
into a little smallernhỏ hơn enclosurebao vây where they could enterđi vào the marketthị trường.
200
468000
2000
đến một khu bắt nhốt nhỏ hơn
nơi chúng có thể đi vào khu chợ
08:05
UponKhi enteringnhập the marketthị trường --
201
470000
2000
Khi tiến vào khu chợ --
08:07
it was actuallythực ra a much more funvui vẻ marketthị trường for the monkeyskhỉ than mostphần lớn humanNhân loại marketsthị trường
202
472000
2000
thật sự mà nói thì chợ khỉ vui hơn
hầu hết chợ dành cho người
08:09
because, as the monkeyskhỉ enteredđã nhập the doorcửa of the marketthị trường,
203
474000
3000
bởi vì, khi lũ khỉ tiến đến cửa chợ,
08:12
a humanNhân loại would give them a biglớn walletVí tiền fullđầy of tokensthẻ
204
477000
2000
một con người sẽ đưa chúng một cái ví lớn
đầy tiền
08:14
so they could actuallythực ra tradebuôn bán the tokensthẻ
205
479000
2000
để chúng có thể thật sự mua bán
08:16
with one of these two guys here --
206
481000
2000
với một trong hai người ở đây --
08:18
two differentkhác nhau possiblekhả thi humanNhân loại salesmenngười bán hàng
207
483000
2000
hai người bán hàng khác nhau
08:20
that they could actuallythực ra buymua stuffđồ đạc from.
208
485000
2000
để chúng có thể mua hàng từ đó.
08:22
The salesmenngười bán hàng were studentssinh viên from my labphòng thí nghiệm.
209
487000
2000
Người bán hàng là các sinh viên
từ phòng thí nghiệm của tôi.
08:24
They dressedmặc quần áo differentlykhác; they were differentkhác nhau people.
210
489000
2000
Họ ăn mặc khác nhau; họ là hai người khác nhau.
08:26
And over time, they did basicallyvề cơ bản the sametương tự thing
211
491000
3000
Và suốt quá trình, họ về cơ bản làm những việc
giống nhau
08:29
so the monkeyskhỉ could learnhọc hỏi, you know,
212
494000
2000
để lũ khỉ có thể học hỏi, bạn biết đó
08:31
who soldđã bán what at what pricegiá bán -- you know, who was reliableđáng tin cậy, who wasn'tkhông phải là, and so on.
213
496000
3000
ai bán cái gì ở giá nào -- ai đáng tin cậy, ai không,
kiểu như vậy.
08:34
And you can see that eachmỗi of the experimentersExperimenters
214
499000
2000
Và bạn có thể thấy mỗi thí nghiệm gia
08:36
is actuallythực ra holdinggiữ up a little, yellowmàu vàng foodmón ăn dishmón ăn.
215
501000
3000
đang cầm một cái dĩa thức ăn nhỏ màu vàng.
08:39
and that's what the monkeycon khỉ can for a singleĐộc thân tokenmã thông báo.
216
504000
2000
và đó là thứ mà lũ khi có thể mua được
cho một đồng tiền.
08:41
So everything costschi phí one tokenmã thông báo,
217
506000
2000
Vậy nên mọi thứ có giá một đồng,
08:43
but as you can see, sometimesđôi khi tokensthẻ buymua more than othersKhác,
218
508000
2000
nhưng như các bạn thấy, đôi khi đồng tiền
có thể mua nhiều hơn những thứ khác,
08:45
sometimesđôi khi more grapesnho than othersKhác.
219
510000
2000
đôi khi nhiều nho hơn những thức khác.
08:47
So I'll showchỉ you a quicknhanh chóng videovideo of what this marketplacethương trường actuallythực ra looksnhìn like.
220
512000
3000
Vì vậy tôi sẽ cho các bạn xem một video ngắn
để xem cái chợ này trông như thế nào.
08:50
Here'sĐây là a monkey-eye-viewkhỉ-eye-view. MonkeysCon khỉ are shorterngắn hơn, so it's a little shortngắn.
221
515000
3000
Đây là từ góc nhìn của một con khỉ.
Khỉ thấp hơn người, nên hơi thấp một chút.
08:53
But here'sđây là HoneyMật ong.
222
518000
2000
Nhưng đây là Honey.
08:55
She's waitingđang chờ đợi for the marketthị trường to openmở a little impatientlyimpatiently.
223
520000
2000
Cô ấy đang kiên nhẫn đợi chợ mở cửa
08:57
All of a suddenđột nhiên the marketthị trường opensmở ra. Here'sĐây là her choicelựa chọn: one grapesnho or two grapesnho.
224
522000
3000
Đột nhiên chợ mở cửa. Cô ấy phải lựa chọn:
một quả nho hay hai.
09:00
You can see HoneyMật ong, very good marketthị trường economistnhà kinh tế học,
225
525000
2000
Bạn có thể thấy Honey, một nhà kinh tế học
rất giỏi về thị trường
09:02
goesđi with the guy who givesđưa ra more.
226
527000
3000
đi với người cho nhiều nho hơn.
09:05
She could teachdạy our financialtài chính adviserscố vấn a fewvài things or two.
227
530000
2000
Cô ấy có thể dạy những nhà tư vấn tài chính
một vài điều.
09:07
So not just HoneyMật ong,
228
532000
2000
Mà không chỉ Honey,
09:09
mostphần lớn of the monkeyskhỉ wentđã đi with guys who had more.
229
534000
3000
hầu hết lũ khỉ đi với người có nhiều hơn.
09:12
MostHầu hết of the monkeyskhỉ wentđã đi with guys who had better foodmón ăn.
230
537000
2000
Hầu hết lũ khỉ đi với người có thức ăn tốt hơn.
09:14
When we introducedgiới thiệu salesbán hàng, we saw the monkeyskhỉ paidđã thanh toán attentionchú ý to that.
231
539000
3000
Khi chúng tôi giới thiệu bán hàng,
chúng tôi thấy lũ khỉ chú ý đến điều đó.
09:17
They really caredchăm sóc about theirhọ monkeycon khỉ tokenmã thông báo dollarđô la.
232
542000
3000
Chúng thật sự rất quan tâm đến tiền của chúng.
09:20
The more surprisingthật ngạc nhiên thing was that when we collaboratedhợp tác with economistsnhà kinh tế học
233
545000
3000
Điều ngạc nhiên hơn là khi chúng tôi cộng tác
với các nhà kinh tế
09:23
to actuallythực ra look at the monkeys'những con khỉ' datadữ liệu usingsử dụng economicthuộc kinh tế toolscông cụ,
234
548000
3000
để xem xét dữ liệu của lũ khỉ sử dụng
công cụ kinh tế,
09:26
they basicallyvề cơ bản matchedkết hợp, not just qualitativelychất lượng,
235
551000
3000
chúng về cơ bản khớp,
không chỉ về chất lượng
09:29
but quantitativelyđịnh with what we saw
236
554000
2000
mà còn về số lượng với những thứ chúng tôi thấy
09:31
humanscon người doing in a realthực marketthị trường.
