TED2008
Garrett Lisi: An 8-dimensional model of the universe
Garett Lisi'nin hər şeyin nəzəriyyəsi üzərinə
Filmed:
Readability: 4.7
1,952,456 views
Fizikaçı və sörfçü Garrett Lisi, bəlkə də bütün böyük suallara cavab ola biləcək mübahisəli yeni kainat modelini təqdim edir. Bu model heç bir şey olmasa belə, heç olmasa görə biləcəyiniz təməl parçacıq və qüvvələrin 8-ölçülü ən gözəl modeli.
Garrett Lisi - Physicist
Physicist Garrett Lisi has proposed a new "theory of everything" -- a grand unified theory that explains all the elementary particles, as well as gravity. Full bio
Physicist Garrett Lisi has proposed a new "theory of everything" -- a grand unified theory that explains all the elementary particles, as well as gravity. Full bio
Double-click the English transcript below to play the video.
00:21
Whoa, dude. Check out those killer equations. Sweet. (Laughter)
0
3000
7000
Vay, dostum. Bu can alan tənliklərə bir gözə atın. Nə şirin.
00:30
Actually, for the next 18 minutes I'm going to do the best I can
1
12000
4000
Əslində, önümüzdəki 18 dəqiqədə parçacıq fizikasının gözəlliyini
00:34
to describe the beauty of particle physics without equations.
2
16000
2000
denklemsiz izah etmək üçün əlimdən gələni edəcəyəm.
00:38
It turns out there's a lot we can learn from coral.
3
20000
2000
Görünür, mercanlardan öyrənə biləcəyimiz çox şey var.
00:41
Coral is a very beautiful and unusual animal.
4
23000
3000
Mercan gözəl və qəribə bir heyvandır.
00:44
Each coral head consists of thousand of individual polyps.
5
26000
3000
Hər mərcan başı minlərlə müstəqil yumrudan meydana gələr.
00:48
These polyps are continually budding and branching
6
30000
2000
Bu yumrular davamlı tomurcuklanarak və budaqlanaraq
00:50
into genetically identical neighbors.
7
32000
2000
genetik olaraq eyni qonşular meydana gətirərlər.
00:53
If we imagine this to be a hyper-intelligent coral,
8
35000
2000
Əgər bunu üstün-zəkalı bir mərcan olaraq xəyal etsək,
00:55
we can single out an individual and ask him a reasonable question.
9
37000
4000
bu fərdlərdən birini ayırıb, ona məntiqli bir sual soruşa bilərik.
00:59
We can ask how exactly he got to be in this particular location
10
41000
3000
Ona, qonşularıyla müqayisədə olduğu nöqtəyə
01:02
compared to his neighbors --
11
44000
2000
necə gəldiyini soruşa bilərik.
01:04
if it was just chance, or destiny, or what?
12
46000
3000
Yalnız şans mı, qədər, yoxsa başqa bir şey mi?
01:08
Now, after admonishing us for turning the temperature up too high,
13
50000
3000
Və o, istiliyi çox artırdığımız üçün bizi azarladıktan sonra,
01:11
he would tell us that our question was completely stupid.
14
53000
3000
sorumuzun tamamilə axmaqca olduğunu bizə söyləyərdi.
01:15
These corals can be quite kind of mean, you see,
15
57000
2000
Görə biləcəyiniz kimi bu mərcanlar ciddi olaraq kobud ola bilirlər
01:17
and I have surfing scars to prove that.
16
59000
2000
və bunu sübut edəcək sörf yaralarım var.
01:20
But this polyp would continue and tell us
17
62000
1000
Lakin bu yumru davam edər və bizə
01:21
that his neighbors were quite clearly identical copies of him.
18
63000
3000
qonşularının özüylə birə-bir eyni kopiyalayar olduğunu söyləyər.
01:25
That he was in all these other locations as well,
19
67000
1000
Belə ki, özü bu nöqtələrin hamısında var eyni zamanda.
01:27
but experiencing them as separate individuals.
20
69000
2000
amma digərlərini ayrı fərdlər olaraq hiss etməkdədirlər.
01:30
For a coral, branching into different copies
21
72000
3000
Bir mərcan üçün fərqli kopiyalayar şəklində dallanmak
01:33
is the most natural thing in the world.
22
75000
1000
dünyadakı ən təbii şeydir.
01:35
Unlike us, a hyper-intelligent coral would be uniquely prepared
23
77000
4000
Bizim aksimize, üstün-zəkalı bir mərcan
01:39
to understand quantum mechanics.
24
81000
1000
kvant mexanikasını anlamağa hazır olacaq.
01:42
The mathematics of quantum mechanics very accurately
25
84000
2000
Kvant mekaniğinin riyaziyyatı, kainatın necə işlədiyini
01:44
describes how our universe works.
26
86000
1000
olduqca qəti bir şəkildə betimlemektedir.
01:46
And it tells us our reality is continually branching
27
88000
3000
Və bizə, gerçekliğimizin davamlı olaraq
01:49
into different possibilities, just like a coral.
28
91000
2000
bir mərcan kimi fərqli ehtimallara dallandığını söyləyər.
01:53
It's a weird thing for us humans to wrap our minds around,
29
95000
2000
Yalnız tək bir ehtimalı yaşamaq
01:55
since we only ever get to experience one possibility.
30
97000
2000
biz insanların ağılının ala bilməyəcəyi, qəribə bir şeydir.
01:58
This quantum weirdness was first described
31
100000
2000
Bu kvant qəribəlik ilk olaraq
02:00
by Erwin Schrödinger and his cat.
32
102000
2000
Erwin Schrödinger və pişiyi tərəfindən betimlendi.
02:02
The cat likes this version better.
33
104000
1000
Pişik bu şəkildəki izahatı daha çox sevir.
02:04
(Laughter)
34
106000
4000
(Gülüş)
02:08
In this setup, Schrödinger is in a box with a radioactive sample
35
110000
3000
Bu düzenekte, Schrödinger radyoaktif bir maddə ilə birlikdə bir qutunun içindədir
02:11
that, by the laws of quantum mechanics, branches into a state
36
113000
3000
və bu maddə, kvant mekaniğinin qanunları gərəyi,
02:14
in which it is radiated and a state in which it is not.
37
116000
2000
işıldama etdiyi və etmədiyi iki vəziyyətə ayrılar.
02:18
(Laughter)
38
120000
4000
(Gülüş)
02:22
In the branch in which the sample radiates,
39
124000
1000
Maddənin işıldama etdiyi budaqda,
02:23
it sets off a trigger that releases poison and Schrödinger is dead.
40
125000
4000
zəhər yayan bir qurğusu ön plana çəkər və Schrödinger ölər.
02:27
But in the other branch of reality, he remains alive.
41
129000
2000
Lakin digər həqiqət budağında, hələ həyatda.
02:30
These realities are experienced separately by each individual.
42
132000
3000
Bu həqiqətlər hər fərd tərəfindən ayrı-ayrı deneyimlenir.
02:33
As far as either can tell, the other one doesn't exist.
43
135000
2000
Hər hansı birinə görə, digər həqiqət mövcud deyil.
02:36
This seems weird to us, because each of us
44
138000
2000
Bu bizə qəribə gəlir, çünki
02:38
only experiences an individual existence,
45
140000
2000
hər birimiz fərdi varlığımızı hiss edərik,
02:40
and we don't get to see other branches.
46
142000
1000
və digər budaqları görmürük.
