TED2013
Richard Turere: My invention that made peace with lions
Ричард Турере: Арыстандармен тыныштықта ғұмыр кешу үшін ойлап тапқан дүнием.
Filmed:
Readability: 2.8
2,467,150 views
13 жастағы Ричард Турере өмір сүретін Масай қоғамында төрт түлік мал өте маңызды. Бірақ арыстандардың аңдарға шабуылы жиілеп кетеді. Адамды шабыттандыра түсетін мына қысқа әңгімеде, жас өнертапқыштың күн батареясы арқылы қуаттанатын жарықтың көмегімен арыстандарды үркіткені баяндалады.
Richard Turere - Inventor
Young inventor Richard Turere invented "lion lights," an elegant way to protect his family's cattle from lion attacks. Full bio
Young inventor Richard Turere invented "lion lights," an elegant way to protect his family's cattle from lion attacks. Full bio
Double-click the English transcript below to play the video.
00:12
This is where I live. I live in Kenya,
0
982
2774
Міне, мынау мен тұратын жер. Мен Кенияда өмір сүрем.
00:15
at the south parts of the Nairobi National Park.
1
3756
3067
Найроби ұлттық паркінің оңтүстік беткейінде.
00:18
Those are my dad's cows at the back,
2
6823
1988
Анау тұрған сиырлар әкемдікі,
00:20
and behind the cows,
3
8811
1980
ал сиырлардың арт жағында
00:22
that's the Nairobi National Park.
4
10791
2304
Найроби ұлттық паркі орналасқан.
00:25
Nairobi National Park is not fenced in the south widely,
5
13095
3505
Найроби ұлттық паркінің оңтүстігі соншалық кең қоршалмаған,
00:28
which means wild animals like zebras
6
16600
3462
ол дегеніміз зебра сияқты аңдар
00:32
migrate out of the park freely.
7
20062
3921
паркте еркін жайылып жүре береді.
00:35
So predators like lions follow them,
8
23983
4013
Содан соң,әрине, арыстандар оларды аңдиды
00:39
and this is what they do.
9
27996
2795
ал, істейтіндері мынау.
00:42
They kill our livestock.
10
30791
3001
Олар біздің малдарымызды өлтіреді.
00:45
This is one of the cows which was killed at night,
11
33792
2447
Мынау түнге таман өлтірілген сиырымыздың бірі -
00:48
and I just woke up in the morning and I found it dead,
12
36239
4040
мен ол сиырды таңға жуық өлі күйінде тауып алдым.
00:52
and I felt so bad,
13
40279
2426
Бұл көңілге қаяу түсірді,
00:54
because it was the only bull we had.
14
42705
4487
неге десеңіз, бұл біздегі жалғыз бұқа еді.
00:59
My community, the Maasai, we believe that
15
47192
2787
Менің тайпам Масайда мынандай сенім бар:
01:01
we came from heaven with all our animals and all the land
16
49979
6057
біз жұмақтан барлық түліктеріміз бен жерлерімізді мал бағу үшін
01:08
for herding them, and that's why we value them so much.
17
56036
3775
төменге алып түскен-мыс, сол себепті де біз төрт түлікті қатты бағалаймыз.
01:11
So I grew up hating lions so much.
18
59811
3759
Сонымен мен арыстандарды жек көріп өстім.
01:15
The morans are the warriors
19
63570
3053
Моран дейтін жауынгерлеріміз
01:18
who protect our community and the livestock,
20
66623
3317
біздің қоғам мен түліктерімізді қорғайды.
01:21
and they're also upset about this problem.
21
69940
3079
Олар да осы мәселемен бастарын әрдайым қатырады.
01:25
So they kill the lions.
22
73019
3005
Сондықтан олар арыстандарды өлтіреді.
01:28
It's one of the six lions which were killed in Nairobi.
23
76024
3914
Мынау Найробида өлтірілген алты арыстанның бірі.
01:31
And I think this is why the Nairobi National Park lions are few.
24
79938
4539
Менің ойымша, сол себепті де Найроби ұлттық паркінде арыстандар аз.
01:36
So a boy, from six to nine years old, in my community
25
84477
4961
Алты жас пен тоғыз жас арасындағы ұл болған уақытыңда
01:41
is responsible for his dad's cows,
26
89438
2874
әкеңнің сиырлары үшін сен жауапты боласың.
01:44
and that's the same thing which happened to me.