237
556000
2000
con người làm ở chợ thực sự.
09:33
So much so that, if you saw the monkeys'những con khỉ' numberssố,
238
558000
2000
Nhiều đến mức, nếu bạn nhìn vào các con số,
09:35
you couldn'tkhông thể tell whetherliệu they cameđã đến from a monkeycon khỉ or a humanNhân loại in the sametương tự marketthị trường.
239
560000
3000
bạn sẽ không biết được liệu chúng là của lũ khỉ
hay của người trên cùng một khu chợ.
09:38
And what we'dThứ Tư really thought we'dThứ Tư donelàm xong
240
563000
2000
Và điều mà chúng tôi nghĩ chúng tôi đã làm
09:40
is like we'dThứ Tư actuallythực ra introducedgiới thiệu something
241
565000
2000
là chúng tôi đã thực sự giới thiệu một thứ gì đó
09:42
that, at leastít nhất for the monkeyskhỉ and us,
242
567000
2000
,ít ra là với lũ khỉ và chúng tôi,
09:44
workscông trinh like a realthực financialtài chính currencytiền tệ.
243
569000
2000
hoạt động giống như một đồng tiền tài chính thực thụ
09:46
QuestionCâu hỏi is: do the monkeyskhỉ startkhởi đầu messingrối tung up in the sametương tự wayscách we do?
244
571000
3000
Câu hỏi là: liệu lũ khỉ có bắt đầu làm hỏng theo cách
mà chúng ta làm?
09:49
Well, we alreadyđã saw anecdotallyanecdotally a couplevợ chồng of signsdấu hiệu that they mightcó thể.
245
574000
3000
Chúng tôi đã đôi lúc thấy một vài dấu hiệu
là chúng có thể.
09:52
One thing we never saw in the monkeycon khỉ marketplacethương trường
246
577000
2000
Một thứ chúng tôi chưa bao giờ thấy ở chợ khỉ
09:54
was any evidencechứng cớ of savingtiết kiệm --
247
579000
2000
là bất cứ dấu hiệu nào của sự tiết kiệm --
09:56
you know, just like our ownsở hữu speciesloài.
248
581000
2000
bạn biết đó, như giống loài chúng ta.
09:58
The monkeyskhỉ enteredđã nhập the marketthị trường, spentđã bỏ ra theirhọ entiretoàn bộ budgetngân sách
249
583000
2000
Lũ khi tiến vào khu chợ, tiêu hết tiền của chúng
10:00
and then wentđã đi back to everyonetất cả mọi người elsekhác.
250
585000
2000
và quay về.
10:02
The other thing we alsocũng thế spontaneouslymột cách tự nhiên saw,
251
587000
2000
Một điều nữa mà chúng tôi bất chợt thấy,
10:04
embarrassinglyxấu hổ enoughđủ,
252
589000
2000
đủ để thấy xấu hổ
10:06
is spontaneoustự phát evidencechứng cớ of larcenyLarceny.
253
591000
2000
là một vài bằng chứng bộc phát của việc gian lận.
10:08
The monkeyskhỉ would rip-offrip-off the tokensthẻ at everymỗi availablecó sẵn opportunitycơ hội --
254
593000
3000
Lũ khỉ thường gian dối các đồng tiền ngay khi có thể
10:11
from eachmỗi other, oftenthường xuyên from us --
255
596000
2000
từ những con khác, thường là từ chúng tôi --
10:13
you know, things we didn't necessarilynhất thiết think we were introducinggiới thiệu,
256
598000
2000
bạn biết đó, thứ mà chúng tôi không cần thiết
phải giới thiệu.
10:15
but things we spontaneouslymột cách tự nhiên saw.
257
600000
2000
nhưng chúng tôi đã nhìn thấy.
10:17
So we said, this looksnhìn badxấu.
258
602000
2000
Vì thế chúng tôi nghĩ, điều này trông thật tệ.
10:19
Can we actuallythực ra see if the monkeyskhỉ
259
604000
2000
Liệu chúng ta có thật sự thấy lũ khỉ
10:21
are doing exactlychính xác the sametương tự dumbngớ ngẩn things as humanscon người do?
260
606000
3000
sẽ làm những thứ ngu ngốc y hệt con người?
10:24
One possibilitykhả năng is just kindloại of let
261
609000
2000
Một khả năng là kiểu để mặc
10:26
the monkeycon khỉ financialtài chính systemhệ thống playchơi out,
262
611000
2000
hệ thống tài chính khỉ tự hoạt động,
10:28
you know, see if they startkhởi đầu callingkêu gọi us for bailoutsbailouts in a fewvài yearsnăm.
263
613000
2000
bạn biết đó, để xem liệu chúng có
gọi chúng ta giúp trong vài năm.
10:30
We were a little impatientthiếu kiên nhẫn so we wanted
264
615000
2000
Chúng tôi hơi mất kiên nhẫn nên chúng tôi đã muốn
10:32
to sortsắp xếp of speedtốc độ things up a bitbit.
265
617000
2000
đẩy nhanh mọi thứ một chút.
10:34
So we said, let's actuallythực ra give the monkeyskhỉ
266
619000
2000
Vì thế chúng tôi đồng ý đưa cho lũ khỉ
10:36
the sametương tự kindscác loại of problemscác vấn đề
267
621000
2000
cùng kiểu vấn đề
10:38
that humanscon người tendcó xu hướng to get wrongsai rồi
268
623000
2000
mà con người thường hay mắc lỗi
10:40
in certainchắc chắn kindscác loại of economicthuộc kinh tế challengesthách thức,
269
625000
2000
trong một vài kiểu thử thách kinh tế nhất định
10:42
or certainchắc chắn kindscác loại of economicthuộc kinh tế experimentsthí nghiệm.
270
627000
2000
hoặc một vài kiểu thứ nghiệm kinh tế nhất định.
10:44
And so, sincekể từ the besttốt way to see how people go wrongsai rồi
271
629000
3000
vậy nên, bởi cách tốt nhất để xem con người mắc lỗi
10:47
is to actuallythực ra do it yourselfbản thân bạn,
272
632000
2000
là thật sự tự mình làm điều đó,
10:49
I'm going to give you guys a quicknhanh chóng experimentthí nghiệm
273
634000
2000
Tôi sẽ cho các bạn một thí nghiệm nhỏ
10:51
to sortsắp xếp of watch your ownsở hữu financialtài chính intuitionstrực giác in actionhoạt động.
