TED Salon U.S. Air Force
Sarah T. Stewart: Where did the Moon come from? A new theory
سارە ت. ستێوارت: تیۆرێکی نوێ: مانگ لەکوێیەوە هاتووە؟
Filmed:
Readability: 4
2,805,305 views
زەوی و مانگ دووانەیەکی وەک یەکن، بەتەواوەتی لە هەمان ماددە درووست بوون، بێ گومان ئەمە نامۆیە، چونکە لەو کاتەوە هیچ دوو تەنێکی ئاسمانیتر نییە کە هەمان خەسڵەتی کیمیاوییان هەبێت. هۆکاری ئەم پەیوەندیە تایبەتییە چییە؟ بۆ وەڵامدانەوەی ئەم پرسیارانە، زانای هەسارەناسی سارا ستیوارت تەنێکی گەردوونی جیاواز دەدۆزێتەوە، سینیستیا، و ڕێگەیەکی نوێی بۆ شیکردنەوەی سەرچاوەی دروست بوونی مانگ دۆزیوەتەوە.
Sarah T. Stewart - Planetary scientist
Sarah T. Stewart specializes in the study of collisions in the solar system. Full bio
Sarah T. Stewart specializes in the study of collisions in the solar system. Full bio
Double-click the English transcript below to play the video.
00:13
Nobody likes to make a mistake.
0
1161
2331
کەس حەزناکات هەڵە بکات.
00:16
And I made a whopping one.
1
4462
1847
هەڵەیەکی گەورەم کرد.
00:19
And figuring out what I did wrong
led to a discovery
led to a discovery
2
7534
5298
وێنای بکە ئەوهەڵەیەم کردم
ڕابەری کردم بۆ دۆزینەوە
ڕابەری کردم بۆ دۆزینەوە
00:24
that completely changes the way
we think about the Earth and Moon.
we think about the Earth and Moon.
3
12856
3497
کە تێگەیشتنی ئێمەی دەربارەی مانگ
و زەوی گۆڕی.
و زەوی گۆڕی.
00:29
I'm a planetary scientist,
4
17531
1920
زانای زانستی هەسارەم،
00:31
and my favorite thing to do
is smash planets together.
is smash planets together.
5
19475
3730
و تێکشکاندنی هەسارەکان
بەیەکەوە لای من خۆشترین کارە.
بەیەکەوە لای من خۆشترین کارە.
00:35
(Laughter)
6
23229
1011
(پێکەنینی بەرز)
00:36
In my lab, I can shoot at rocks
using cannons like this one.
using cannons like this one.
7
24264
5819
لە تاقیگە، دەتوانم تەقە لە بەردەکان بکەم
بە بەکارهێنانی تۆپەکان بەم شیوەیە.
بە بەکارهێنانی تۆپەکان بەم شیوەیە.
00:43
(Cannon shot)
8
31120
1246
(تەقاندنی تۆپ)
00:44
(Laughter)
9
32762
1075
(پێکەنینی بەرز)
لە تاقیکردنەوەکانم،
دەتوانم دۆخی دژوار دروست بکەم
دەتوانم دۆخی دژوار دروست بکەم
00:46
In my experiments, I can generate
the extreme conditions
the extreme conditions
10
34278
4032
00:50
during planet formation.
11
38334
1626
لە ماوەی بنیاتنانی هەسارە.
00:52
And with computer models,
I can collide whole planets together
I can collide whole planets together
12
40775
4018
لەگەڵ تاقیکردنەوەکانی کۆمپیوتەر، دەتوانم
هەموو هەسارەکان بەیەکەوە بەیەک دادەم
هەموو هەسارەکان بەیەکەوە بەیەک دادەم
00:56
to make them grow,
13
44817
1710
بۆئەوەی گەوەرەبن،
00:58
or I can destroy them.
14
46551
1587
یان دەتوانم وێرانیان بکەم.
01:00
(Laughter)
15
48162
1077
(پێکەنینی بەرز)
01:02
I want to understand
how to make the Earth and the Moon
how to make the Earth and the Moon
16
50354
4424
دەمەوێت تێبگەم
چۆن زەوی و مانگ دروست دەکرێن
چۆن زەوی و مانگ دروست دەکرێن
01:06
and why the Earth is so different
from other planets.
from other planets.
17
54802
3240
و بۆچی زەوی زۆرجیاوازە لە
هەسارەکانی تر.
