TEDYouth 2013
Henry Lin: What we can learn from galaxies far, far away
Henry Lin: Çok uzak galaksilerden ne öğrenebiliriz?
Filmed:
Readability: 4
1,400,407 views
Eğlenceli, heyecan verici bu konuşmada genç Henry Lin gökyüzünde beklenmeyen bir şeye bakıyor: çok uzak galaksi kümeleri. Evrenin en büyük parçalarının özelliklerini inceleyerek Intel Bilim Fuarı Ödülü sahibi olan Harry, kendi galaksi ve dünyamızın bilimsel gizemleri hakkında birçok şey öğrenebiliriz diyor.
Henry Lin - Student scientist
At 17, Henry Lin won an Intel Foundation Young Scientist Award for his mathematical models of distant galaxy clusters. Full bio
At 17, Henry Lin won an Intel Foundation Young Scientist Award for his mathematical models of distant galaxy clusters. Full bio
Double-click the English transcript below to play the video.
00:12
Here are some images of clusters of galaxies.
0
934
3334
Burada birkaç gökada kümesi görüyoruz.
00:16
They're exactly what they sound like.
1
4268
1833
Tam da adlandırıldıkları gibiler.
00:18
They are these huge collections of galaxies,
2
6101
2553
Bunlar, birbirlerine karşılıklı kütleçekimle bağlı
00:20
bound together by their mutual gravity.
3
8654
2255
gökadalardan oluşan dev topluluklardır.
00:22
So most of the points that you see on the screen
4
10909
2662
Yani ekranda gördüğünüz noktaların çoğu
00:25
are not individual stars,
5
13571
2529
birer yıldız değil,
00:28
but collections of stars, or galaxies.
6
16100
2836
birer gökada, yani yıldız topluluğu.
00:30
Now, by showing you some of these images,
7
18936
2331
Şimdi göstereceğim resimlerden,
00:33
I hope that you will quickly see that
8
21267
1747
umuyorum ki gökada kümelerinin
00:35
galaxy clusters are these beautiful objects,
9
23014
2680
güzel nesneler olduğunu çabucak göreceksiniz
00:37
but more than that,
10
25694
1493
Bunun ötesinde,
00:39
I think galaxy clusters are mysterious,
11
27187
2663
bence gökada kümeleri gizemli,
00:41
they are surprising,
12
29850
1553
şaşırtıcı
00:43
and they're useful.
13
31403
1417
ve yararlı.
00:44
Useful as the universe's most massive laboratories.
14
32820
3531
Yararlılar, çünkü onlar evrenin en büyük laboratuvarları.
00:48
And as laboratories, to describe galaxy clusters
15
36351
3636
Gökada kümelerini laboratuvar olarak betimlemek,
00:51
is to describe the experiments
16
39987
1865
onlarla deney yapılabileceği
00:53
that you can do with them.
17
41852
1553
anlamına gelir.
00:55
And I think there are four major types,
18
43405
2280
Bu deneyleri 4 temel türde düşünebiliriz.
00:57
and the first type that I want to describe
19
45685
2584
Tanımlayacağım ilk tür
01:00
is probing the very big.
20
48269
2219
çok büyüklerin incelenmesi.
01:02
So, how big?
21
50488
1695
Ne kadar büyük?
01:04
Well, here is an image of a particular galaxy cluster.
22
52183
4251
Bu, gökada kümelerinden birinin resmi.
01:08
It is so massive that the light passing through it
23
56434
2969
Öylesine büyük kütleli ki,
ışık içinden geçerken bükülüyor,
01:11
is being bent, it's being distorted
24
59403
2615
kümenin aşırı kütleçekimi tarafından çarpıtılıyor.
01:14
by the extreme gravity of this cluster.
25
62018
2509
01:16
And, in fact, if you look very carefully
26
64527
1804
Ayrıca, eğer dikkatli bakarsanız
01:18
you'll be able to see rings around this cluster.
27
66331
2700
kümenin etrafındaki halkaları görebilirsiniz.