274
636000
2000
kiểu để xem thử trực giác tài chính của chính các bạn
hành động như nào
10:53
So imaginetưởng tượng that right now
275
638000
2000
Vây nên bây giờ hãy thử tưởng tượng
10:55
I handedbàn giao eachmỗi and everymỗi one of you
276
640000
2000
Tôi đưa mỗi người trong các bạn
10:57
a thousandnghìn U.S. dollarsUSD -- so 10 crispsắc nét hundredhàng trăm dollarđô la billshóa đơn.
277
642000
3000
1,000 đô-la -- 10 đồng tiền 100 đô-la nóng
11:00
Take these, put it in your walletVí tiền
278
645000
2000
Hãy lấy chúng, bỏ vào trong ví của các bạn
11:02
and spendtiêu a secondthứ hai thinkingSuy nghĩ about what you're going to do with it.
279
647000
2000
và suy nghĩ kĩ xem các bạn sẽ làm gì với nó.
11:04
Because it's yourscủa bạn now; you can buymua whateverbất cứ điều gì you want.
280
649000
2000
Bởi vì bây giờ nó là của các bạn; các bạn có thể mua
bất cứ thứ gì các bạn muốn.
11:06
DonateQuyên góp it, take it, and so on.
281
651000
2000
Quyên góp nó, lấy nó, và kiểu vậy.
11:08
SoundsÂm thanh great, but you get one more choicelựa chọn to earnkiếm được a little bitbit more moneytiền bạc.
282
653000
3000
Nghe hay thật, nhưng các bạn có thêm sự lựa chọn nữa
để kiếm thêm một ít.
11:11
And here'sđây là your choicelựa chọn: you can eitherhoặc be riskyrủi ro,
283
656000
3000
Và đây là lựa chọn cho các bạn: hoặc các bạn mạo hiểm,
11:14
in which casetrường hợp I'm going to fliplật one of these monkeycon khỉ tokensthẻ.
284
659000
2000
trong trường hợp đó tôi sẽ tung một trong những đồng này.
11:16
If it comesđến up headsđầu, you're going to get a thousandnghìn dollarsUSD more.
285
661000
2000
nếu là mặt ngửa, các bạn sẽ được thêm 1,000 đô-la.
11:18
If it comesđến up tailsđuôi, you get nothing.
286
663000
2000
nếu là mặt sấp, bạn sẽ không được gì cả.
11:20
So it's a chancecơ hội to get more, but it's prettyđẹp riskyrủi ro.
287
665000
3000
Nên đây là cơ hội để kiếm thêm, nhưng rất mạo hiểm.
11:23
Your other optionTùy chọn is a bitbit safean toàn. Your just going to get some moneytiền bạc for sure.
288
668000
3000
Lựa chọn khác thì an toàn hơn. Các bạn sẽ chắc chắn có thêm tiền.
11:26
I'm just going to give you 500 bucksBucks.
289
671000
2000
Tôi sẽ chỉ đưa các bạn thêm 500 đồng.
11:28
You can stickgậy it in your walletVí tiền and use it immediatelyngay.
290
673000
3000
Các bạn có thể bỏ nó vào ví và sử dụng ngay lập tức.
11:31
So see what your intuitiontrực giác is here.
291
676000
2000
Để xem trực giác của các bạn như thế nào.
11:33
MostHầu hết people actuallythực ra go with the play-it-safechơi nó an toàn optionTùy chọn.
292
678000
3000
Hầu hết mọi người sẽ chọn cách an toàn.
11:36
MostHầu hết people say, why should I be riskyrủi ro when I can get 1,500 dollarsUSD for sure?
293
681000
3000
Hầu hết mọi người nghĩ, tại sao phải mạo hiểm
khi tôi có thể chắc chắn có 1,500 đô-la?
11:39
This seemsdường như like a good betcá cược. I'm going to go with that.
294
684000
2000
Trông có vẻ khá tốt để cá cược. Tôi sẽ theo cái đó.
11:41
You mightcó thể say, eheh, that's not really irrationalvô lý.
295
686000
2000
Các bạn có thể nói, điều này chả hợp lý.
11:43
People are a little risk-averserủi ro-averse. So what?
296
688000
2000
Loài người hơi ngại mạo hiểm. Rồi sao?
11:45
Well, the "so what?" comesđến when startkhởi đầu thinkingSuy nghĩ
297
690000
2000
Cái "rồi sao?" đó xuất hiện khi chúng ta bắt đầu suy nghĩ
11:47
about the sametương tự problemvấn đề
298
692000
2000
về cùng một vấn đề
11:49
setbộ up just a little bitbit differentlykhác.
299
694000
2000
được thay đổi khác một chút.
11:51
So now imaginetưởng tượng that I give eachmỗi and everymỗi one of you
300
696000
2000
Nên giờ hãy tưởng tượng nếu tôi đưa mỗi người
11:53
2,000 dollarsUSD -- 20 crispsắc nét hundredhàng trăm dollarđô la billshóa đơn.
301
698000
3000
2,000 đô-la -- 20 tờ 100 đô-la nóng.
11:56
Now you can buymua doublegấp đôi to stuffđồ đạc you were going to get before.
302
701000
2000
Bây giờ các bạn có thể mua gấp đôi trước đó.
11:58
Think about how you'dbạn muốn feel stickingbám dính it in your walletVí tiền.
303
703000
2000
Hãy nghĩ về cảm giác của các bạn khi bỏ nó vào ví.
12:00
And now imaginetưởng tượng that I have you make anotherkhác choicelựa chọn
304
705000
2000
Và giờ hãy tưởng tượng tôi bắt các bạn phải lựa chọn
12:02
But this time, it's a little bitbit worsetệ hơn.
305
707000
2000
Nhưng lần này, tệ hơn một chút.
12:04
Now, you're going to be decidingquyết định how you're going to losethua moneytiền bạc,
306
709000
3000
Giờ, các bạn sẽ phải quyết định các bạn
sẽ mất tiền như thế nào,
12:07
but you're going to get the sametương tự choicelựa chọn.
307
712000
2000
nhưng các bạn sẽ có cùng lựa chọn.
12:09
You can eitherhoặc take a riskyrủi ro lossmất mát --
308
714000
2000
Các bạn hoặc là sẽ chấp nhận mạo hiểm mất tiền --
12:11
so I'll fliplật a coinđồng tiền. If it comesđến up headsđầu, you're going to actuallythực ra losethua a lot.
309
716000
3000
để tôi tung đồng xu.
Nếu mặt ngửa, các bạn sẽ mất rất nhiều.
12:14
If it comesđến up tailsđuôi, you losethua nothing, you're fine, get to keep the wholetoàn thể thing --
310
719000
3000
Nếu mặt sấp, các bạn không mất gì cả, giữ lại mọi thứ --
12:17
or you could playchơi it safean toàn, which meanscó nghĩa you have to reachchạm tới back into your walletVí tiền
311
722000
3000
hoặc các bạn có thể chọn an toàn, lấy ví ra
12:20
and give me fivesố năm of those $100 billshóa đơn, for certainchắc chắn.