27
92312
3130
Айтып отырған жағдай менің де басымнан өтті.
01:47
So I had to find a way of solving this problem.
28
95442
3415
Мен бұл мәселенің шешімін таппаққа бел будым.
01:50
And the first idea I got was to use fire,
29
98857
4814
Ең бірінші тапқан ақылым от болды,
01:55
because I thought lions were scared of fire.
30
103671
3793
себебі арыстандар, менің ойымша, оттан қорқады.
01:59
But I came to realize that that didn't really help,
31
107464
4719
Ол ойлағаным ешқандай іске аспады,
02:04
because it was even helping the lions
32
112183
2609
себебі ойлап тапқаным арыстандарға жақсы болды –
02:06
to see through the cowshed.
33
114792
3511
олар бақташыны көретін болды.
02:10
So I didn't give up. I continued.
34
118303
3329
Мен,әрине,берілмедім. Жалғастыра түстім.
02:13
And a second idea I got was
35
121632
2640
Келесі бір ойым
02:16
to use a scarecrow.
36
124272
2067
сабаннан қарауыл қою болды.
02:18
I was trying to trick the lions
37
126339
1614
Мен арыстандарды алдап соқпақ ниетте едім.
02:19
[into thinking] that I was standing near the cowshed.
38
127953
2907
Мені құдды бір сиыр фермасының қасында тұр екен деп ойласын дедім.
02:22
But lions are very clever. (Laughter)
39
130860
4076
Бірақ арыстандар өте ақылды.
02:26
They will come the first day and they see the scarecrow, and they go back,
40
134936
4446
Олар бірінші күні келген күні қарауылды көріп кері қайтып кетті.
02:31
but the second day, they'll come and they say,
41
139382
3274
Бірақ екінші күні келді де:
02:34
this thing is not moving here, it's always here. (Laughter)
42
142656
3110
"мына зат мүлде орнынан қозғалмайды екен"- деді.
02:37
So he jumps in and kills the animals.
43
145766
3237
Содан соң қарауылды елемей малдарды өлтіре беретін болды
02:41
So one night, I was walking around the cowshed with a torch,
44
149003
3953
Сонымен мен қолыма қолшамымды ұстап, ферманы қорып жүрген бір түні
02:44
and that day, the lions didn't come.
45
152956
3843
арыстандар келмеді.
02:48
And I discovered that lions are afraid of a moving light.
46
156799
4558
Яғни, арыстандар жарықтың ары-бері қозғалуынан қорқады деп ойладым.
02:53
So I had an idea.
47
161357
2573
Менде бір идея пайда болды.
02:55
Since I was a small boy,
48
163930
2310
Мен кішкентай бала кезімде
02:58
I used to work in my room for the whole day,
49
166240
3258
күні бойы бөлмеде өз-өзіме ермек тауып алып отыра беретінмін.
03:01
and I even took apart my mom's new radio,
50
169498
3106
Тіпті бір күні анамның радиосын сындырып тастадым,
03:04
and that day she almost killed me,
51
172604
1818
анам сол күні өлтіріп қоя жаздаған болатын.
03:06
but I learned a lot about electronics. (Laughter)
52
174422
6254
Мен бірақ элоктроникадан біраз нәрсе үйрендім.
03:12
So I got an old car battery,
53
180676
3360
Сонымен мен ескі бір баттареяны,
03:16
an indicator box. It's a small device found in a motorcycle,
54
184036
3790
индикаторды тауып алдым. Ол кішкентай құрылғыны мотоциклден тауып алдым.
03:19
and it helps motorists when they want to turn right or left. It blinks.
55
187826
5051
Индикатор мотоциклшіге оңға немесе солға бұрылғанда көмектеседі. Ол өшіп-жанады.
03:24
And I got a switch where I can switch on the lights, on and off.
56
192877
4554
Және менде жарықты қосып сөндіретін ажыратқыш болды.
03:29
And that's a small torch from a broken flashlight.
57
197431
4828
Және де менде шамнан қалған қолшам бар.
03:34
So I set up everything.
58
202259
2881
Мен,әрине, бәрін құрастырдым
03:37
As you can see, the solar panel charges the battery,
59
205140
3224
Көріп тұрғандарыңыздай күн батареясы батареяны зарядтайды,
03:40
and the battery supplies the power
60
208364
2121
ал батарея болса
03:42
to the small indicator box. I call it a transformer.