01:21
Now, to give you a number,
28
69031
1549
Sayısal olarak konuşursak,
01:22
this particular galaxy cluster
29
70580
1783
bu bir tek gökada kümesinin kütlesi
01:24
has a mass of over one million billion suns.
30
72363
4208
bir katrilyon güneş kütlesinden büyüktür.
01:28
It's just mind-boggling how
massive these systems can get.
massive these systems can get.
31
76571
3313
Bu sistemlerin kütlelerinin büyüklüğünü kavramak güç.
01:31
But more than their mass,
32
79884
1501
Tabi kütlelerinin ötesinde,
01:33
they have this additional feature.
33
81385
1974
ek bir özellikleri daha var.
01:35
They are essentially isolated systems,
34
83359
2344
Bunlar aslında yalıtılmış sistemler,
01:37
so if we like, we can think of them
35
85703
2222
dolayısıyla onları, tüm evrenin
01:39
as a scaled-down version of the entire universe.
36
87925
3270
küçük ölçekli birer örneği olarak düşünebiliriz.
01:43
And many of the questions that we might have
37
91195
2002
Ve evrene büyük ölçekte yönelttiğimiz
01:45
about the universe at large scales,
38
93197
1968
soruların bir bölümünü,
01:47
such as, how does gravity work?
39
95165
1915
örneğin kütleçekimin nasıl işlediğini,
01:49
might be answered by studying these systems.
40
97080
3032
bu sistemleri inceleyerek yanıtlayabiliriz.
Bu, çok büyüklere dair deneydi.
01:52
So that was very big.
41
100112
1333
01:53
The second things is very hot.
42
101445
1885
İkincisi ise çok sıcak olanlar.
01:55
Okay, if I take an image of a galaxy cluster,
43
103330
2783
Şimdi, eğer bir gökada kümesi görüntüsü alır ve
01:58
and I subtract away all of the starlight,
44
106113
2917
tüm yıldız ışığını bundan çıkartırsam,
02:01
what I'm left with is this big, blue blob.
45
109030
2795
elimde bu büyük mavi leke kalır.
02:03
This is in false color.
46
111825
1485
Bu sahte bir renk.
02:05
It's actually X-ray light that we're seeing.
47
113310
2349
Şu an gördüğümüz aslında X-ışın ışığı.
02:07
And the question is, if it's not galaxies,
48
115659
2661
Soru şu: Eğer gökadalar değilse,
02:10
what is emitting this light?
49
118320
2199
bu ışığı yayan ne?
02:12
The answer is hot gas,
50
120519
1900
Yanıt sıcak gaz,
02:14
million-degree gas --
51
122419
1823
milyonlarca derecelik gaz,
02:16
in fact, it's plasma.
52
124242
1657
yani plazma.
02:17
And the reason why it's so hot
53
125899
1659
Bu kadar sıcak olma nedeni
02:19
goes back to the previous slide.
54
127558
1980
bir önceki sayfada yatıyor.
02:21
The extreme gravity of these systems
55
129538
2740
Bu sistemlerin aşırı büyük kütleçekimleri
02:24
is accelerating particles of gas to great speeds,
56
132278
3042
gazdaki parçacıkları çok yüksek hızlara ivmelendiriyor.
02:27
and great speeds means great temperatures.
57
135320
2582
Yüksek hız ise yüksek sıcaklık demektir.
02:29
So this is the main idea,
58
137902
1719
Düşüncenin temeli bu,
02:31
but science is a rough draft.
59
139621
2366
ancak bilim, oldukça kaba bir taslaktır.
02:33
There are many basic properties about this plasma
60
141987
2551
Bu plazmanın pek çok temel özelliği var ki,
02:36
that still confuse us,
61
144538
1698
hâlâ aklımızı karıştırıyor,
02:38
still puzzle us,
62
146236
1333
bizi hayrete düşürüyor ve
02:39
and still push our understanding
63
147569
2086
çok sıcakların fiziğine dair
02:41
of the physics of the very hot.
64
149655
2039
kavrayışımızın sınırlarını zorluyor.