312
725000
3000
và đưa tôi 5 tờ 100 đô-la, đương nhiên.
12:23
And I'm seeingthấy a lot of furrowednhăn browslông mày out there.
313
728000
3000
Và tôi đang thấy một vài cái nhíu mày phía dưới.
12:26
So maybe you're havingđang có the sametương tự intuitionstrực giác
314
731000
2000
Nên có lẽ các bạn đang có chung trực giác
12:28
as the subjectsđối tượng that were actuallythực ra testedthử nghiệm in this,
315
733000
2000
về vấn đề mà các bạn đang được kiểm tra,
12:30
which is when presentedtrình bày with these optionslựa chọn,
316
735000
2000
khi được đưa ra những chọn lựa,
12:32
people don't choosechọn to playchơi it safean toàn.
317
737000
2000
mọi người không chọn an toàn.
12:34
They actuallythực ra tendcó xu hướng to go a little riskyrủi ro.
318
739000
2000
Họ sẽ có xu hướng mạo hiểm.
12:36
The reasonlý do this is irrationalvô lý is that we'vechúng tôi đã givenđược people in bothcả hai situationstình huống
319
741000
3000
Lý do điều này khá vô lý là trong hai trường hợp,
chúng tôi cho mọi người
12:39
the sametương tự choicelựa chọn.
320
744000
2000
những sự lựa chọn giống nhau.
12:41
It's a 50/50 shotbắn of a thousandnghìn or 2,000,
321
746000
3000
Đó là cơ hội 50/50 cho 1,000 hoặc 2,000
12:44
or just 1,500 dollarsUSD with certaintysự chắc chắn.
322
749000
2000
hoặc chỉ chắc ăn 1,500 đô-la .
12:46
But people'sngười intuitionstrực giác about how much riskrủi ro to take
323
751000
3000
Nhưng trực giác của con người về việc chấp nhận
chừng nào mạo hiểm
12:49
variesthay đổi dependingtùy on where they startedbắt đầu with.
324
754000
2000
lại khác nhau tùy thuộc vào khởi điểm của họ.
12:51
So what's going on?
325
756000
2000
Vậy điều gì đang xảy ra?
12:53
Well, it turnslượt out that this seemsdường như to be the resultkết quả
326
758000
2000
Hóa ra là, đây xem ra là kết quả
12:55
of at leastít nhất two biasessự thiên vị that we have at the psychologicaltâm lý levelcấp độ.
327
760000
3000
của ít nhất hai khuynh hướng mà chúng ta có
về mức độ tâm lý
12:58
One is that we have a really hardcứng time thinkingSuy nghĩ in absolutetuyệt đối termsđiều kiện.
328
763000
3000
Một là chúng ta có một khoảng thời gian khó khăn
thực sự nghĩ về những điều kiện tuyệt đối.
13:01
You really have to do work to figurenhân vật out,
329
766000
2000
Đầu óc chúng ta phải làm việc,
13:03
well, one option'stùy chọn của a thousandnghìn, 2,000;
330
768000
2000
Một lựa chọn là 1,000, 2,000;
13:05
one is 1,500.
331
770000
2000
Một là 1,500.
13:07
InsteadThay vào đó, we find it very easydễ dàng to think in very relativequan hệ termsđiều kiện
332
772000
3000
Thay vào đó, chúng ta thấy rất dễ khi suy nghĩ
về những điều kiện tương đối.
13:10
as optionslựa chọn changethay đổi from one time to anotherkhác.
333
775000
3000
khi các lựa chọn thay đổi qua các lần.
13:13
So we think of things as, "Oh, I'm going to get more," or "Oh, I'm going to get lessít hơn."
334
778000
3000
Nên chúng ta thường nghĩ theo kiểu,
"oh, chúng ta sẽ có thêm" hoặc "oh, tôi sẽ có ít hơn."
13:16
This is all well and good, exceptngoại trừ that
335
781000
2000
Điều này cũng tốt thôi, trừ việc
13:18
changesthay đổi in differentkhác nhau directionshướng
336
783000
2000
các thay đổi đến từ nhiều hướng
13:20
actuallythực ra effecthiệu ứng whetherliệu or not we think
337
785000
2000
thực tế ảnh hưởng đến việc ta nghĩ
13:22
optionslựa chọn are good or not.
338
787000
2000
liệu một lựa chọn là tốt hay không
13:24
And this leadsdẫn to the secondthứ hai biassự thiên vị,
339
789000
2000
Và điều nãy dẫn đến khuynh hướng thứ hai,
13:26
which economistsnhà kinh tế học have calledgọi là lossmất mát aversionchán ghét.
340
791000
2000
mà các nhà kinh tế học gọi là khuynh hướng
ghét bỏ sự mất mát.
13:28
The ideaý kiến is that we really hateghét bỏ it when things go into the redđỏ.
341
793000
3000
Ý tưởng là chúng ta ghét cảm giác mất tiền
13:31
We really hateghét bỏ it when we have to losethua out on some moneytiền bạc.
342
796000
2000
chúng ta thật sự ghét khi chúng ta
phải mất một số tiền nào đó.
13:33
And this meanscó nghĩa that sometimesđôi khi we'lltốt actuallythực ra
343
798000
2000
Và điều này nghĩa là thỉnh thoảng chúng ta thật sự
13:35
switchcông tắc điện our preferencessở thích to avoidtránh this.
344
800000
2000
thay đổi lựa chọn để tránh điều này.
13:37
What you saw in that last scenariokịch bản is that
345
802000
2000
Thứ chúng ta thấy ở câu tình huống cuối là
13:39
subjectsđối tượng get riskyrủi ro
346
804000
2000
đối tượng trở nên mạo hiểm hơn
13:41
because they want the smallnhỏ bé shotbắn that there won'tsẽ không be any lossmất mát.
347
806000
3000
bởi họ muốn cái cơ hội nhỏ bé là sẽ không mất gì cả.
13:44
That meanscó nghĩa when we're in a riskrủi ro mindsettư duy --
348
809000
2000
Điều đó nghĩa là khi chúng ta nằm trong thế mạo hiểm
13:46
excusetha me, when we're in a lossmất mát mindsettư duy,
349
811000
2000
xin lỗi, khi chúng ta ở trong thế mất mát,
13:48
we actuallythực ra becometrở nên more riskyrủi ro,
350
813000
2000
chúng ta trở nên mạo hiểm hơn,
13:50
which can actuallythực ra be really worryinglo lắng.
351
815000
2000
điều mà có thể trở nên đáng lo ngại.
13:52
These kindscác loại of things playchơi out in lots of badxấu wayscách in humanscon người.