هەسارەکانی تر.
01:11
The leading idea for the origin
of the Earth and Moon
of the Earth and Moon
18
59414
3737
بیرۆکەیەکی بنچینە بۆ
بنەڕەتی زەوی و مانگ
بنەڕەتی زەوی و مانگ
01:15
is called the "giant impact theory."
19
63175
1955
"ناسراوابە "تیۆری بەریەککەوتنی زەبەلاح.
01:18
The theory states that a Mars-sized body
struck the young Earth,
struck the young Earth,
20
66011
3408
تیۆرەکە دەڵێت کەوا بەشێک لە مەریخ
بەر زەوی کەووتوە
بەر زەوی کەووتوە
01:21
and the Moon formed from
the debris disc around the planet.
the debris disc around the planet.
21
69443
5325
و مانگ پێکهاتوە لە
ئەڵقەیەکی پاشماوە لە دەورووبەری هەسارەکە.
ئەڵقەیەکی پاشماوە لە دەورووبەری هەسارەکە.
01:28
The theory can explain
so many things about the Moon,
so many things about the Moon,
22
76061
3211
تیۆرەکە دەتوانێ زۆر شت ڕوون دەکاتەوە
دەربارەی مانگ،
دەربارەی مانگ،
01:31
but it has a huge flaw:
23
79296
2021
بەڵام لاوازییەکی گەورەی هەیە:
01:34
it predicts that the Moon is mostly made
from the Mars-sized planet,
from the Mars-sized planet,
24
82051
4531
پێشبینی دەکرێت مانگ لە هەسارەیەکی
گەورەی وەک مەریخەوە دروست کرابێت.
گەورەی وەک مەریخەوە دروست کرابێت.
01:38
that the Earth and the Moon
are made from different materials.
are made from different materials.
25
86606
3344
کەواتە زەوی و مانگ لە
مادەی جیاواز دروست بوون.
مادەی جیاواز دروست بوون.
01:42
But that's not what we see.
26
90504
1661
بەڵام ئەوە نییە کە ئێمە دەیبینین.
01:45
The Earth and the Moon
are actually like identical twins.
are actually like identical twins.
27
93154
3717
زەوی و مانگ
لە ڕاستیدا دووانەیەکی وەک یەکن.
لە ڕاستیدا دووانەیەکی وەک یەکن.
01:49
The genetic code of planets is written
in the isotopes of the elements.
in the isotopes of the elements.
28
97704
4897
نهێنی بۆماوەیی هەسارەکان.
لە توخمەکانی ئیزۆتۆپس نووسراوە.
لە توخمەکانی ئیزۆتۆپس نووسراوە.
01:54
The Earth and Moon
have identical isotopes.
have identical isotopes.
29
102625
2869
زەوی و مانگ
ئیزۆتۆپسیان وەک یەکە.
ئیزۆتۆپسیان وەک یەکە.
01:57
That means that the Earth and Moon
are made from the same materials.
are made from the same materials.
30
105518
4641
کەواتە گەیشتین بەوەی زەوی و مانگ
لە یەک توخم و مادە دروست کراون.
لە یەک توخم و مادە دروست کراون.
02:03
It's really strange that the Earth
and the Moon are twins.
and the Moon are twins.
31
111080
3623
بە دڵنیاییەوە نامۆیە کەوا زەوی و
مانگ دووانە بن.
مانگ دووانە بن.
02:07
All of the planets are made
from different materials,
from different materials,
32
115160
2636
گشت هەسارەکان لە مادە
جیاوازەکان دروست بووین.
جیاوازەکان دروست بووین.
02:09
so they all have different isotopes,
33
117820
2129
کەواتە ئیزۆتۆپسی جیاوازیان هەیە،
02:11
they all have their own genetic code.
34
119973
2055
هەموویان خاوەنی نهێنی بۆماوەین.
02:14
No other planetary bodies
have the same genetic relationship.
have the same genetic relationship.
35
122695
4456
تەنی هەسارەکان
هەمان پەیوەندی بۆماوەیان نییە.
هەمان پەیوەندی بۆماوەیان نییە.
02:19
Only the Earth and Moon are twins.
36
127824
2447
تەنها زەوی و مانگ دووانەنن.