02:43
Third thing: probing the very small.
65
151694
3427
Üçüncüsü, çok küçüklerin incelenmesi.
02:47
Now, to explain this, I need to tell you
66
155121
2846
Bunu açıklamak için, oldukça rahatsız edici
02:49
a very disturbing fact.
67
157967
2020
bir gerçekten söz etmem gerek.
02:51
Most of the universe's matter
68
159987
2790
Evrenin malzemesinin büyük bölümü
02:54
is not made up of atoms.
69
162777
1811
atomlardan oluşmamıştır.
02:56
You were lied to.
70
164588
1950
Size yalan söylendi.
02:58
Most of it is made up of something
very, very mysterious,
very, very mysterious,
71
166538
3127
Büyük bölümü, karanlık madde dediğimiz
03:01
which we call dark matter.
72
169665
2122
son derece gizemli bir şeyden oluşmuştur.
03:03
Dark matter is something that
doesn't like to interact very much,
doesn't like to interact very much,
73
171787
3667
Karanlık madde etkileşim yapmayı pek sevmez,
kütleçekimi ile olan dışında.
03:07
except through gravity,
74
175454
1668
Tabi onun hakkında daha fazlasını bilmek istiyoruz.
03:09
and of course we would like to learn more about it.
75
177122
1612
03:10
If you're a particle physicist,
76
178734
1543
Eğer bir parçacık fizikçisi iseniz,
03:12
you want to know what happens
when we smash things together.
when we smash things together.
77
180277
2509
parçacıkları çarpıştırdığınızda neler olacağını bilmek istersiniz.
03:14
And dark matter is no exception.
78
182786
1990
Karanlık madde de istisna değil.
03:16
Well, how do we do this?
79
184776
1660
Peki bunu nasıl yaparız?
03:18
To answer that question,
80
186436
1491
Bu soruyu yanıtlamak için
03:19
I'm going to have to ask another one,
81
187927
1393
bir başka soru sormak zorundayım.
03:21
which is, what happens when galaxy clusters collide?
82
189320
3166
Soru şu: Gökada kümeleri çarpıştığı zaman ne olur?
03:24
Here is an image.
83
192486
2310
Şu görüntüye bakalım.
03:26
Since galaxy clusters are representative
84
194796
3191
Gökada kümeleri, evreni temsil eden
03:29
slices of the universe, scaled-down versions.
85
197987
3124
küçük ölçekli evren dilimleri olduğuna göre,
03:33
They are mostly made up of dark matter,
86
201111
2123
onların da büyük bölümü karanlık maddeden oluşur.
03:35
and that's what you see in this bluish purple.
87
203234
2553
Buradaki mavimsi mor renkte gördüğünüz şey budur.
Kırmızı, sıcak gazı temsil ediyor
03:37
The red represents the hot gas,
88
205787
1617
03:39
and, of course, you can see many galaxies.
89
207404
1967
ve tabi birçok gökada görebiliyorsunuz.
03:41
What's happened is a particle accelerator
90
209371
2365
Bu, parçacık hızlandırıcılarında olan şeyin
03:43
at a huge, huge scale.
91
211736
1891
çok çok büyük ölçekteki hâlidir.
03:45
And this is very important,
92
213627
1777
Bu çok önemli bir şey,
03:47
because what it means is that very, very small
93
215404
1883
çünkü bunun anlamı şu:
03:49
effects that might be difficult to detect in the lab,
94
217287
3084
Laboratuvarda tespiti zor olan çok küçük etkiler
03:52
might be compounded and compounded
95
220371
2179
birbirlerine eklene eklene,
03:54
into something that we could
possibly observe in nature.
possibly observe in nature.
96
222550
3809
doğada gözleyebileceğimiz bir şeye dönüşebilir.
03:58
So, it's very funny.
97
226359
1512
Aslında bunun komik bir yanı var.