02:42
It's as if each of us, like Schrödinger here, are a kind of coral
47
144000
3000
Sanki hər birimiz, buradakı Schrödinger kimi, bir növ
02:45
branching into different possibilities.
48
147000
2000
fərqli ehtimallara dallanan bir mərcan.
02:49
The mathematics of quantum mechanics tells us
49
151000
2000
Kvant mekaniğinin riyaziyyatı bizə
02:51
this is how the world works at tiny scales.
50
153000
2000
kiçik ölçəklərdə dünyanın belə işlədiyini izah edər.
02:53
It can be summed up in a single sentence:
51
155000
2000
Tək bir cümləylə belə yekunlaşdırıla bilər:
02:56
Everything that can happen, does.
52
158000
2000
Ola biləcək bir şey varsa, olar.
02:58
That's quantum mechanics.
53
160000
2000
Bu, kvant mekaniğinin.
03:00
But this does not mean everything happens.
54
162000
2000
Lakin bu, hər şey olar, demək deyil.
03:02
The rest of physics is about describing what can happen
55
164000
3000
Fizikanın geri qalanı nəyin ola
03:05
and what can't.
56
167000
1000
və nəyin ola bilməyəcəyini izah etməkdədir.
03:07
What physics tells us is that everything comes down to geometry
57
169000
3000
Fizikanın bizə dediyi şey, hər şeyin təməl parçacıqların həndəsəsi
03:10
and the interactions of elementary particles.
58
172000
2000
və etkileşimlerinden meydana gəldiyini söyləyir.
03:12
And things can happen only if these interactions
59
174000
3000
Ancaq bu əngəl mükəmməl bir şəkildə balanslı isə
03:15
are perfectly balanced.
60
177000
1000
o zaman bir şeylər olar.
03:19
Now I'll go ahead and describe how we know about these particles,
61
181000
2000
İndi sizə bu parçacıqları necə bildiyimizi,
03:21
what they are and how this balance works.
62
183000
3000
nə olduqlarını və bu tarazlığın necə işlədiyini izah edəcəyəm.
03:25
In this machine, a beam of protons and anti-protons
63
187000
3000
Bu maşında, proton və anti-proton şüaları
03:28
are accelerated to near the speed of light
64
190000
2000
işıq sürətinə çox yaxın bir sürətə qədər ivmelendirilip
03:30
and brought together in a collision, producing a burst of pure energy.
65
192000
3000
bir-biriylə çarpıştırılarak saf enerji partlaması əldə edilir.
03:34
This energy is immediately converted into a spray
66
196000
2000
Bu enerji, anında yarı-atomsal parçacıq filizlerine
03:36
of subatomic particles,
67
198000
1000
çevrilir və
03:38
with detectors and computers used to figure out their properties.
68
200000
2000
qəbul edicilər və kompüterlər köməyiylə xüsusiyyətlərini çıxardılır.
03:41
This enormous machine -- the large Hadron Collider
69
203000
2000
Bu nəhəng maşın, yəni Cenevrədə olan
03:43
at CERN in Geneva --
70
205000
2000
CERN Böyük Hadron Vuruşdurucusu,
03:45
has a circumference of 17 miles
71
207000
1000
17 millik bir yerə sahib
03:46
and, when it's operating, draws five times as much power
72
208000
2000
və çalışarkən Monterey şəhərinin beş qatı
03:48
as the city of Monterey.
73
210000
2000
elektrik enerjisi çəkər.
03:51
We can't predict specifically what particles will be produced
74
213000
3000
Hər hansı bir vuruşmada, tam olaraq hansı parçacıqların
03:54
in any individual collision.
75
216000
1000
çıxarılacağını kestiremeyiz.
03:56
Quantum mechanics tells us all possibilities are realized.
76
218000
2000
Kvant mekaniği bütün ehtimalların reallaşdığını söyləyir.
03:59
But physics does tell us what particles can be produced.
77
221000
3000
Lakin fizika, hansı hissəciklərin meydana gələ biləcəyini söyləyir.
04:03
These particles must have just as much mass and energy
78
225000
2000
Bu hissəciklər, proton və anti-proton cütünün daşıdığı qədər
04:05
as is carried in by the proton and anti-proton.
79
227000
2000
kütlə və enerji daşımalı.
04:09
Any particles more massive than this energy limit
80
231000
2000
Bu enerji sərhədindən daha kütləli parçacıqlar
04:11
aren't produced, and remain invisible to us.
81
233000
2000
oluşmazlar və bizim üçün görünməz.
04:15
This is why this new particle accelerator is so exciting.
82
237000
3000
Elə buna görə yeni parçacıq sürətləndirici çox həyəcan verici.
04:18
It's going to push this energy limit seven times
83
240000
2000
Daha əvvəl çatılmış enerji sərhədinin
04:20
beyond what's ever been done before,
84
242000
1000
yeddi qat üstünə çıxardacaq,
04:22
so we're going to get to see some new particles very soon.
85
244000
2000
beləcə yeni parçacıqları çox yaxında görmə şansımız olacaq.
04:26
But before talking about what we might see,
86
248000
1000
Ancaq indi, görebileceklerimiz haqqında danışmadan əvvəl
04:27
let me describe the particles we already know of.
87
249000
2000
onsuz da haqqında məlumatımız olan parçacıqları təsvir edim.
04:31
There's a whole zoo of subatomic particles.
88
253000
2000
Atom altı parçacıqlardan ibarət olan bir zoopark mövcud.
04:33
Most of us are familiar with electrons.
89
255000
2000
Çoxumuz elektronlarla dostuq.
04:35
A lot of people in this room make a good living
90
257000
1000
Bu salonda olan bir çox insan
04:36
pushing them around.
91
258000
1000
bu elektronları itələyərək yaxşı bir həyat qazanır.
04:37
(Laughter)
92
259000
3000
(Gülüş)
04:40
But the electron also has a neutral partner called the neutrino,
93
262000
2000
Ayrıca elektronlar, nötrino adında, yüksüz və çox kiçik kütlədən
04:42
with no electric charge and a very tiny mass.
94
264000
3000
neytral siyahısına sahib.
04:46
In contrast, the up-and-down quarks have very large masses,
95
268000
3000
Bunun əksinə üst-alt kvarklar çox böyük kütləyə sahib olub
04:49
and combine in threes to make the protons and neutrons
96
271000
2000
üçlü qruplar halında birləşərək atom içindəki
04:51
inside atoms.
97
273000
1000
proton və neytronları meydana gətirər.
04:53
All of these matter particles come in left- and right-handed varieties,
98
275000
2000
Bütün bu parçacıqlar möhkəm və solaxay növlərinə
04:55
and have anti-particle partners that carry opposite charges.
99
277000
3000
və də tərs yük daşıyan zidd-parçacıq çiftleriyle var olarlar.
05:01
These familiar particles also have less familiar
100
283000
1000
Bu tanış hissəciklər daha az tanıdığımız
05:02
second and third generations, which have the same charges as the first
101
284000
4000
birinci nəsillə eyni yüklü olmaqla birlikdə çox daha böyük kütləli
05:06
but have much higher masses.
102
288000
2000
ikinci və üçüncü nəsillərə sahiblər.
05:10
These matter particles all interact with the various force particles.
103
292000
3000
Bu maddə parçacıqlarının hamısı müxtəlif qüvvət parçacıklarıyla qarlılıqlı təsirə girər.
05:13
The electromagnetic force interacts with electrically charged matter
104
295000
3000
Elektromaqnetik qüvvət, elektrik yüklü maddəylə, foton adı verilən
05:16
via particles called photons.