02:23
When I started working
on the origin of the Moon,
on the origin of the Moon,
37
131588
2575
کاتێک دەستمکرد بە کارکردن
لە بنچینەیی مانگ،
لە بنچینەیی مانگ،
02:26
there were scientists that wanted to
reject the whole idea of the giant impact.
reject the whole idea of the giant impact.
38
134187
4077
هەندێ زانا دەیانویست هەموو بیرۆکەی
بەریەک کەوتنی زبەلاح ڕەتبکەنەوە.
بەریەک کەوتنی زبەلاح ڕەتبکەنەوە.
02:30
They didn't see any way for this theory
to explain the special relationship
to explain the special relationship
39
138288
4181
نەیاندەتوانی وێنایی ئەوە بکەن کە
ئەم بیرۆکەیە پەیوەندی نێوان
ئەم بیرۆکەیە پەیوەندی نێوان
02:34
between the Earth and the Moon.
40
142493
1736
زەوی و مانگ شیدەکاتەوە.
02:36
We were all trying to think of new ideas.
41
144729
2554
هاوڵماندا بۆ دۆزینەوەی بیرۆکەیەکی نوێ.
02:40
The problem was,
there weren't any better ideas.
there weren't any better ideas.
42
148084
2980
کێشەکە ئەوەبوو
هیچ بیرۆکەی باشترنەبوو.
هیچ بیرۆکەی باشترنەبوو.
02:43
All of the other ideas
had even bigger flaws.
had even bigger flaws.
43
151768
3534
هەموو بیرۆکەکانی تر
تەنها هەڵەیەکی گەورەتریان هەبوو.
تەنها هەڵەیەکی گەورەتریان هەبوو.
02:48
So we were trying to rescue
the giant impact theory.
the giant impact theory.
44
156437
3622
هەوڵمان بۆ ڕزگار کردنی
تیۆری بەریەککەوتنی زەبەلاح دەدا.
تیۆری بەریەککەوتنی زەبەلاح دەدا.
02:53
A young scientist in my group suggested
that we try changing the spin
that we try changing the spin
45
161376
4881
زانایەکی گەنج لە گروپەکەم پێشنیاریکرد
کەوا هەوڵ بۆ گۆڕینی خولانەوەی
کەوا هەوڵ بۆ گۆڕینی خولانەوەی
02:58
of the giant impact.
46
166281
1365
بەریەک کەوتنی
زەبەلاح بدەین.
زەبەلاح بدەین.
02:59
Maybe making the Earth spin faster
could mix more material
could mix more material
47
167670
4394
لەوانەیە بە خێراترکردنی خولانەوی زەوی
بتوانین ماددەی زیاتری تێکەڵ بکەین
بتوانین ماددەی زیاتری تێکەڵ بکەین
03:04
and explain the Moon.
48
172088
1839
و مانگ ڕوونبکەینەوە.
03:06
The Mars-sized impactor had been chosen
49
174623
2683
قەبارەی ئیمپاکتەری مەریخ هەڵبژێردرا
03:09
because it could make the Moon
50
177330
1743
چونکە دەتوانێ مانگ دروستبکات
03:11
and make the length of Earth's day.
51
179097
2941
و وابکات ڕۆژەکانی زەوی درێژ بکات.
03:15
People really liked
that part of the model.
that part of the model.
52
183227
2202
خەڵک بەدڵنیاییەوە ئەم
نموونەیان زۆر بە دڵ بوو.
نموونەیان زۆر بە دڵ بوو.
03:18
But what if something else determined
the length of Earth's day?
the length of Earth's day?
53
186481
3417
چی دەبێت گەرهەندێک شتیتر لە دیاریکردنی
درێژی ڕۆژەکانی زەوی ڕۆڵیان هەبێت؟
درێژی ڕۆژەکانی زەوی ڕۆڵیان هەبێت؟
03:22
Then there would be many more possible
giant impacts that could make the Moon.
giant impacts that could make the Moon.
54
190484
4722
پاشان لەوانەوە زۆرئەگەریتری بەریەککەوتنی.
زەبەلاحەکان کەوا بتوانێت مانگ دروست بکات.
زەبەلاحەکان کەوا بتوانێت مانگ دروست بکات.
03:28
I was curious about what could happen,
55
196444
2665
بە پەرۆش بووم تا بزانم چی ڕوودەدات.