03:59
The reason why galaxy clusters
98
227871
1948
Gökada kümelerinin, karanlık maddeye dair
04:01
can teach us about dark matter,
99
229819
1666
bize bilgi verebilme nedeni,
04:03
the reason why galaxy clusters
100
231485
1750
gökada kümelerinin, çok küçüklerin fiziğine dair
04:05
can teach us about the physics of the very small,
101
233235
2553
bize bilgi verebilme nedeni,
04:07
is precisely because they are so very big.
102
235788
3031
tam olarak, kendilerinin çok büyük olmasıdır.
04:10
Fourth thing: the physics of the very strange.
103
238819
4085
Dördüncüsü, çok gariplerin fiziği.
04:14
Certainly what I've said so far is crazy.
104
242904
3050
Şimdiye kadar söz ettiklerim kesinlikle çılgıncaydı.
04:17
Okay, if there's anything stranger
105
245954
2283
Eğer daha garip bir şey varsa
04:20
I think it has to be dark energy.
106
248237
2417
o da karanlık enerjidir.
04:22
If I throw a ball into the air,
107
250654
1717
Eğer havaya bir top fırlatırsam,
04:24
I expect it to go up.
108
252371
1798
yukarı gitmesini beklerim.
04:26
What I don't expect is that it go up
109
254169
2124
Beklemediğim şey ise,
giderek artan bir hızla yukarı gitmesidir.
04:28
at an ever-increasing rate.
110
256293
2166
04:30
Similarly, cosmologists understand why
111
258459
2745
Benzer biçimde, evrenbilimciler de
evrenin genişlemesini anlıyor.
04:33
the universe is expanding.
112
261204
1582
04:34
They don't understand why it's expanding
113
262786
2168
Giderek artan bir hızla genişlemesinin
04:36
at an ever-increasing rate.
114
264954
1938
nedenini ise anlamıyorlar.
04:38
They give the cause of this
115
266892
1678
Bu ivmeli genişlemenin nedenine
04:40
accelerated expansion a name,
116
268570
1592
bir isim verdiler:
04:42
and they call it dark energy.
117
270162
1884
Karanlık enerji, dediler.
04:44
And, again, we want to learn more about it.
118
272046
2688
Onun hakkında da daha fazlasını bilmek istiyoruz.
04:46
So, one particular question that we have is,
119
274734
2387
Aklımızdaki sorulardan biri şu:
04:49
how does dark energy affect the universe
120
277121
2695
Karanlık enerji evreni büyük ölçekte
04:51
at the largest scales?
121
279816
1618
nasıl etkiler?
04:53
Depending on how strong it is,
122
281434
1459
Kuvvetine bağlı olarak,
04:54
maybe structure forms faster or slower.
123
282893
3261
belki yapılaşma hızlı veya yavaş oluyordur.
04:58
Well, the problem with the large-scale structure
124
286154
2549
Evrenin büyük ölçekli yapısında sorun,
05:00
of the universe is that it's horribly complicated.
125
288703
2338
korkunç karmaşık olması.
05:03
Here is a computer simulation.
126
291041
2329
Bu bir bilgisayar simülasyonu.
05:05
And we need a way to simplify it.
127
293370
2128
Bunu basitleştirecek bir yol bulmak gerekiyor.
05:07
Well, I like to think about this using an analogy.
128
295498
3571
Bu konuda düşünürken bir benzetim kullanmayı seviyorum.
05:11
If I want to understand the sinking of the Titanic,
129
299069
2718
Eğer Titanik'in batışını anlamak istersem,
05:13
the most important thing to do
130
301787
1666
yapılması gereken en önemli şey
05:15
is not to model the little positions
131
303453
1781
gemiden kopan her küçük parçanın
05:17
of every single little piece of the boat that broke off.
132
305234
2921
ayrı ayrı konumlarını modellemek değildir.
05:20
The most important thing to do is
133
308155
1665
Yapılması gereken en önemli şey
05:21
to track the two biggest parts.
134
309820
2001
en büyük iki parçanın izini sürmektir.
05:23
Similarly, I can learn a lot about the universe
135
311821
3832
Benzer biçimde, en büyük parçalarının izini sürerek
büyük ölçekte evren hakkında çok şey öğrenebilirim.