105
298000
2000
parçacıqlar vasitəsiylə qarlılıqlı təsirə girər.
05:18
There is also a very weak force called, rather unimaginatively,
106
300000
3000
Bir də bir xəyal gücü tələb zəif qüvvələr var ki
05:21
the weak force, that interacts
107
303000
3000
bu qüvvət yalnız
05:24
only with left-handed matter.
108
306000
2000
solaxay maddə ilə etkileşir.
05:27
The strong force acts between quarks which carry
109
309000
2000
Rəng yükü adında qırmızı, yaşıl və mavi rəng növləri
05:29
a different kind of charge, called color charge,
110
311000
2000
dəyişik bir növ yük daşıyan bu kvarklar arasında
05:31
and come in three different varieties: red, green and blue.
111
313000
3000
qüvvətli bir güc olar.
05:34
You can blame Murray Gell-Mann for these names --
112
316000
2000
Bu adlar üçün Murray Gell-Mannın günahlandıra bilərsiniz.
05:36
they're his fault.
113
318000
1000
bunlar onun günahı.
05:38
Finally, there's the force of gravity, which interacts with matter
114
320000
3000
Son olaraq, maddəyə, kütləsi və dönüşü vasitəsilə
05:41
via its mass and spin.
115
323000
2000
Hələlik cazibə gücü vardır.
05:44
The most important thing to understand here
116
326000
2000
Burda anlamamız lazım olan şey
05:46
is that there's a different kind of charge associated
117
328000
2000
bu qüvvələrin hər biri üçün
05:48
with each of these forces.
118
330000
1000
dəyişik bir yük olmasıdır.
05:50
These four different forces interact with matter
119
332000
2000
Bu dörd növ güc, hər bir hissəciyin
05:52
according to the corresponding charges that each particle has.
120
334000
3000
sahib olduğu yüklər vasitəsiylə etkileşir.
05:57
A particle that hasn't been seen yet, but we're pretty sure exists,
121
339000
2000
Hanüz görə bilmədiyimiz amma varlığından olduqca əmin olduğumuz
05:59
is the Higgs particle, which gives masses to all these other particles.
122
341000
4000
Higgs parçacığı digər bütün hissəciklərə kütlə təmin edər.
06:04
The main purpose of the Large Hadron Collider
123
346000
1000
Böyük Hadron Çarpıştırıcısının əsl məqsədi
06:05
is to see this Higgs particle, and we're almost certain it will.
124
347000
3000
bu Higgs parçacığını görməkdir və biz də olacağından haradasa əminik.
06:09
But the greatest mystery is what else we might see.
125
351000
3000
Amma əsl sirr daha başqa nələr göreceğimizdir.
06:13
And I'm going to show you one beautiful possibility
126
355000
2000
Və mən, sizə gözəl bir ehtimalı bu danışmanın
06:15
towards the end of this talk.
127
357000
1000
sonuna doğru göstərəcəyəm.
06:19
Now, if we count up all these different particles
128
361000
1000
İndi, əgər dönüşlərini və yüklərini baxımından
06:20
using their various spins and charges, there are 226.
129
362000
4000
bütün dəyişik parçacıqları saysaq, bu 226 edər.
06:25
That's a lot of particles to keep track of.
130
367000
1000
Threads yetirməmiz lazım olan çox parçacıq var.
06:27
And it seems strange that nature would have
131
369000
2000
Və təbiətdə bu qədər çox təməl parçacıq olması
06:29
so many elementary particles.
132
371000
2000
sizə qəribə görünə bilər.
06:32
But if we plot them out according to their charges,
133
374000
2000
Amma əgər parçacıqları yüklərini görə çizdirirsek
06:34
some beautiful patterns emerge.
134
376000
2000
bir neçə gözəl model meydana çıxacaq.
06:38
The most familiar charge is electric charge.
135
380000
2000
Ən bilindik yük elektrik yüküdür.
06:41
Electrons have an electric charge, a negative one,
136
383000
2000
Elektronlar mənfi bir elektrik yükünə malikdir,
06:43
and quarks have electric charges in thirds.
137
385000
2000
və kvarklar da üçdə birinə sahibdirlər.
06:45
So when two up quarks and a down quark are combined
138
387000
2000
O zaman iki yuxarı və bir aşağı kuark bir proton yaratmaq
06:47
to make a proton, it has a total electric charge of plus one.
139
389000
3000
üçün bir araya gəlirsə, cəmi elektrik yükü müsbət bir olar.
06:51
These particles also have anti-particles, which have opposite charges.
140
393000
3000
Bu hissəciklərin bir də tərs yükü olan zidd-parçacıqları vardır.
06:55
Now, it turns out the electric charge is actually
141
397000
1000
O zaman, elektrik yükləri əslində digər
06:56
a combination of two other charges:
142
398000
3000
iki yükün bir kominasyonudur:
06:59
hypercharge and weak charge.
143
401000
2000
qüvvətli yük və zəif yük.
07:02
If we spread out the hypercharge and weak charge
144
404000
1000
Əgər qüvvətli və zəif yükləri bir-birindən ayrırır və
07:03
and plot the charges of particles in this two-dimensional charge space,
145
405000
5000
iki ölçülü yük fəzasında bu parçacıqların qrafikini çizdirirsek,
07:08
the electric charge is where these particles sit
146
410000
2000
elektrik yüklərinin olduğu yer
07:10
along the vertical direction.
147
412000
2000
şaquli istiqamətdə olacaq.
07:13
The electromagnetic and weak forces interact with matter
148
415000
2000
Elektromaqnetik və zəif qüvvələr maddə ilə
07:15
according to their hypercharge and weak charge,
149
417000
2000
qüvvətli və zəif yüklərin qarşılıqlı təsiri
07:17
which make this pattern.
150
419000
1000
bu motivi meydana gətirər.
07:19
This is called the Unified Electroweak Model,
151
421000
1000
Bu Birləşmiş Elektrozayıf Model deyilər,
07:20
and it was put together back in 1967.
152
422000
3000
və 1967-ci ildə bir araya gətirilmişdir.
07:24
The reason most of us are only familiar with electric charge
153
426000
2000
Bu iki yük yerinə yalnız elektrik yükünə dost olmağımızın
07:26
and not both of these is because of the Higgs particle.
154
428000
3000
səbəbi də bu Higgs parçacığının.
07:30
The Higgs, over here on the left, has a large mass
155
432000
3000
Higgs, işdə burda soldakı, böyük kütləyə malikdir
07:33
and breaks the symmetry of this electroweak pattern.
156
435000
2000
və bu Elektrozayıf naxışı də pozmaqdadır.
07:36
It makes the weak force very weak
157
438000
1000
Zəif hissəciklərə böyük kütlələr verərək
07:37
by giving the weak particles a large mass.
158
439000
2000
zəif qüvvələri daha çox zəif etməkdədir.
07:39
Since this massive Higgs sits along the horizontal direction
159
441000
3000
Bu yüksək kütləli Higgs üfüqi istiqamətdə olduğundan
07:42
in this diagram, the photons of electromagnetism remain massless
160
444000
4000
bu diyagramda elektromagnetizm fotonları kütləsi qalır
07:46
and interact with electric charge along the vertical direction
161
448000
2000
və yük fəzasında elektrik günahları ilə şaquli istiqamətdə
07:48
in this charge space.
162
450000
1000
etkileşmektedir.