03:31
so I tried simulating
faster-spinning giant impacts,
faster-spinning giant impacts,
56
199133
4387
هاوڵم دەدا هەمان کار بکەم
خێراتر خولانەوەی بەریەککەوتنی زابەلاحەکان
خێراتر خولانەوەی بەریەککەوتنی زابەلاحەکان
03:35
and I found that it is possible
57
203544
2484
و تێگەیشتم کە دروستکردنی
03:38
to make a disc out of the same
mixture of materials as the planet.
mixture of materials as the planet.
58
206052
3878
دیسک لە هەمان ماددە تێکەڵ
کراوەکانی هەسارەکان مەحاڵ نییە.
کراوەکانی هەسارەکان مەحاڵ نییە.
03:42
We were pretty excited.
59
210871
2010
سەرمان سورمابوو.
03:44
Maybe this was the way
to explain the Moon.
to explain the Moon.
60
212905
2672
لەوانەیە ئەمە ئەو ڕێگەیە بێت.
بۆ ئەوەی مانگ ڕوونبکاتەوە
بۆ ئەوەی مانگ ڕوونبکاتەوە
03:48
The problem is, we also found
that that's just not very likely.
that that's just not very likely.
61
216950
5304
کێشەیەکیتر هەیە، بۆمان دەرکەوت
ئەمە بە کەڵک نایەت.
ئەمە بە کەڵک نایەت.
03:54
Most of the time, the disc
is different from the planet,
is different from the planet,
62
222278
3080
زۆربەی کات دیسک لە هەسارە جیاوازە،
03:57
and it looked like
making our Moon this way
making our Moon this way
63
225382
2837
پێدەچێت بنیاتنانی مانگەکەی
ئێمە بەم ڕێگەیە
ئێمە بەم ڕێگەیە
04:00
would be an astronomical coincidence,
64
228243
3157
دەبێت پێشهاتێکی گەردووناسی،
04:04
and it was just hard
for everyone to accept the idea
for everyone to accept the idea
65
232243
2984
قبوڵ کردنی ئەم بیرۆکەیە بۆ
هەموو کەسێک قورس بوو
هەموو کەسێک قورس بوو
04:07
that the Moon's special connection
to Earth was an accident.
to Earth was an accident.
66
235251
3811
کەوا پەیوەندیە تایبەتیەکەی مانگ
و زەوی هەڕەمەکی بوو.
و زەوی هەڕەمەکی بوو.
04:13
The giant impact theory
was still in trouble,
was still in trouble,
67
241220
2750
تیۆری بەریەک کەوتنی زەبەلاح
هێشتا لە ناو کێشە دایە،
هێشتا لە ناو کێشە دایە،
04:16
and we were still trying to figure out
how to make the Moon.
how to make the Moon.
68
244911
3139
هێشتا هەوڵ دەدەین تا ڕێگەیەک بدۆزینەوە
بۆ دروست کردنی مانگ.
بۆ دروست کردنی مانگ.
04:21
Then came the day
when I realized my mistake.
when I realized my mistake.
69
249932
3964
دواتر ڕۆژەکە هات
کاتێک هەستمکرد هەڵەم کردووە.
کاتێک هەستمکرد هەڵەم کردووە.
04:27
My student and I were looking at the data
from these fast-spinning giant impacts.
from these fast-spinning giant impacts.
70
255471
4939
من و خوێنکارێکم سەرنجمان لە خێرایی
خولانەوە بەریەککەوتنی زابەلاحەکان دا.
خولانەوە بەریەککەوتنی زابەلاحەکان دا.
04:32
On that day, we weren't actually
thinking about the Moon,
thinking about the Moon,
71
260434
2682
لەو ڕۆژە، لەڕاستیدا بیرمان
لە مانگ نەکردبووە و،
لە مانگ نەکردبووە و،
04:35
we were looking at the planet.
72
263140
1655
لێکۆڵێنەوەمان
لە هەسارەکە دەکرد.
لە هەسارەکە دەکرد.
04:36
The planet gets super-hot
and partially vaporized
and partially vaporized
73
264819
2539
هەسارەکە گەرم دەبوو
و لەلایەکیترەوە دەبووە هەڵم
و لەلایەکیترەوە دەبووە هەڵم
04:39
from the energy of the impact.
74
267382
2166
لەو وزەی بەریەک کەوتنە.
04:43
But the data didn't look like a planet.
75
271479
1998
بەڵام داتاکە وەک هەسارەکە نەبوو.
04:45
It looked really strange.
76
273501
1423
زۆر سەیربوو.