05:27
at the largest scales
136
315653
1467
05:29
by tracking its biggest pieces
137
317120
1751
Bu en büyük parçalar da
05:30
and those biggest pieces are clusters of galaxies.
138
318871
3991
gökada kümeleridir.
05:34
So, as I come to a close,
139
322862
2956
Konuşmamın sonuna yaklaşırken,
biraz kandırılmış gibi hissedebilirsiniz.
05:37
you might feel slightly cheated.
140
325818
2002
05:39
I mean, I began by talking about
141
327820
2250
Demek istediğim, konuşmaya
gökada kümelerinin nasıl yararlı olduğunu
05:42
how galaxy clusters are useful,
142
330070
2083
05:44
and I've given some reasons,
143
332153
1500
ve bunun bazı nedenlerini anlatarak başladım.
05:45
but what is their use really?
144
333653
2600
Ama gerçekte neye yararları var?
05:48
Well, to answer this,
145
336253
2117
Buna yanıt olarak,
Henry Ford'dan bir alıntı yapmak istiyorum.
05:50
I want to give you a quote by Henry Ford
146
338370
2616
Kendisine arabalara dair soru sorulduğunda
05:52
when he was asked about cars.
147
340986
1486
05:54
He had this to say:
148
342472
1359
şöyle demişti:
05:55
"If I had asked people what they wanted,
149
343831
2289
"Eğer insanlara ne istediklerini soracak olsaydım,
05:58
they would have said faster horses."
150
346120
2783
daha hızlı atlar istediklerini söylerlerdi."
06:00
Today, we as a society are faced
151
348903
2501
Günümüzde toplum olarak
pek çok zorlu problemle yüz yüzeyiz.
06:03
with many, many difficult problems.
152
351404
2218
06:05
And the solutions to these
problems are not obvious.
problems are not obvious.
153
353622
3831
Ve bu problemlerin çözümleri çok açık değil.
06:09
They are not faster horses.
154
357453
2167
Daha hızlı atlar değil.
06:11
They will require an enormous amount of
155
359620
2242
İnanılmaz büyük miktarda
bilimsel yaratıcılık gerekecek.
06:13
scientific ingenuity.
156
361862
1706
06:15
So, yes, we need to focus,
157
363568
1586
Dolayısıyla, evet, odaklanmalıyız,
06:17
yes, we need to concentrate,
158
365154
1750
evet, konsantre olmalıyız.
06:18
but we also need to remember that
159
366904
1966
Ama şunu da unutmamalıyız ki,
06:20
innovation, ingenuity, inspiration --
160
368870
2835
yenilik, yaratıcılık, esinlenme...
Tüm bunlar
06:23
these things come
161
371705
1332
görüş alanımızı genişlettiğimizde,
06:25
when we broaden our field of vision
162
373037
1688
06:26
when we step back
163
374725
1340
bir adım geri çekilip
06:28
when we zoom out.
164
376065
1349
uzaktan baktığımızda gelir.
06:29
And I can't think of a better way to do this than
165
377414
1823
Ve ben, bunu yapmak için, bizi kuşatan evreni
06:31
by studying the universe around us. Thanks.
166
379237
3755
incelemekten daha iyi bir yol düşünemiyorum.
Teşekkürler.
06:34
(Applause)
167
382992
2949
(Alkış)
ABOUT THE SPEAKER
Henry Lin - Student scientistAt 17, Henry Lin won an Intel Foundation Young Scientist Award for his mathematical models of distant galaxy clusters.
Why you should listen
Henry Lin studies the very hot, very large and very strange -- that is, distant galaxy clusters. (Obviously.) Lin, who matriculated at Harvard University in the fall of 2013, thinks we can learn a lot about astrophysics by studying these giant celestial bodies. In early 2013 he won the Intel Foundation Young Scientist Award, the second-highest award at the Intel Science Fair, for his models of far-away galaxies. Lin is a graduate of Caddo Magnet High School in Shreveport, Louisiana.
Henry Lin | Speaker | TED.com