07:52
So the electromagnetic and weak forces are described
163
454000
2000
Buna görə elektromagnetik və zəif qüvvələr bu iki ölçülü
07:54
by this pattern of particle charges in two-dimensional space.
164
456000
3000
kosmosdakı yüklü hissəciklərin naxışı ilə təyin olunar.
07:58
We can include the strong force by spreading out
165
460000
2000
Güclü qüvvələri iki yük yunundan ayıraraq və
08:00
its two charge directions and plotting the charges
166
462000
3000
kuark içindəki qüvvət parçacıqlarının yüklərini
08:03
of the force particles in quarks along these directions.
167
465000
3000
bu istiqamətdə çizdirerek daxil edirik.
08:07
The charges of all known particles can be plotted
168
469000
2000
Bilinən bütün hissəciklər dörd ölçülü yük fəzasında
08:09
in a four-dimensional charge space, and projected down
169
471000
3000
belə çizdirilebilir və iki ölçüyə əksi
08:12
to two dimensions like this so we can see them.
170
474000
2000
edilsə, bu şəkildə görə bilərik.
08:15
Whenever particles interact, nature keeps things in a perfect balance
171
477000
3000
Parçacıqlar nə vaxt qarlılıqlı təsirə girəcək olsa, təbiət bu dörd yük
08:18
along all four of these charge directions.
172
480000
2000
istiqamətində onları tarazlıq içində qoyur. ®
08:21
If a particle and an anti-particle collide, it creates a burst of energy
173
483000
3000
Əgər bir parçacıq və zidd-parçacıq çarpışırsa, böyük bir enerji ortaya
08:24
and a total charge of zero in all four charge directions.
174
486000
3000
çıxar və cəmi yük bütün dörd istiqamətdə də sıfır olar.
08:28
At this point, anything can be created as long as it has
175
490000
3000
Bu vəziyyətdə, eyni enerji dəyərində olan və cəmi yükləri
08:31
the same energy and maintains a total charge of zero.
176
493000
2000
sıfır olan hər cür parçacıq meydana gələ bilər.
08:34
For example, this weak force particle and its anti-particle
177
496000
3000
Məsələn, bu zəif qüvvət parçacığı və zidd-parçacığı
08:37
can be created in a collision.
178
499000
2000
bir vuruşmada istehsal edilə bilər.
08:39
In further interactions, the charges must always balance.
179
501000
3000
Sonrakı etkileşimlerinde, yükləyir tarazlıqda qalmalı.
08:42
One of the weak particles could decay into an electron
180
504000
3000
Zəif parçacıqların bir dənəsi bir elektron
08:45
and an anti-neutrino,
181
507000
2000
və bir də zidd-nötrinoya
08:47
and these three still add to zero total charge.
182
509000
3000
bozunabilir və hələ cəmi yük sıfır qalar.
08:50
Nature always keeps a perfect balance.
183
512000
2000
Təbiət hər zaman mükəmməl bir tarazlıq təmin edər.
08:53
So these patterns of charges are not just pretty.
184
515000
2000
Buna görə, bu yük naxışları yalnız gözəl deyil.
08:55
They tell us what interactions are allowed to happen.
185
517000
3000
Bizə nə cür qarlılıqlı təsirlərin ola biləcəyini də söyləyər.
08:58
And we can rotate this charge space in four dimensions
186
520000
3000
Və indi bu yük kosmosunu dörd ölçüdə çevirib
09:01
to get a better look at the strong interaction,
187
523000
2000
qüvvətli əngəl daha yaxşı baxa bilərik,
09:03
which has this nice hexagonal symmetry.
188
525000
2000
bu gözəl bir altıbucaqlı simmetriyası meydana gətirər.
09:06
In a strong interaction, a strong force particle, such as this one,
189
528000
4000
Qüvvətli əngəl, bir qüvvətli yük parçacığı, məsələn, bu,
09:10
interacts with a colored quark, such as this green one,
190
532000
3000
rəng kvarkların ilə etkileşirler, məsələn, yaşıl olanla,
09:13
to give a quark with a different color charge -- this red one.
191
535000
4000
bu sayədə fərqli rəng yükü verirlər - bu qırmızı olanı.
09:18
And strong interactions are happening millions of times
192
540000
2000
Və bu qüvvətli əngəl bədənimizdəki hər saniyədə
09:20
each second in every atom of our bodies,
193
542000
3000
hər atomda milyonlarla dəfə olarlar
09:23
holding the atomic nuclei together.
194
545000
2000
beləcə atom nüvə bir yerdə qalar.
09:27
But these four charges corresponding to three forces
195
549000
3000
Amma bu dörd yükün üç qüvvətə bərabər gəlməsi
09:30
are not the end of the story.
196
552000
1000
hekayənin sonu deyil.
09:32
We can also include two more charges
197
554000
1000
Cazibə qüvvəsinə qarşılıq gələn
09:33
corresponding to the gravitational force.
198
555000
2000
iki dənə daha yük əlavə edə bilər.
09:35
When we include these, each matter particle
199
557000
3000
Bunları əlavə etdiyimiz zaman, hər maddə parçacığı
09:38
has two different spin charges, spin-up and spin-down.
200
560000
3000
iki fərqli spin yükü daxildir: aşağı spin və yuxarı spin.
09:42
So they all split, and give a nice pattern
201
564000
2000
Bunları ayırdığımızda, bizə altı ölçülü
09:44
in six-dimensional charge space.
202
566000
2000
yük fəzasında gözəl bir naxış verər.
09:46
We can rotate this pattern in six dimensions,
203
568000
2000
Bu şəkli altı ölçüdə çevirdiğimizde
09:48
and see that it's quite pretty.
204
570000
2000
olduqca gözəl şəkil görürük.
09:53
Right now, this pattern matches our best current knowledge
205
575000
4000
İndi, bu naxış bu an bildiyimiz
09:57
of how nature is built at the tiny scales
206
579000
2000
bu kiçik təməl parçacıqların kainatı
09:59
of these elementary particles.
207
581000
1000
meydana gətirmə tərifiylə eşleşiyor.
10:01
This is what we know for certain.
208
583000
2000
Bu bizim əmin olduğumuz şey.
10:03
Some of these particles are at the very limit
209
585000
1000
Bu hissəciklərin bəziləri bu ana qədər
10:04
of what we've been able to reach with experiments.
210
586000
2000
bildiyimiz təcrübələrin tam sərhəd nöqtəsində.
10:07
From this pattern, we already know the particle physics
211
589000
3000
Bu naxışlar, biz onsuz da parçacıq fizikasının kiçik
10:10
of these tiny scales. The way the universe works
212
592000
3000
ölçülərini bilirik. Kainatın işləyişi bu kiçik
10:13
with these tiny scales is very beautiful.
213
595000
3000
parçacıklarla çox gözəl bir şəklə bürünmüşdür.
10:17
But now I'm going to discuss some new and old ideas
214
599000
2000
Amma indi, bizim bilmədiyimiz şeylərin köhnə və yeni
10:19
about things we don't know yet.
215
601000
1000
fikirləri haqqında danışacağam.
10:22
We want to expand this pattern using mathematics alone,
216
604000
2000
Yalnız riyaziyyatla, bu şəkli genişləndirmək istəsək,
10:24
and see if we can get our hands on the whole enchilada.
217
606000
3000
baxaq hər şeyi görə bilir bilirikmi?
10:27
We want to find all the particles and forces
218
609000
2000
Kainatın bütün şəkilini edən bütün parçacıq
10:29
that make a complete picture of our universe.