352
817000
3000
Những kiểu thế này sẽ tự phát theo rất nhiều hướng xấu
ở loài người.
13:55
They're why stockcổ phần investorsnhà đầu tư holdgiữ ontotrên losingmất stockscổ phiếu longerlâu hơn --
353
820000
3000
Chúng là lý do các nhà đầu tư chứng khoán vẫn cứ mãi
mất tiền --
13:58
because they're evaluatingđánh giá them in relativequan hệ termsđiều kiện.
354
823000
2000
bởi họ đánh giá chúng trong điều kiện tương đối.
14:00
They're why people in the housingnhà ở marketthị trường refusedtừ chối to sellbán theirhọ housenhà ở --
355
825000
2000
Là lý do vì sao con người trong thị trường nhà đất từ chối
bán nhà của họ
14:02
because they don't want to sellbán at a lossmất mát.
356
827000
2000
bởi họ không muốn bán lỗ.
14:04
The questioncâu hỏi we were interestedquan tâm in
357
829000
2000
Câu hỏi mà chúng ta đã quan tâm là
14:06
is whetherliệu the monkeyskhỉ showchỉ the sametương tự biasessự thiên vị.
358
831000
2000
liệu những con khỉ có thể hiện cùng xu hướng đó không
14:08
If we setbộ up those sametương tự scenarioskịch bản in our little monkeycon khỉ marketthị trường,
359
833000
3000
Nếu chúng tôi tạo dùng tình huống giống vậy
ở khu chợ khỉ nhỏ bé,
14:11
would they do the sametương tự thing as people?
360
836000
2000
liệu chúng có hành xử như con người?
14:13
And so this is what we did, we gaveđưa ra the monkeyskhỉ choicessự lựa chọn
361
838000
2000
Và đó là thứ chúng tôi làm,
chúng tôi đưa cho lũ khỉ các chọn lựa
14:15
betweengiữa guys who were safean toàn -- they did the sametương tự thing everymỗi time --
362
840000
3000
giữa người an toàn -- họ luôn làm những thứ giống nhau --
14:18
or guys who were riskyrủi ro --
363
843000
2000
hoặc người mạo hiểm --
14:20
they did things differentlykhác halfmột nửa the time.
364
845000
2000
họ đôi khi làm những thứ khác nhau.
14:22
And then we gaveđưa ra them optionslựa chọn that were bonusestiền thưởng --
365
847000
2000
Và sau đó chúng tôi đưa cho chúng
thêm những lựa chọn
14:24
like you guys did in the first scenariokịch bản --
366
849000
2000
như các bạn đã làm ở tình huống đầu --
14:26
so they actuallythực ra have a chancecơ hội more,
367
851000
2000
vậy chúng thật sự có cơ hội để có thêm.
14:28
or piecesmiếng where they were experiencingtrải nghiệm losseslỗ vốn --
368
853000
3000
hoặc chỉ còn lại một ít nếu chúng gặp phải lựa chọn mất --
14:31
they actuallythực ra thought they were going to get more than they really got.
369
856000
2000
chúng thật sự nghĩ chúng sẽ có nhiều hơn thứ chúng có
14:33
And so this is what this looksnhìn like.
370
858000
2000
và vì thế trông nó giống như thế này.
14:35
We introducedgiới thiệu the monkeyskhỉ to two newMới monkeycon khỉ salesmenngười bán hàng.
371
860000
2000
Chúng tôi đã giới thiệu lũ khỉ với 2 người bán hàng mới.
14:37
The guy on the left and right bothcả hai startkhởi đầu with one piececái of grapenho,
372
862000
2000
Người ở bên trái và phải đều bắt đầu với một ít nho,
14:39
so it looksnhìn prettyđẹp good.
373
864000
2000
nên trông khá là tuyệt vời.
14:41
But they're going to give the monkeyskhỉ bonusestiền thưởng.
374
866000
2000
Nhưng họ sẽ cho lũ khỉ đồ thêm.
14:43
The guy on the left is a safean toàn bonustiền thưởng.
375
868000
2000
Người bên trái sẽ theo kiểu an toàn.
14:45
All the time, he addsbổ sung one, to give the monkeyskhỉ two.
376
870000
3000
Trong mọi lúc, cậu ta thêm một trái, và đưa cho lũ khỉ hai.
14:48
The guy on the right is actuallythực ra a riskyrủi ro bonustiền thưởng.
377
873000
2000
Người bên phải sẽ theo kiểu mạo hiểm.
14:50
SometimesĐôi khi the monkeyskhỉ get no bonustiền thưởng -- so this is a bonustiền thưởng of zerokhông.
378
875000
3000
Đôi khi lũ khỉ sẽ không được thêm gì -- nên kiểu như nhận thêm không trái.
14:53
SometimesĐôi khi the monkeyskhỉ get two extrathêm.
379
878000
3000
Thỉnh thoảng, lũ khỉ nhận thêm 2.
14:56
For a biglớn bonustiền thưởng, now they get threesố ba.
380
881000
2000
Nhiều khi là 3 cho phần thêm lớn.
14:58
But this is the sametương tự choicelựa chọn you guys just facedphải đối mặt.
381
883000
2000
Nhưng đây là lựa chọn giống với cái các bạn vừa đối mặt.
15:00
Do the monkeyskhỉ actuallythực ra want to playchơi it safean toàn
382
885000
3000
Liệu lũ khỉ có đi theo hướng an toàn
15:03
and then go with the guy who'sai going to do the sametương tự thing on everymỗi trialthử nghiệm,
383
888000
2000
và đi với người luôn hành động
giống nhau ở mọi lần thử,
15:05
or do they want to be riskyrủi ro
384
890000
2000
hay chúng muốn mạo hiểm
15:07
and try to get a riskyrủi ro, but biglớn, bonustiền thưởng,
385
892000
2000
và cố gắng để lấy phần thêm tuy mạo hiểm, nhưng lớn,
15:09
but riskrủi ro the possibilitykhả năng of gettingnhận được no bonustiền thưởng.
386
894000
2000
và chấp nhận khả năng sẽ không có
thêm phần thưởng nào.
15:11
People here playedchơi it safean toàn.
387
896000
2000
Con người ở đây đã đi theo hướng an toàn.
15:13
TurnsBiến out, the monkeyskhỉ playchơi it safean toàn too.
388
898000
2000
Hóa ra, lũ khỉ cũng giống vậy.
15:15
QualitativelyChất lượng and quantitativelyđịnh,
389
900000
2000
Về cả chất lượng lẫn số lượng,
15:17
they choosechọn exactlychính xác the sametương tự way as people,
390
902000
2000
chúng chọn theo cách y hệt con người,
15:19
when testedthử nghiệm in the sametương tự thing.
391
904000
2000
khi được thử với cùng một thứ.