04:47
The planet was weirdly
connected to the disc.
connected to the disc.
77
275388
2397
هەسارەکە بە نامۆی بەوە بەدیسک بەسترابوو.
04:51
I got that super-excited feeling
78
279433
2787
هەستم بە دڵخۆشی کرد
04:54
when something really wrong
might be something really interesting.
might be something really interesting.
79
282244
3701
کاتێک شتێک بەدڵنیاییەوە هەڵەیە
لەوانەیە شتێک بەدڵنیاییەوە سەرنجڕاکێش بێت.
لەوانەیە شتێک بەدڵنیاییەوە سەرنجڕاکێش بێت.
05:00
In all of my calculations,
80
288011
1328
هەموو لێکدانەوەکانم،
05:01
I had assumed there was a planet
with a separate disc around it.
with a separate disc around it.
81
289363
3260
پێم وابوو کەوا هەسارە لەگەڵ.
دیسک جیاکراوە لە دەورووبەریەتی
دیسک جیاکراوە لە دەورووبەریەتی
بە وریاییەوە هەڵسەنگاندنم بۆ
دیسک و تاقیکردنەوەکەمان دەکرد
دیسک و تاقیکردنەوەکەمان دەکرد
05:04
Calculating what was in the disc
was how we tested
was how we tested
82
292647
2425
05:07
whether an impact could make the Moon.
83
295096
2401
چری بەرکەوتن دەتوانێ مانگ دروست بکات.
05:10
But it didn't look that simple anymore.
84
298828
2178
بەڵام چیتر بەسادەیی لێی مەڕوانن.
05:15
We were making the mistake
85
303756
3083
ئێمە هەڵەمان کردبوو
کە پێمان وابوو
کە پێمان وابوو
05:18
of thinking that a planet was always
going to look like a planet.
going to look like a planet.
86
306863
4281
هەسارە هەمێشە
وەک هەسارەی ڕەفتار دەکات.
وەک هەسارەی ڕەفتار دەکات.
05:24
On that day, I knew that a giant impact
was making something completely new.
was making something completely new.
87
312190
6919
لەو ڕۆژەوە زانیم کەوا بەریەککەوتنی زەبەلاح
شتێکی تەواو نوێ دروست دەکات.
شتێکی تەواو نوێ دروست دەکات.
05:33
I've had eureka moments.
88
321133
1826
پێشتر ساتە پڕ جۆشەکانم ئەزموون کردبوو.
05:35
This was not one of them.
89
323655
1619
ئەمە یەکێک نەبوو لە ئەوان.
05:37
(Laughter)
90
325298
1167
(پێکەنینی بەرز)
05:38
I really didn't know what was going on.
91
326489
2913
بەدڵنیاییەوە نەمدەزانی چی ڕوودەدات.
05:42
I had this strange, new object
in front of me
in front of me
92
330062
2152
پرۆژەیەکی نوێی نامۆم لەبەر دەست بوو
05:44
and the challenge
to try and figure it out.
to try and figure it out.
93
332238
2781
ڕووبەڕووی سەختی دەبوومەوە
لە تێگەیشتنیدا.
لە تێگەیشتنیدا.
05:48
What do you do when faced
with the unknown?
with the unknown?
94
336473
2914
چی دەکەن کاتێک ڕووبەڕوو
لەگەڵ شتێکی نەزانراو دەبنەوە؟
لەگەڵ شتێکی نەزانراو دەبنەوە؟
05:52
How do you even start?
95
340054
1681
تەنانەت چۆن دەست پێدەکەیت؟
05:55
We questioned everything:
96
343058
1769
پرسیاری هەموو شتێکمان کرد:
05:57
What is a planet?
97
345400
1195
هەسارە چییە؟
05:58
When is a planet no longer
a planet anymore?
a planet anymore?
98
346619
2304
کەتێک هەسارەیەک چیتر
هەسەرەیەک نییە؟
هەسەرەیەک نییە؟
06:01
We played with new ideas.
99
349320
2871
کارمان کرد لەگەڵ بیرۆکە نوێیەکان.
پێویستی کرد ڕزگاربین لە
شێوازی بیرکردنەوە کۆنەکانمان،
شێوازی بیرکردنەوە کۆنەکانمان،
06:04
We had to get rid
of our old way of thinking,
of our old way of thinking,
100
352969
2184
06:07
and by playing, I could
throw away all of the data,
throw away all of the data,
101
355177
3625
و گفتەگۆمان کرد، توانیم
هەموو داتاکە وەلاوە بنێم،
هەموو داتاکە وەلاوە بنێم،
06:10
all of the rules of the real world,
102
358826
1913
هەموو یاساکانی جیهانی ڕاستی،
06:12
and free my mind to explore.