219
611000
2000
və qüvvələri görmək istəyirik.
10:32
And we want to use this picture to predict new particles
220
614000
2000
Bu əsəri daha yüksək enerjili təcrübələr əsnasında
10:34
that we'll see when experiments reach higher energies.
221
616000
2000
görəcəyimiz yeni parçacıqları təxmin üçün istifadə edəcəyik.
10:39
So there's an old idea in particle physics
222
621000
2000
Parçacıq fizikasında köhnə bir düşüncə vardır,
10:41
that this known pattern of charges, which is not very symmetric,
223
623000
4000
yüklərin çox da simmetrik olmayan bu bilindik şəkli daha qüsursuz
10:45
could emerge from a more perfect pattern that gets broken --
224
627000
3000
şəkillərdə ortaya çıxa bilər, ki bu Higgs parçacığının
10:49
similar to how the Higgs particle breaks the electroweak pattern
225
631000
2000
elektromanyetizma vermək üçün etdiyi Elektrozayıf pozulma
10:51
to give electromagnetism.
226
633000
1000
modelinə bənzərdir.
10:53
In order to do this, we need to introduce new forces
227
635000
3000
Bunu etmək üçün, yeni yük istiqamətini də da hesaba
10:56
with new charge directions.
228
638000
2000
katmamız gərək.
11:00
When we introduce a new direction, we get to guess
229
642000
2000
Yeni bir istiqamət təriflərkən, hansı yük
11:02
what charges the particles have along this direction,
230
644000
3000
parçacıqlarının bu istiqamətdə olması lazım olduğunu təxmin etməli
11:05
and then we can rotate it in with the others.
231
647000
1000
və digərlərini bu istiqamətdə çevirebilmeliyiz.
11:08
If we guess wisely, we can construct the standard charges
232
650000
3000
Ağıllıca düşünsək, yeddinci ölçüdə ibarət olan daha düz
11:11
in six charge dimensions as a broken symmetry
233
653000
3000
şəkildəki ibarət olan qırıq simmetriyanı baxaraq
11:14
of this more perfect pattern in seven charge dimensions.
234
656000
3000
altıncı ölçüdəki standart yükləri yarada.
11:18
This particular choice corresponds to a grand unified theory
235
660000
3000
Bu əhəmiyyətli seçki Pati və Salam'ın 1973də tapdığı böyük
11:21
introduced by Pati and Salam in 1973.
236
663000
3000
birlik nəzəriyyəsinə paralellik göstərir.
11:24
When we look at this new unified pattern,
237
666000
3000
Bu birləşmiş şəklə baxdığımızda,
11:27
we can see a couple of gaps where particles seem to be missing.
238
669000
3000
hələ hissəciklərin olması lazım olan yerdə bir neçə boşluq görürük.
11:31
This is the way theories of unification work.
239
673000
2000
Bu, birlik nəzəriyyələrinin iş şəklidir.
11:34
A physicist looks for larger, more symmetric patterns
240
676000
2000
Bir fizikaçı daha geniş və simmetrik olan və bu şəkildəki
11:36
that include the established pattern as a subset.
241
678000
3000
alt çoxluqları olduğu naxışları tapmağa çalışır.
11:40
The larger pattern allows us to predict the existence
242
682000
2000
Daha geniş bir naxış bizə daha əvvəldən görmədiyimiz
11:42
of particles that have never been seen.
243
684000
2000
parçacıqları təxmin imkanı təmin edər.
11:45
This unification model predicts the existence of these two
244
687000
3000
Bu birləşmə modeli zəif, yalnız daha zəif qüvvət
11:48
new force particles, which should act a lot like the weak force,
245
690000
4000
saxlayan bu iki yeni hissəciklərin varlığını təxmin etmədə
11:52
only weaker.
246
694000
1000
köməkçi olur.
11:54
Now we can rotate this set of charges in seven dimensions
247
696000
2000
İndi bu yük çoxluqlarını yeddi ölçüdə çevirsəniz və maddə
11:56
and consider an odd fact about the matter particles:
248
698000
3000
parçacıqlarının qəribə gerçəklərini də hesaba qatarsınızsa,
11:59
the second and third generations of matter
249
701000
3000
maddənin ikinci və üçüncü nəsli
12:02
have exactly the same charges in six-dimensional charge space
250
704000
3000
6 ölçülü yük kosmosundakı yüklərin ilk nəsli ilə tamamilə eyni
12:05
as the first generation.
251
707000
2000
yükləri saxlayar.
12:08
These particles are not uniquely identified by their six charges.
252
710000
2000
Bu hissəciklər yalnız saxladığı altı yük ilə müəyyən edilə bilməz.
12:12
They sit on top of one another in the standard charge space.
253
714000
2000
Standart yük kosmosunda bir-birlərinin üstündə olurlar.
12:16
However, if we work in eight-dimensional charge space,
254
718000
3000
Lakin, bu işi səkkiz ölçülü yük fəzasında etsək,
12:19
then we can assign unique new charges to each particle.
255
721000
4000
o zaman hər parçacığa yeni bir yük daha təyin edə bilərik.
12:23
Then we can spin these in eight dimensions,
256
725000
3000
Sonrasında, bunları səkkiz ölçüdə çevirər
12:26
and see what the whole pattern looks like.
257
728000
2000
və qarşımızdakı şəkli görürürüz.
12:30
Here we can see the second and third generations of matter now
258
732000
2000
Burda, "üçlü" adındakı simmetriya sayəsində maddənin ikinci
12:32
related to the first generation by a symmetry called "triality."
259
734000
4000
və üçüncü nesilini birinci nəsillə əlaqəli olaraq görə bilərik.
12:38
This particular pattern of charges in eight dimensions is actually
260
740000
3000
Yüklərin bu xüsusi səkkiz ölçülü şəkli, əslində,
12:41
part of the most beautiful geometric structure in mathematics.
261
743000
3000
riyaziyyatın həndəsi quruluşundan qaynaqlanır.
12:46
It's a pattern of the largest exceptional Lie group, E8.
262
748000
3000
Bu şəkil ən geniş xarici Lie qrupunun E8 şəklidir.
12:50
This Lie group is a smooth, curved shape with 248 dimensions.
263
752000
3000
Lie qrupu 248 ölçüdə hamar və qıvrımlı bir şəklə malikdir.
12:54
Each point in this pattern corresponds to a symmetry
264
756000
3000
Bu şəkildəki hər nöqtə çox kompleks və gözəl şəklin
12:57
of this very complex and beautiful shape.
265
759000
2000
simmetriyasına tekabül edər.
13:00
One small part of this E8 shape can be used
266
762000
2000
Bu E8 şəklinin kiçik bir parçası
13:02
to describe the curved space-time of Einstein's general relativity,
267
764000
3000
cazibəni açıqlayan Eynşteynin ümumi relativite qaydasını təsvir
13:05
explaining gravity.
268
767000
1000
etmədə istifadə edilər.
13:07
Together with quantum mechanics, the geometry of this shape
269
769000
3000
Quantum mekaniği ilə birlikdə, bu şəklin həndəsəsi
13:10
could describe everything about how the universe works
270
772000
2000
kainatın kiçik ölçəklərdə necə işlədiyini bizə
13:12
at the tiniest scales.
271
774000
2000
izah edə bilər.