15:21
You mightcó thể say, well, maybe the monkeyskhỉ just don't like riskrủi ro.
392
906000
2000
Các bạn có thể nói rằng, có thể
đơn giản là lũ khỉ không thích mạo hiểm.
15:23
Maybe we should see how they do with losseslỗ vốn.
393
908000
2000
Có thể chúng ta nên xem cách chúng xử lý với sự mất mát,
15:25
And so we ranchạy a secondthứ hai versionphiên bản of this.
394
910000
2000
Và vì thế chúng tôi cho chạy phiên bản thứ hai.
15:27
Now, the monkeyskhỉ meetgặp two guys
395
912000
2000
Bây giờ, lũ khỉ gặp 2 người
15:29
who aren'tkhông phải givingtặng them bonusestiền thưởng;
396
914000
2000
2 người này sẽ không cho chúng phần thêm;
15:31
they're actuallythực ra givingtặng them lessít hơn than they expectchờ đợi.
397
916000
2000
họ sẽ cho chúng ít hơn chúng mong đợi.
15:33
So they look like they're startingbắt đầu out with a biglớn amountsố lượng.
398
918000
2000
Vì vậy họ trông giống sẽ bắt đầu với một lượng lớn.
15:35
These are threesố ba grapesnho; the monkey'scủa Monkey really psychedpsyched for this.
399
920000
2000
Đây là 3 trái nho; lũ khỉ như bị thôi miên vì điều này.
15:37
But now they learnhọc hỏi these guys are going to give them lessít hơn than they expectchờ đợi.
400
922000
3000
Nhưng bây giờ chúng biết rằng những người này sẽ cho
chúng ít hơn chúng mong đợi.
15:40
They guy on the left is a safean toàn lossmất mát.
401
925000
2000
Người ở bên trái sẽ cho một khoảng mất mát an toàn
15:42
EveryMỗi singleĐộc thân time, he's going to take one of these away
402
927000
3000
Bất cứ lúc nào, cậu ta cũng lấy đi một
15:45
and give the monkeyskhỉ just two.
403
930000
2000
và đưa lũ khỉ 2.
15:47
the guy on the right is the riskyrủi ro lossmất mát.
404
932000
2000
người bên phải sẽ đưa ra khoảng mất mạo hiểm.
15:49
SometimesĐôi khi he givesđưa ra no lossmất mát, so the monkeyskhỉ are really psychedpsyched,
405
934000
3000
thỉnh thoảng cậu ta không lấy gì cả, nên lũ khỉ như phát rồ,
15:52
but sometimesđôi khi he actuallythực ra givesđưa ra a biglớn lossmất mát,
406
937000
2000
nhưng thỉnh thoảng lại lấy đi nhiều
15:54
takinglấy away two to give the monkeyskhỉ only one.
407
939000
2000
lấy đi 2 để chỉ đưa chúng 1.
15:56
And so what do the monkeyskhỉ do?
408
941000
2000
Và thế rồi lũ khỉ làm gì?
15:58
Again, sametương tự choicelựa chọn; they can playchơi it safean toàn
409
943000
2000
Lần nữa, cùng lựa chọn; chúng có thể chọn an toàn
16:00
for always gettingnhận được two grapesnho everymỗi singleĐộc thân time,
410
945000
3000
để luôn được lấy 2 trái nho cùng 1 lúc,
16:03
or they can take a riskyrủi ro betcá cược and choosechọn betweengiữa one and threesố ba.
411
948000
3000
hoặc chúng có thể mạo hiểm và chọn giữa 1 hoặc 3.
16:06
The remarkableđáng chú ý thing to us is that, when you give monkeyskhỉ this choicelựa chọn,
412
951000
3000
Điều đáng chú ý với chúng tôi là, khi các bạn đưa lũ khỉ
những lựa chọn này,
16:09
they do the sametương tự irrationalvô lý thing that people do.
413
954000
2000
chúng làm điều vô lý như con người.
16:11
They actuallythực ra becometrở nên more riskyrủi ro
414
956000
2000
Chúng thật sự đã trở nên mạo hiểm hơn
16:13
dependingtùy on how the experimentersExperimenters startedbắt đầu.
415
958000
3000
tùy vào cách các thí nghiệm gia bắt đầu.
16:16
This is crazykhùng because it suggestsgợi ý that the monkeyskhỉ too
416
961000
2000
Điều này thật điên rồ bởi nó chỉ ra rằng, những con khỉ
16:18
are evaluatingđánh giá things in relativequan hệ termsđiều kiện
417
963000
2000
cũng đánh giá mọi thứ ở điều kiện tương đối
16:20
and actuallythực ra treatingđiều trị losseslỗ vốn differentlykhác than they treatđãi gainslợi ích.
418
965000
3000
và đã hành xử với mất mát khác hẳn với nhận được.
16:23
So what does all of this mean?
419
968000
2000
Vậy tất cả điều này có nghĩa là gì?
16:25
Well, what we'vechúng tôi đã shownđược hiển thị is that, first of all,
420
970000
2000
Vâng, thứ chúng tôi chỉ ra là rằng, trước tiên,
16:27
we can actuallythực ra give the monkeyskhỉ a financialtài chính currencytiền tệ,
421
972000
2000
chúng ta có thể đưa loài khỉ đồng tiền tài chính,
16:29
and they do very similargiống things with it.
422
974000
2000
và chúng sẽ sử dụng nó tương tự.
16:31
They do some of the smartthông minh things we do,
423
976000
2000
Chúng làm những việc thông minh như chúng ta,
16:33
some of the kindloại of not so nicetốt đẹp things we do,
424
978000
2000
trong đó một vài việc không được
tốt đẹp lắm giống chúng ta
16:35
like steallấy trộm it and so on.
425
980000
2000
như trộm cắp và v.v...
16:37
But they alsocũng thế do some of the irrationalvô lý things we do.
426
982000
2000
Nhưng chúng cũng làm những việc vô lý như chúng ta.
16:39
They systematicallycó hệ thống get things wrongsai rồi
427
984000
2000
Chúng cũng làm sai y hệt
16:41
and in the sametương tự wayscách that we do.
428
986000
2000
và theo đúng như cách mà chúng ta làm.
16:43
This is the first take-homeđem về nhà messagethông điệp of the Talk,
429
988000
2000
Đây là thông điệp đầu tiên gửi các bạn
16:45
which is that if you saw the beginningbắt đầu of this and you thought,
430
990000
2000
là rằng nếu bạn đã thấy ngay từ đầu và bạn nghĩ,
16:47
oh, I'm totallyhoàn toàn going to go home and hirethuê mướn a capuchinCapuchin monkeycon khỉ financialtài chính advisercố vấn.
431
992000
2000
oh, tôi sẽ về nhà và thuê một con khỉ mũ làm tư vấn tài chính.