61
210485
3055
индикаторға қуат береді. Мен бұны трансформатор деп атаймын.
03:45
And the indicator box makes the lights flash.
62
213540
4721
Индикатор болса жарық береді.
03:50
As you can see, the bulbs face outside,
63
218261
3751
Анықтап қарасаңыздар лампылар сыртқа қарап тұр,
03:54
because that's where the lions come from.
64
222012
2488
себебі арыстандар да дәл сол жақтан келеді.
03:56
And that's how it looks to lions when they come at night.
65
224500
4064
Ал мынау арыстандар келген уақытта болатын жайт.
04:00
The lights flash and trick
66
228564
2728
Жарық жанады да
04:03
the lions into thinking I was walking around the cowshed,
67
231292
1942
арыстандарды мен фермада жүр екен деп алдайды,
04:05
but I was sleeping in my bed.
68
233234
1926
мен бірақ төсегімде ұйықтап жатам ғой.
04:07
(Laughter)
69
235160
2740
(Күлкі)
04:09
(Applause)
70
237900
1669
(Қол шапалақтау)
04:11
Thanks.
71
239569
5595
Рақмет.
04:17
So I set it up in my home two years ago,
72
245164
4276
Мен бұны үйіме екі жыл бұрын орнатқам,
04:21
and since then, we have never experienced any problem with lions.
73
249440
3320
содан бері мен арыстандарды ойлап бас қатырмайтын болдым.
04:24
And my neighboring homes heard about this idea.
74
252760
4012
Қасымдағы көрші үйлер бұл ойлап тапқан ақылымды естіді.
04:28
One of them was this grandmother.
75
256772
2464
Соның бірі мына әже болды.
04:31
She had a lot of her animals being killed by lions,
76
259236
4276
Оның біраз малдарын арыстандар өлтірген болатын,
04:35
and she asked me if I could put the lights for her.
77
263512
2134
ақыры ол кісі маған өзіңдікіндей жарық орнатып бере аласың ба деді.
04:37
And I said, "Yes."
78
265646
1278
Мен "Иә" дедім.
04:38
So I put the lights. You can see at the back, those are the lion lights.
79
266924
4600
Мен жарықты орнатып бердім. Көріп тұрғандарыңыздай мынау арыстандарға қарсы қойылған жарықтар.
04:43
Since now, I've set up seven homes around my community,
80
271524
3416
Содан бері мен ауылымдағы жеті үйге орнаттым,
04:46
and they're really working.
81
274940
2225
нәтижесі кәдімгідей бар.
04:49
And my idea is also being used now all over Kenya
82
277165
5180
Менің ойлап тапқаным қазір бүкіл Кенияда қолданылады.
04:54
for scaring other predators like hyenas, leopards,
83
282345
5113
Гиенаны, леопардты да қорқытады
04:59
and it's also being used
84
287458
2235
тіпті
05:01
to scare elephants away from people's farms.
85
289693
4045
пілдерді адамдардың фермасынан аластату үшін де қолданылады.
05:05
Because of this invention, I was lucky to get a scholarship
86
293738
3040
Осы өнертабысымның арқасында
05:08
in one of the best schools in Kenya,
87
296778
2650
Кениядағы ең жақсы мектептің бірінде оқуға мүмкіндік алдым.
05:11
Brookhouse International School,
88
299428
1907
Брукхаус Халықаралық Мектебі.
05:13
and I'm really excited about this.
89
301335
2927
Мен бұған әлі де сене алмай жүрмін.
05:16
My new school now is coming in and helping
90
304262
3850
Менің мектебім қазіргі таңда адамдардың
05:20
by fundraising and creating an awareness.
91
308112
4532
хабардар болуы үшін ақша жинап көмек көрсетуде.
05:24
I even took my friends back to my community,
92
312644
5283
Мен тіпті достарымды ауылыма ертіп апарам.
05:29
and we're installing the lights to the homes
93
317927
3197
Еш қаражаты жоқ үйлерге барып жарықтарды орнатамыз,
05:33
which don't have [any], and I'm teaching them how to put them.
94
321124
4649
мен оларға қалай орнату керектігін үйретем.
05:37
So one year ago, I was just a boy in the savanna grassland
95
325773
3897
Бір жыл бұрын саваннада жүрген
05:41
herding my father's cows,
96
329670
1674
әкемнің сиырын бағып жүрген ұл едім,
05:43
and I used to see planes flying over,
97
331344
2954
төбемде ұшып бара жатқан ұшақтарға қарап тұрып,
05:46
and I told myself that one day, I'll be there inside.