13:14
The pattern of this shape living in eight-dimensional charge space
272
776000
3000
Səkkiz ölçülü yük fəzasında yaşayan bu desəniz quruluşu
13:17
is exquisitely beautiful,
273
779000
3000
zərif bir gözəlliyə malikdir
13:21
and it summarizes thousands of possible interactions
274
783000
2000
və bu kompleks şəklin səthində olan
13:23
between these elementary particles, each of which
275
785000
2000
bu təməl parçacıqların bir-birləri ilə mümkün
13:25
is just a facet of this complicated shape.
276
787000
2000
olan yüzlərlə qarşılıqlı təsiri yekunlaşdırar.
13:30
As we spin it, we can see many of the other intricate patterns
277
792000
2000
Çevirdiğimizde, bunu naxışı də ehtiva edən bir çox qarışıq şəkli
13:32
contained in this one.
278
794000
1000
görə bilərik.
13:36
And with a particular rotation, we can look down through this pattern
279
798000
2000
Və bu xüsusi dönüş ilə, səkkiz ölçülü simmetriya aksisinden aşağı
13:38
in eight dimensions along a symmetry axis
280
800000
3000
doğru bakabliriz və bütün parçacıqları
13:41
and see all the particles at once.
281
803000
2000
eyni anda görə bilərik.
13:44
It's a very beautiful object, and as with any unification,
282
806000
3000
Bu çox gözəl bir obyekt və hər hansı bir birləşməsi
13:47
we can see some holes where new particles are required
283
809000
2000
bu naxışlar, yeni hissəciklərə ehtiyac duyduğumuz boşluqları
13:49
by this pattern.
284
811000
2000
görə bilirik.
13:52
There are 20 gaps where new particles should be,
285
814000
2000
İki dənəsinin Pati və Salam parçacıqları ilə
13:55
two of which have been filled by the Pati-Salam particles.
286
817000
2000
doldurulmuş olan 20 dənə boşluq görürük.
13:58
From their location in this pattern, we know that these new particles
287
820000
2000
Bu şəkildəki yerlərindən bilirik ki bu yeni hissəciklər
14:00
should be scalar fields like the Higgs particle,
288
822000
3000
Higgs parçacıqları kimi skaler sahələr olmalı
14:03
but have color charge and interact with the strong force.
289
825000
2000
amma rəng yükü bulnmalı və qüvvətli güclər ilə etkileşmeli.
14:06
Filling in these new particles completes this pattern,
290
828000
2000
Bu şəkli yeni parçacıqlardan doldurmaq bizə
14:08
giving us the full E8.
291
830000
2000
dolu E8'i verəcək.
14:10
This E8 pattern has very deep mathematical roots.
292
832000
3000
Bu E8 şəkli çox dərin riyazi köklərə malikdir.
14:13
It's considered by many to be the most beautiful structure
293
835000
3000
Çox adam tərəfindən riyaziyyatdakı ən gözəl quruluş olaraq
14:16
in mathematics.
294
838000
1000
qəbul edilir.
14:17
It's a fantastic prospect that this object of great
295
839000
3000
Parçacıqların təxmin edilə biləcək ən kiçik ölçüdəki
14:20
mathematical beauty could describe the truth of particle interactions
296
842000
3000
qarşılıqlı təsiri kimi bir gerçəyi, bu gözəl riyazi şəkillə anlatabilme
14:23
at the smallest scales imaginable.
297
845000
2000
fantastik bir gözləmələr.
14:25
And this idea that nature is described by mathematics
298
847000
5000
Riyaziyyatla təbiəti təyin etmə fikri yeni
14:30
is not at all new.
299
852000
2000
bir fikir deyil.
14:32
In 1623, Galileo wrote this:
300
854000
2000
1623'te Galileo yazdığı kimi:
14:36
"Nature's grand book, which stands continually open to our gaze,
301
858000
3000
"Təbiətin davamlı göz qarşısında duran bu böyük kitabı,
14:39
is written in the language of mathematics.
302
861000
2000
riyaziyyat dilində yazılmışdır.
14:42
Its characters are triangles, circles and other geometrical figures,
303
864000
3000
Xarakterləri üçbucaqlılar, çevrə və digər həndəsi şəkillərdir,
14:45
without which it is humanly impossible to understand
304
867000
2000
insanların anlaması mümkün olmayan bir tək
14:47
a single word of it;
305
869000
1000
söz yoxdur;
14:49
without these, one is wandering around in a dark labyrinth."
306
871000
3000
bunlar olmadan, bir insan qaranlıq bir Labirentte dolanar. "
14:54
I believe this to be true, and I've tried
307
876000
2000
Bunun doğruluğuna inanıram, və mən də
14:56
to follow Galileo's guidance in describing the mathematics
308
878000
2000
parçacıq fizikasının riyaziyyatını Galileonun rəhbərliyində
14:58
of particle physics using only triangles, circles
309
880000
3000
yalnız üçbucaq, çevrə və digər həndəsi şəkillər
15:01
and other geometrical figures.
310
883000
1000
təqib etməyə çalışdım.
15:03
Of course, when other physicists and I actually work on this stuff,
311
885000
3000
Təbii ki, digər fizikaçılar və mən bu cür şeylərdə çalışarkən,
15:06
the mathematics can resemble a dark labyrinth.
312
888000
3000
riyaziyyat qaranlıq labirint bənzədilə bilər.
15:11
But it's reassuring that at the heart of this mathematics
313
893000
3000
Amma, riyaziyyatın ürəyinin saf və gözəl həndəsə olması
15:14
is pure, beautiful geometry.
314
896000
2000
bizi rahatlaşdırır.
15:18
Joined with quantum mechanics, this mathematics
315
900000
2000
Quantum mekaniğinin də qatılmasıyla, matemetik
15:20
describes our universe as a growing E8 coral,
316
902000
2000
kainatımızın, gözəl bir naxışlara görə parçacıqların
15:22
with particles interacting at every location in all possible ways
317
904000
4000
ola biləcək hər yerdə hər şəkildə etkileştiği bir E8 mərcandırlar
15:26
according to a beautiful pattern.
318
908000
2000
kimi təsvir edir.
15:30
And as more of the pattern comes into view using new machines
319
912000
2000
Böyük Hadron Vuruşdurucusu (LHC) kimi yeni maşınları, yeni
15:32
like the Large Hadron Collider, we may be able to see
320
914000
3000
üsulları istifadə edərək, təbiətin bu E8 şəklini mi
15:35
whether nature uses this E8 pattern or a different one.
321
917000
4000
yoxsa başqa bir şəkli mi istifadə anlaya bilirik.
15:40
This process of discovery is a wonderful adventure to be involved in.
322
922000
3000
Bu kəşf müddəti, katılmamız lazım olan möcüzə bir macəradır.
15:44
If the LHC finds particles that fit this E8 pattern,
323
926000
3000
Əgər BHÇ (LHC) bu E8 formasına uyğun parçacıqlar tapsa,
15:47
that will be very, very cool.
324
929000
2000
bu mükəmməl olacaq.
15:50
If the LHC finds new particles, but they don't fit this pattern --
325
932000
3000
Əgər LHC bu şəklə uyğun gəlməyən yeni parçacıqlar tapacaq olsa, -
15:53
well, that will be very interesting, but bad for this E8 theory.
326
935000
4000
şey, çox maraqlı olar amma E8 nəzəriyyəsi üçün pis olacaq.
15:58
And, of course, bad for me personally.
327
940000
2000
Və, təbii ki, mənim üçün də pis olacaq.