16:49
They're way cuterdễ thương hơn than the one at ... you know --
432
994000
2000
Chúng dễ thương hơn rất nhiều với cái người ở...
bạn biết đấy
16:51
Don't do that; they're probablycó lẽ going to be just as dumbngớ ngẩn
433
996000
2000
Đừng làm vậy; chúng cũng sẽ ngu ngốc y hệt
16:53
as the humanNhân loại one you alreadyđã have.
434
998000
3000
như người mà bạn đang có.
16:56
So, you know, a little badxấu -- Sorry, sorry, sorry.
435
1001000
2000
Nên, bạn biết đó, hơi tệ -- xin lỗi, xin lỗi.
16:58
A little badxấu for monkeycon khỉ investorsnhà đầu tư.
436
1003000
2000
Hơi tệ cho những nhà đầu tư khỉ.
17:00
But of coursekhóa học, you know, the reasonlý do you're laughingcười is badxấu for humanscon người too.
437
1005000
3000
Nhưng đương nhiên, cái lý do mà bạn đang cười
cũng tệ cho con người.
17:03
Because we'vechúng tôi đã answeredđã trả lời the questioncâu hỏi we startedbắt đầu out with.
438
1008000
3000
Bởi vì chúng ta đã và đang trả lời câu hỏi
mà chúng ta đã bắt đầu
17:06
We wanted to know where these kindscác loại of errorslỗi cameđã đến from.
439
1011000
2000
Chúng ta muốn biết những lỗi này bắt nguồn từ đâu.
17:08
And we startedbắt đầu with the hopemong that maybe we can
440
1013000
2000
Và ban đầu chúng ta hy vọng là chúng ta có thể
17:10
sortsắp xếp of tweaktinh chỉnh our financialtài chính institutionstổ chức,
441
1015000
2000
kiểu như cải thiện các tình huống tài chính,
17:12
tweaktinh chỉnh our technologiescông nghệ to make ourselveschúng ta better.
442
1017000
3000
cải thiện công nghệ để khiến chúng ta tốt hơn.
17:15
But what we'vechúng tôi đã learnhọc hỏi is that these biasessự thiên vị mightcó thể be a deepersâu sắc hơn partphần of us than that.
443
1020000
3000
Nhưng thứ chúng ta học được là rằng những xu hướng đó có thể là phần sâu hơn của chúng ta.
17:18
In factthực tế, they mightcó thể be dueđến hạn to the very naturethiên nhiên
444
1023000
2000
Thật sự, chúng có thể mang lý do rất tự nhiên
17:20
of our evolutionarytiến hóa historylịch sử.
445
1025000
2000
của lịch sử tiến hóa loài người.
17:22
You know, maybe it's not just humanscon người
446
1027000
2000
Bạn biết đấy, có thể không chỉ có loài người
17:24
at the right sidebên of this chainchuỗi that's dunceyduncey.
447
1029000
2000
ở phía bên phải của chuỗi mới ngu ngốc.
17:26
Maybe it's sortsắp xếp of dunceyduncey all the way back.
448
1031000
2000
Có thể chuyện ngu ngốc đã có từ lâu.
17:28
And this, if we believe the capuchinCapuchin monkeycon khỉ resultscác kết quả,
449
1033000
3000
Và nếu chúng ta tin vào kết quả từ loại khỉ mũ
17:31
meanscó nghĩa that these dunceyduncey strategieschiến lược
450
1036000
2000
có nghĩa những chiến lược ngu ngốc này
17:33
mightcó thể be 35 milliontriệu yearsnăm old.
451
1038000
2000
có thể 35 triệu năm tuổi.
17:35
That's a long time for a strategychiến lược
452
1040000
2000
Đó quả là quá lâu để một chiến thuật
17:37
to potentiallycó khả năng get changedđã thay đổi around -- really, really old.
453
1042000
3000
có thể thay đổi ngược lại -- quá, quá lâu.
17:40
What do we know about other old strategieschiến lược like this?
454
1045000
2000
Điều gì chúng ta biết được
về các chiến thuật già cỗi khác như thế?
17:42
Well, one thing we know is that they tendcó xu hướng to be really hardcứng to overcomevượt qua.
455
1047000
3000
Một thứ chúng ta biết đó là chúng có xu hướng rất khó để thay đổi.
17:45
You know, think of our evolutionarytiến hóa predilectionsự ưa thích
456
1050000
2000
Bạn biết đó, hãy nghĩ đến sự tiến hóa trong việc
17:47
for eatingĂn sweetngọt things, fattybéo things like cheesecakeCheesecake.
457
1052000
3000
ưa ăn đồ ngọt, béo như bánh phô mai của chúng ta.
17:50
You can't just shutđóng lại that off.
458
1055000
2000
Bạn không thế tự nhiên xóa bỏ nó được
17:52
You can't just look at the dessertmón tráng miệng cartxe đẩy as say, "No, no, no. That looksnhìn disgustingghê tởm to me."
459
1057000
3000
Bạn không thể nhìn vào một xe đồ ngọt
và nói "Không, không. Trông chúng thật kinh tởm."
17:55
We're just builtđược xây dựng differentlykhác.
460
1060000
2000
Chúng ta được tạo nên khác biệt.
17:57
We're going to perceivecảm nhận it as a good thing to go after.
461
1062000
2000
Chúng ta sẽ tiếp nhận nó như một điều tốt đẹp để theo đuổi.
17:59
My guessphỏng đoán is that the sametương tự thing is going to be truethật
462
1064000
2000
Dự đoán của tôi là điều tương tự sẽ trở thành hiện thực
18:01
when humanscon người are perceivingcảm nhận
463
1066000
2000
khi con người nhìn nhận
18:03
differentkhác nhau financialtài chính decisionsquyết định.
464
1068000
2000
những quyết định tài chính khác nhau.
18:05
When you're watchingxem your stockscổ phiếu plummetgiảm mạnh into the redđỏ,
465
1070000
2000
Khi bạn chứng kiến cổ phiếu của bạn trượt dốc thê thảm
18:07
when you're watchingxem your housenhà ở pricegiá bán go down,
466
1072000
2000
khi bạn chứng kiến giá nhà của bạn giảm sút,
18:09
you're not going to be ablecó thể to see that
467
1074000
2000
bạn sẽ không thể thấy rằng
18:11
in anything but old evolutionarytiến hóa termsđiều kiện.
468
1076000
2000
đây hoàn toàn chỉ là do điều kiện tiến hóa mà thôi.
18:13
This meanscó nghĩa that the biasessự thiên vị
469
1078000
2000
Điều này nghĩa là những xu hướng
18:15
that leadchì investorsnhà đầu tư to do badlytệ,
470
1080000
2000
đưa đẩy các nhà đầu tư có hành động sai lầm,
18:17
that leadchì to the foreclosureForeclosure crisiskhủng hoảng
471
1082000
2000
dẫn đến khủng hoảng thế chấp nợ
18:19
are going to be really hardcứng to overcomevượt qua.