103
360763
2285
و مێشکم بۆ گەڕان کردەوە.
06:16
And by making a mental space
104
364711
1926
و بە بنیاتنانی بۆشایەکی ئەقڵی
06:19
where I could try out outrageous ideas
105
367501
2576
توانیم هەموو بیرۆکەکان تاقی بکەمەوە
06:23
and then bring them back
into the real world to test them,
into the real world to test them,
106
371233
3434
و بیانگەڕێنمەوە بۆ ناو
جیهانی ڕاستەقینە و تاقیان بکەمەوە،
جیهانی ڕاستەقینە و تاقیان بکەمەوە،
06:27
I could learn.
107
375331
1354
توانیم فێربم.
06:31
And by playing, we learned so much.
108
379423
2976
و گفتوگۆم کرد، زۆرشت فێربووین.
06:34
I combined my lab experiments
with computer models
with computer models
109
382880
3458
تاقیکردنەوەی تاقیگەکەم کۆکردەوە
لەگەڵ نموونەکانی کۆمپیوتەر
لەگەڵ نموونەکانی کۆمپیوتەر
06:38
and discovered that
after most giant impacts,
after most giant impacts,
110
386362
2582
و بۆم دەرکەوت کە دوای
بەریەککەوتنی زۆربەی زەبەلاحەکان
بەریەککەوتنی زۆربەی زەبەلاحەکان
06:40
the Earth is so hot, there's no surface.
111
388968
2162
زەوی زۆر گەرم دەبێت، هیچ ڕوویەکی نییە.
06:43
There's just a deep layer of gas
that gets denser and denser with depth.
that gets denser and denser with depth.
112
391154
3590
تەنها چینێکی گازی قوڵ
کەوا چڕتر و چڕتر دەبوو لەگەڵ قوڵ بوونەوە.
کەوا چڕتر و چڕتر دەبوو لەگەڵ قوڵ بوونەوە.
06:47
The Earth would have been like Jupiter.
113
395289
2003
زەوی لەوانەیە وەک هەسارەی موشتەری بووبێت.
06:49
There's nothing to stand on.
114
397316
1516
هیچ شوێنیکی نەبێت بۆ وەستان.
06:52
And that was just part of the problem.
115
400373
2872
و ئەوە تانها بەشێک بوو لە کێشەکە.
06:55
I wanted to understand the whole problem.
116
403269
2374
ویستم لە کۆی کێشەکە تێبگەم.
06:58
I couldn't let go of the challenge
to figure out what was really going on
to figure out what was really going on
117
406242
3911
نەمدەتوانی دەستەوستان دابنیشم و
هەوڵ نەدەم تا بزانم لە بەریەک کەوتنی
هەوڵ نەدەم تا بزانم لە بەریەک کەوتنی
07:02
in giant impacts.
118
410177
1469
زەبەلاحەکان چی ڕوودەدات.
07:04
It took almost two years
119
412719
1591
نزیکی دوو ساڵی خەیاند
07:07
of throwing away old ideas
120
415191
1790
بۆ لە ناوبردنی بیرۆکە کۆنەکان
07:09
and building new ones
121
417733
1542
و بنیاتنانی بیرۆکەی نوێ
07:11
that we understood the data
122
419941
1884
و تێگەیشتنی داتاکان
07:14
and knew what it meant for the Moon.
123
422637
1809
و تێگەیشتن لە مانگ.
07:17
I discovered a new type
of astronomical object.
of astronomical object.
124
425811
4363
جۆرە شتێکی نوێ زانستی گەردووناسیم
دۆزییەوە.
دۆزییەوە.
07:23
It's not a planet.
125
431168
1419
هەسارە نییە.
07:25
It's made from planets.
126
433087
1495
لە هەسارە دروست کراوە،
07:27
A planet is a body whose self-gravity
127
435733
2518
هەسارەیەک خاوەنی کێشکردنی خۆیەتی
ئەوەندە بەهێزە دەتوانێت
پارێزگاری لە شێوەی خڕی خۆی بکات.