16:00
(Laughter)
328
942000
3000
(Gülüş)
16:03
Now how bad would that be?
329
945000
1000
Yaxşı nə qədər pis ola bilər ki?
16:04
Well, pretty bad.
330
946000
2000
Şey, olduqca pis.
16:06
(Laughter)
331
948000
4000
(Gülüş)
16:10
But predicting how nature works is a very risky game.
332
952000
2000
Amma təbiətin necə işlədiyini təxmin etmək riskli bir oyun.
16:13
This theory and others like it are long shots.
333
955000
3000
Bu və bunun kimi nəzəriyyələr çətin işlərdir.
16:17
One does a lot of hard work knowing that most of these ideas
334
959000
3000
Bəlkə də təbiətdə doğru sonlanmayacak bir fikir üçün
16:20
probably won't end up being true about nature.
335
962000
1000
belə çox əmək sarfedilir.
16:22
That's what doing theoretical physics is like:
336
964000
1000
İşdə nəzəri fizika belə bir şeydir: bir çox fikir
16:24
there are a lot of wipeouts.
337
966000
1000
yox olmağa makhumdur.
16:26
In this regard, new physics theories are a lot like start-up companies.
338
968000
3000
Bu baxımdan, yeni fizika nəzəriyyələri daha çox, yeni açılmış bir şirkət kimidir.
16:32
As with any large investment, it can be emotionally difficult
339
974000
2000
Nə qədər çox sərmayə edilsə, işlər yolunda getmədiyini
16:34
to abandon a line of research when it isn't working out.
340
976000
2000
o mövzuda edilən araşdırmaları buraxmaq o qədər çətin gəlir.
16:37
But in science, if something isn't working, you have to
341
979000
2000
Amma elmdə, bir şey səhv varsa, onu buraxıb
16:39
toss it out and try something else.
342
981000
1000
yerinə başqa bir şey imtahan edərik.
16:42
Now, the only way to maintain sanity and achieve happiness
343
984000
3000
Bu belirsizlikte ruh sağlamlığını qorumanın və xoşbəxt olmağın
16:45
in the midst of this uncertainty is to keep balance
344
987000
2000
tək yolu, həyata olan baxışını və
16:47
and perspective in life.
345
989000
2000
tarazlığı qorumaqdır.
16:51
I've tried the best I can to live a balanced life.
346
993000
2000
Mən, balanslı həyat üçün əlimdən gələnin ən yaxşısını etdim.
16:53
(Laughter)
347
995000
3000
(Gülüş)
16:56
I try to balance my life equally between physics, love and surfing --
348
998000
3000
Həyatımı fizika, eşq və sörf olaraq öz üç yüküm istiqamətində
16:59
my own three charge directions.
349
1001000
2000
tarazlıqda tutmağa çalışdım.
17:01
(Laughter)
350
1003000
2000
(Gülüş)
17:03
This way, even if the physics I work on comes to nothing,
351
1005000
2000
Bu yol, etdiyim fizika bir işə yaramasa da, bilərəm ki
17:05
I still know I've lived a good life.
352
1007000
2000
yaxşı bir həyat keçirdim.
17:08
And I try to live in beautiful places.
353
1010000
2000
Və gözəl yerlərdə yaşamağa çalışdım.
17:10
For most of the past ten years I've lived on the island of Maui,
354
1012000
3000
Ötən 10 il çox gözəl bir yer olan Maui
17:13
a very beautiful place.
355
1015000
2000
adasında keçirdim.
17:15
Now it's one of the greatest mysteries in the universe to my parents
356
1017000
3000
Ailəmə görə kainatın ən böyük sirrlərindən biri
17:18
how I managed to survive all that time without engaging
357
1020000
3000
tam zamanlı işə bənzər hər hansı bir vəzifədə necə
17:21
in anything resembling full-time employment.
358
1023000
2000
həyatda qalmağı başardığımdır.
17:23
(Laughter)
359
1025000
4000
(Gülüş)
17:27
I'm going to let you in on that secret.
360
1029000
1000
Sizə bir sirr verəcəyəm.
17:31
This was a view from my home office on Maui.
361
1033000
1000
Bu mənim Maui'deki ofisimiz bir mənzərə.
17:35
And this is another, and another.
362
1037000
4000
Bu bir digəri, və bu da başqa bir dənəsi.
17:39
And you may have noticed that these beautiful views
363
1041000
2000
Və farketmişsinizdir ki bu gözəl mənzərələr
17:41
are similar, but in slightly different places.
364
1043000
2000
bənzərdir lakin bir az dəyişik mekanlardandır.
17:45
That's because this used to be my home and office on Maui.
365
1047000
3000
Bu yğzden bura mənim Maui'deki işim və ofisinin olmuşdur.
17:48
(Laughter)
366
1050000
2000
(Gülüş)
17:50
I've chosen a very unusual life.
367
1052000
2000
Sıravi olmayan bir həyat seçdim.
17:53
But not worrying about rent allowed me to spend my time
368
1055000
2000
Amma sevdiyim işdə xərclədiyim zamanda, hesab
17:55
doing what I love.
369
1057000
1000
qayğısı çəkmədən.
17:57
Living a nomadic existence has been hard at times,
370
1059000
2000
Köçəri həyat hər dövrdə çətin olmuşdur,
17:59
but it's allowed me to live in beautiful places
371
1061000
2000
lakin mənə gözəl yerlərdə həyata və xoşbəxt
18:01
and keep a balance in my life that I've been happy with.
372
1063000
3000
olduğum həyatı həyata fürsəti vermişdir.
18:05
It allows me to spend a lot of my time hanging out
373
1067000
2000
Mənə üstün zəkalı mercanlarla ilişmə
18:07
with hyper-intelligent coral.
374
1069000
2000
imkanı tanımışdır.
18:11
But I also greatly enjoy the company of hyper-intelligent people.
375
1073000
2000
Və üstün zəkalı insanlarla da əyləncəli vaxtlar keçirdim.
18:14
So I'm very happy to have been invited here to TED.
376
1076000
2000
Burdayam dəvət edilmiş olmaqdan ötəri çox xoşbəxtəm.
18:17
Thank you very much.
377
1079000
1000
Çox təşəkkür edirəm.
18:18
(Applause)
378
1080000
13000
(Alqışlar)
18:31
Chris Anderson: I probably understood two percent of that,
379
1093000
1000
Chris Anderson: İzah edilən hər halda yüzdə ikisini anladım,
18:32
but I still absolutely loved it. So I'm going to sound dumb.
380
1094000
6000
yenə də çox sevdim. Ona görə də axmaqca şeylər söyləyəcəyəm.
18:38
Your theory of everything --
381
1100000
3000
Sənin Hər şeyin Nəzəriyyə
18:41
Garrett Lisi: I'm used to coral.
382
1103000
1000
Garrett Lisi: mən mərcana deməyə alışığım.
18:42
CA: That's right. The reason it's got a few people
383
1104000
2000
CA: Doğrudur, çox az insanın bu nəzəriyyədə heycanlı
18:44
at least excited is because, if you're right, it brings
384
1106000
3000
olmasının səbəbi, əgər yanılmıyorsan, yer çəkilişi
18:47
gravity and quantum theory together.
385
1109000
2000
və kuantum nəzəriyyəsini bir araya gətirməsidir.
18:50
So are you saying that we should think of the universe,
386
1112000
3000
Kainatın ürəyindəki bu kiçik hissəciklərin
18:53
at its heart -- that the smallest things that there are,
387
1115000
3000
E8 obyekti kimi bir ehtimala buldunduğunu
18:56
are somehow an E8 object of possibility?