472
1084000
2000
sẽ rất khó khăn để thay đổi.
18:21
So that's the badxấu newsTin tức. The questioncâu hỏi is: is there any good newsTin tức?
473
1086000
2000
Nên đó là một tin tồi tệ.
Câu hỏi là: liệu có tin nào tốt không?
18:23
I'm supposedgiả định to be up here tellingnói you the good newsTin tức.
474
1088000
2000
Tôi đáng ra phải đứng đây kể cho các bạn những tin tốt lành.
18:25
Well, the good newsTin tức, I think,
475
1090000
2000
À thì, tin tốt là, tôi nghĩ,
18:27
is what I startedbắt đầu with at the beginningbắt đầu of the Talk,
476
1092000
2000
như ở phần mở đầu của buổi diễn thuyết,
18:29
which is that humanscon người are not only smartthông minh;
477
1094000
2000
rằng con người không chỉ thông minh;
18:31
we're really inspirationallyInspirationally smartthông minh
478
1096000
2000
mà chúng ta thông mình một cách đáng ngưỡng mộ
18:33
to the restnghỉ ngơi of the animalsđộng vật in the biologicalsinh học kingdomVương quốc.
479
1098000
3000
so với toàn thể các loài động vật khác
trên vương quốc sinh thái.
18:36
We're so good at overcomingkhắc phục our biologicalsinh học limitationshạn chế --
480
1101000
3000
Chúng ta quá giỏi trong việc vượt qua
những giới hạn sinh học của chúng ta --
18:39
you know, I flewbay over here in an airplaneMáy bay.
481
1104000
2000
bạn biết đó, tôi bay tới đây trên một chiếc máy bay
18:41
I didn't have to try to flapđập nhẹ my wingscánh.
482
1106000
2000
tôi không cần phải đập cánh bay tới.
18:43
I'm wearingđeo contacttiếp xúc lensesthấu kính now so that I can see all of you.
483
1108000
3000
Tôi đang đeo kính áp tròng để tôi có thể
thấy các bạn bây giờ.
18:46
I don't have to relydựa on my ownsở hữu near-sightednessnear-sightedness.
484
1111000
3000
Tôi không cần phải phụ thuộc vào tầm nhìn ngắn của tôi.
18:49
We actuallythực ra have all of these casescác trường hợp
485
1114000
2000
Chúng ta đều luôn có những trường hợp
18:51
where we overcomevượt qua our biologicalsinh học limitationshạn chế
486
1116000
3000
mà chúng ta đã vượt qua những giới hạn sinh học
18:54
throughxuyên qua technologyCông nghệ and other meanscó nghĩa, seeminglycó vẻ prettyđẹp easilydễ dàng.
487
1119000
3000
bằng công nghệ và những công cụ khác, rất dễ dàng.
18:57
But we have to recognizenhìn nhận that we have those limitationshạn chế.
488
1122000
3000
Nhưng chúng ta phải nhận ra rằng
chúng ta có những giới hạn đó.
19:00
And here'sđây là the rubRUB.
489
1125000
2000
Và đó là một vấn đề.
19:02
It was CamusCamus who onceMột lần said that, "Man is the only speciesloài
490
1127000
2000
Chính Camus đã từng nói rằng, "Con người là giống loài duy nhất
19:04
who refusestừ chối to be what he really is."
491
1129000
3000
từ chối việc trở thành chính mình."
19:07
But the ironymỉa mai is that
492
1132000
2000
Nhưng trớ trêu là rằng
19:09
it mightcó thể only be in recognizingcông nhận our limitationshạn chế
493
1134000
2000
khi chúng ta nhận ra những giới hạn của chúng ta
19:11
that we can really actuallythực ra overcomevượt qua them.
494
1136000
2000
thì chúng ta mới có thể vượt qua nó.
19:13
The hopemong is that you all will think about your limitationshạn chế,
495
1138000
3000
Hy vọng là tất cả các bạn
sẽ nghĩ về những giới hạn của mình,
19:16
not necessarilynhất thiết as unovercomableunovercomable,
496
1141000
3000
không nhất thiết là nghĩ rằng nó không thể vượt qua,
19:19
but to recognizenhìn nhận them, acceptChấp nhận them
497
1144000
2000
mà hay nhận biết nó, chấp nhận nó
19:21
and then use the worldthế giới of designthiết kế to actuallythực ra figurenhân vật them out.
498
1146000
3000
và sử dụng thế giới thiết kế để giải quyết nó.
19:24
That mightcó thể be the only way that we will really be ablecó thể
499
1149000
3000
Đó có thể là cách duy nhất để chúng ta
19:27
to achieveHoàn thành our ownsở hữu humanNhân loại potentialtiềm năng
500
1152000
2000
đạt được những tiềm năng của chính chúng ta
19:29
and really be the noblequý tộc speciesloài we hopemong to all be.
501
1154000
3000
và thật sự trở thành giống nòi cao quý
mà chúng ta luôn mong muốn trở thành.
19:32
Thank you.
502
1157000
2000
Cảm ơn.
19:34
(ApplauseVỗ tay)
503
1159000
5000
(Vỗ tay)
Translated by Huan Thuc
Reviewed by BachMy Nguyen

▲Back to top

ABOUT THE SPEAKER
Laurie Santos - Cognitive psychologist
Laurie Santos studies primate psychology and monkeynomics -- testing problems in human psychology on primates, who (not so surprisingly) have many of the same predictable irrationalities we do.

Why you should listen

Laurie Santos runs the Comparative Cognition Laboratory (CapLab) at Yale, where she and collaborators across departments (from psychology to primatology to neurobiology) explore the evolutionary origins of the human mind by studying lemurs, capuchin monkeys and other primates. The twist: Santos looks not only for positive humanlike traits, like tool-using and altruism, but irrational ones, like biased decisionmaking.

In elegant, carefully constructed experiments, Santos and CapLab have studied how primates understand and categorize objects in the physical world -- for instance, that monkeys understand an object is still whole even when part of it is obscured. Going deeper, their experiments also search for clues that primates possess a theory of mind -- an ability to think about what other people think.

Most recently, the lab has been looking at behaviors that were once the province mainly of novelists: jealousy, frustration, judgment of others' intentions, poor economic choices. In one experiment, Santos and her team taught monkeys to use a form of money, tradeable for food. When certain foods became cheaper, monkeys would, like humans, overbuy. As we humans search for clues to our own irrational behaviors, Santos' research suggests that the source of our genius for bad decisions might be our monkey brains.

More profile about the speaker
Laurie Santos | Speaker | TED.com