98
334298
4211
әйтеуір бір күні мен соның ішінде болам дейтінмін.
05:50
And here I am today.
99
338509
3088
Міне мен бүгін мұндамын.
05:53
I got a chance to come by plane for my first time for TED.
100
341597
5936
TED-тің арқасында мен бірінші рет ұшаққа отырдым.
05:59
So my big dream is to become an aircraft engineer and pilot when I grow up.
101
347533
5436
Ал менің басты арманым кейін ер жеткенде ұшақ инженері және ұшқыш болу.
06:04
I used to hate lions, but now because my invention
102
352969
3694
Мен арыстандарды жек көрдім, бірақ менің ойлап тапқанымның арқасында
06:08
is saving my father's cows and the lions,
103
356663
3318
мен әкемнің сиырларын да, арыстандарды да сақтап қалдым.
06:11
we are able to stay with the lions without any conflict.
104
359981
3700
біз қазір арыстандармен тату-тәтті өмір сүрудеміз.
06:15
Ashê olên. It means in my language, thank you very much.
105
363681
3220
Әше олен. Бұл біздің тілде көп рахмет дегенді білдіреді.
06:18
(Applause)
106
366901
10900
(Қол шапалақтау)
06:33
Chris Anderson: You have no idea how exciting it is
107
381381
2301
Крис Андерсон : Сен бізге қандай қызықты оқиға айтқаныңды
06:35
to hear a story like yours.
108
383682
2111
өзің де елестете алмайсың.
06:37
So you got this scholarship.Richard Turere: Yep.
109
385793
2036
Сонымен сен грант жеңіп алдың. Ричард Турере: Иә.
06:39
CA: You're working on other electrical inventions.
110
387829
2577
КА: Сен электрондық құрылғыларды ойлап тапқың келеді.
06:42
What's the next one on your list?
111
390406
1858
Тізіміңде келесі кезекте не бар?
06:44
RT: My next invention is,
112
392264
2674
РТ: Мен келесі ойлап тапқым келетінім
06:46
I want to make an electric fence.CA: Electric fence?
113
394938
2582
Электрондық қақпа. КА: Электрондық қақпа?
06:49
RT: But I know electric fences are already invented,
114
397520
2161
РТ: Білем, олар әлбетте ойлап табылып та қойды,
06:51
but I want to make mine.
115
399681
2237
бірақ мен өзімдікін ойлап тапқанды қалаймын.
06:53
(Laughter)
116
401918
2091
(Күлкі)
06:56
CA: You already tried it once, right, and you --RT: I tried it before,
117
404009
3170
КА: Сен оны бұрын да істеп көргің келді,рас қой, және сен.. РТ: Иә, көргем,
06:59
but I stopped because it gave me a shock. (Laughter)
118
407179
6757
бірақ мені ток ұрғаннан кейін қойдым.
07:05
CA: In the trenches. Richard Turere, you are something else.
119
413936
3326
КА: Окопта ғой. Ричард Турере, сен өзгешесің.
07:09
We're going to cheer you on every step of the way, my friend.
120
417262
2968
Досым, біз сенің өмір жолындағы әрбір басқан қадамыңа қуанамыз.
07:12
Thank you so much.RT: Thank you. (Applause)
121
420230
3557
Саған көптен көп рақмет. РТ: Рақмет
ABOUT THE SPEAKER
Richard Turere - InventorYoung inventor Richard Turere invented "lion lights," an elegant way to protect his family's cattle from lion attacks.
Why you should listen
Richard Turere is a young Maasai man who lives in the wilderness of the Kenya savanna, on the edge of a national park full of rhino, giraffe, buffalo and lions. Since he was 9, Richard has held the honored chore of tending his father's cattle; in his free time, he tinkered with electrical gadgets. After dismantling the few household appliances, Richard taught himself how to fix them, and then he started inventing. He fit his parents' home with fans made from car parts and other junkyard components harvested from junkyards, then built other inventions for his neighbors.
Now 13, he is renowned for inventing "lion lights," a fence made of basic pieces (solar charging cells, flashlight parts), which quickly and effectively scares lions away from his father's cattle. Richard's dream is to be an aircraft engineer.
Read more about Richard Turere on CNN.com >>
Richard Turere | Speaker | TED.com