388
1118000
7000
düşünməmiz lazım olduğunu söyləyirsən?
19:03
I mean, is there a scale to it, at the smallest scale,
389
1125000
2000
Yəni, zehinindəki ən kiçik ölçü bu qədər vardırmı
19:05
or ...?
390
1127000
1000
yoxsa .. ?
19:06
GL: Well, right now the pattern I showed you that corresponds
391
1128000
3000
GL: Əslində, daha yeni göstərdiyim naxışlar təməl parçacıqlar
19:09
to what we know about elementary particle physics --
392
1131000
4000
haqqında nə qədər şey bildiyimizi göstərir,
19:13
that already corresponds to a very beautiful shape.
393
1135000
3000
eyni zamanda da çox gözəl şəkillər meydana gətirir.
19:16
And that's the one that I said we knew for certain.
394
1138000
1000
Və əmin olaraq bildiyimizi söylədiyim tək şey budur.
19:18
And that shape has remarkable similarities -- and the way it fits
395
1140000
4000
Və bu şəkil diqqətə dəyər bənzərliklərə malikdir və E8 naxışını
19:22
into this E8 pattern could be the rest of the picture.
396
1144000
3000
uyğun gəlməsi şəkilin davamının da gələ biləcəyini göstərir.
19:26
And these patterns of points that I've shown for you
397
1148000
3000
Sizə göstərdiyim bu şəkillər əslində
19:29
actually represent symmetries of this high-dimensional object
398
1151000
4000
yüksək ölçülü obyektlərin simetrilerini təmsil edər.
19:33
that would be warping and moving and dancing
399
1155000
3000
Bu bizim hiss etdiyimiz kosmosda bükülərək,
19:36
over the space time that we experience.
400
1158000
2000
hərəkət edərək, rəqs edərək ola bilər.
19:39
And that would be what explains all these
401
1161000
2000
Bütün bu bizim bildiyimiz təməl parçacıqları
19:41
elementary particles that we see.
402
1163000
1000
anlatabilcek bir şey ola bilər.
19:42
CA: But a string theorist,
403
1164000
3000
CA: Amma bir kəndir nəzəriyyəsini,
19:45
as I understand it, explains electrons in terms of much smaller
404
1167000
2000
anladığım qədəriylə, elektronları içində titrəşən kəndirlər
19:47
strings vibrating --
405
1169000
1000
ilə təriflər -
19:48
I know you don't like string theory -- vibrating inside it.
406
1170000
2000
Bilirəm sən kəndir nəzəriyyəsini sevmirsən -
19:51
How should we think of an electron in relation to E8?
407
1173000
5000
Bir elektronun E8 ilə əlaqəsini necə düşünə bilərik?
19:57
GL: No, it would be one of the symmetries of this E8 shape.
408
1179000
3000
GL: Xeyr, elektron da E8 şəklinin bir simetrisidir.
20:01
So what's happening is, as the shape is moving over space-time,
409
1183000
4000
Bu şəklin kosmos zamanda hərəkət edib, bükülmesi işin
20:05
it's twisting. And the direction it's twisting as it moves
410
1187000
4000
özüdür. Hərəkət zamanı bükülmə istiqaməti bizə
20:09
is what particle we see. So it would be --
411
1191000
2000
gördüyümüz parçacağı verər. Buna görə, bu -
20:11
CA: The size of the E8 shape,
412
1193000
2000
CA: E8 şəklinin böyüklüyü,
20:13
how does that relate to the electron?
413
1195000
1000
necə bir elektronla bağdaştırılabilir?
20:14
I kind of feel like I need that for my picture.
414
1196000
2000
Xəyal edə bilmək üçün bu şeyi anlamam gərək.
20:16
Is it bigger? Is it smaller?
415
1198000
1000
Böyük müdir, kiçik müdir?
20:17
GL: Well, as far as we know electrons are point particles,
416
1199000
2000
GL: Şey, bildiyimiz qədəriylə elektronlar nöqtə parçacıqlardır,
20:20
so this would be going down to the smallest possible scales.
417
1202000
3000
bu da mümkün olan ölçülərdən daha dərinlərə enər.
20:24
So the way these things are explained in quantum field theory
418
1206000
2000
Bu şeylərin kvant edən nəzəriyyəsi ilə açıklanabilmesinin bir yolu
20:26
is, all possibilities are expanding and developing at once.
419
1208000
4000
bütün ehtimalların bir dəfədə genişləmə və inkişafıdır.
20:30
And this is why I use the analogy to coral.
420
1212000
2000
Mərcandırlar benzetmemin səbəbi də budur.
20:33
And in this way, the way that E8 comes in is
421
1215000
7000
Bu baxımdan, E8'in ortaya çıxma şəkli də
20:40
it will be as a shape that's attached at each point in space-time.
422
1222000
4000
kosmos zamanda hər nöqtənin bu nizamda bir yerə gəlməsidir.
20:45
And, as I said, the way the shape twists --
423
1227000
4000
Və, dediyim kimi, şəklin bükülmə üsulu,
20:49
the directional along which way the shape is twisting
424
1231000
2000
bu bükülmüş səth üzərində hərəkət edərkən
20:51
as it moves over this curved surface --
425
1233000
1000
desəniz necə büküldüyü nə cür əsas
20:52
is what the elementary particles are, themselves.
426
1234000
4000
parçacıqların özbaşına meydana gələcəyini təyin edər.
20:56
So through quantum field theory, they manifest themselves
427
1238000
4000
Kvant sahə nəzəriyyəsi, parçacıqlar özlərini bir nöqtə və
21:00
as points and interact that way.
428
1242000
1000
qarşılıqlı təsir yolu olaraq ortaya qoyarlar.
21:02
I don't know if I'll be able to make this any clearer.
429
1244000
2000
Daha da açıqlığa qovuşdurdu mu bilmirəm.
21:04
(Laughter)
430
1246000
4000
(Gülüş)
21:08
CA: It doesn't really matter.
431
1250000
1000
CA: Əslində çox əhəmiyyətli də deyil.
21:09
It's evoking a kind of sense of wonder, and I certainly
432
1251000
4000
Bu mövzu insanda heyrət doğurur və qətiliklə, bunun
21:13
want to understand more of this.
433
1255000
3000
haqqında daha çox şey anlamaq istəyirəm.
21:16
But thank you so much for coming. That was absolutely fascinating.
434
1258000
2000
Amma gəldiyiniz üçün çox təşəkkür edirəm. Bu həqiqətən büyüleyiciydi.
21:18
(Applause)
435
1260000
3000
(Alkışlamalar)
ABOUT THE SPEAKER
Garrett Lisi - PhysicistPhysicist Garrett Lisi has proposed a new "theory of everything" -- a grand unified theory that explains all the elementary particles, as well as gravity.
Why you should listen
Working from principles of differential geometry, physicist Garrett Lisi is developing a new unified theory that purports to explain all the elementary particles, and gravity, in one elegant model. His theory is based on a mathematical shape called E8. With 248 symmetries, E8 is large, complex and beautiful -- and Lisi believes the relationships of its symmetries correspond to known particles and forces, including gravity.
His work, explained in his paper "An Exceptionally Simple Theory of Everything," and in an ongoing discussion on FQXi, is still on science's speculative fringe. But some physicists believe he could be pointing the way toward a truly unified theory.
Garrett Lisi | Speaker | TED.com