پارێزگاری لە شێوەی خڕی خۆی بکات.
07:30
is strong enough to give it
its rounded shape.
its rounded shape.
128
438275
2570
07:32
It spins around all together.
129
440869
1794
هەمووی بەیەکەوە دەخولانەوە.
07:35
Make it hotter and spin it faster,
130
443415
2719
بووە هۆی ئەوەی خراتر
بخولێتەوە و گەرمتر بێت.
بخولێتەوە و گەرمتر بێت.
07:38
the equator gets bigger and bigger
until it reaches a tipping point.
until it reaches a tipping point.
131
446158
3813
هێڵی یەکسانی گەورەتر و گەورەتردەبێت
تاوەکو دەگاتە خاڵی لووتکە.
تاوەکو دەگاتە خاڵی لووتکە.
07:42
Push past the tipping point,
132
450629
1642
پاڵپێوەنان بە خاڵی لووتکەی پێشتر.
07:44
and the material at the equator
spreads into a disc.
spreads into a disc.
133
452295
4097
و مادە لە هێڵی یەکسانی
بڵاودەبێتەوە بۆ ناو دیسک.
بڵاودەبێتەوە بۆ ناو دیسک.
07:48
It's now broken all the rules
of being a planet.
of being a planet.
134
456953
2769
ئێستا هەموو یاساکانی هەسارەبوون شکێنران
07:52
It can't spin around together anymore,
135
460215
2395
چیتر ناتوانن بەیەکەوە بخولاێنەوە،
07:54
its shape keeps changing
as it gets bigger and bigger;
as it gets bigger and bigger;
136
462634
2661
شێوەکەی بەردەوامی دەگۆڕێت
و گەورەتر و گەورەتر دەبێت:
و گەورەتر و گەورەتر دەبێت:
07:57
the planet has become something new.
137
465319
1967
هەسارەکە دەبێت بە شتێکی نوێ.
08:00
We gave our discovery its name:
138
468771
2910
دۆزینەوەکەمان ناونا:
08:04
synestia.
139
472610
1323
سینێستیا.
08:06
We named it after the goddess Hestia,
140
474402
2182
ناومان ناوە خواوەندی هێستیا،
08:08
the Greek goddess of the hearth and home,
141
476608
2306
خواوەندێکی یۆنانە خواوەندی ماڵ و ئاگردان،
08:10
because we think the Earth became one.
142
478938
2282
چونکە بیرمانکردەوە زەوی دەبێتە یەکیان.
مەبەستی پاشگرەکە،
"هەموو بە یەکەوە"
"هەموو بە یەکەوە"
08:13
The prefix means "all together,"
143
481244
1551
08:14
to emphasize the connection
between all of the material.
between all of the material.
144
482819
2797
بۆ جەختکردنەوەی پەیوەندی
نێوان هەموو مادەکان.
نێوان هەموو مادەکان.
08:18
A synestia is what a planet becomes
145
486640
3202
سینێستیا ئەو دۆخەیە کە هەموو
هەسارەکان پێی تێپەڕ دەبن
هەسارەکان پێی تێپەڕ دەبن
08:21
when heat and spin push it over the limit
of a spheroidal shape.
of a spheroidal shape.
146
489866
4450
کاتێک زیاد لە پێویست گەرم دەبێت
و دەخولاێتەوە لە شێوەی خڕۆکە.
و دەخولاێتەوە لە شێوەی خڕۆکە.
08:27
Would you like to see a synestia?
147
495691
2490
دەتانەوێت سینێستیا ببینن؟
08:30
(Cheers)
148
498205
2039
(فەرموو)
08:33
In this visualization
of one of my simulations,
of one of my simulations,
149
501554
3932
ئەمە نموونەیەکی خەیاڵی بینراوی
سەرەتاییەکانی
سەرەتاییەکانی
08:37
the young Earth is already spinning
quickly from a previous giant impact.
quickly from a previous giant impact.
150
505510
4294
تەمەنی زەویە بەهۆی بەریەککەوتنی
زەبەلاحی پێشتر بەخێرای دەخولێتەوە.
زەبەلاحی پێشتر بەخێرای دەخولێتەوە.
08:42
Its shape is deformed, but our planet
would be recognizable
would be recognizable
151
510663
3236
شێوەکەی شێواوە بەڵام هەسارەکەی
ئێمە دەناسرێتەوە بەهۆی
ئێمە دەناسرێتەوە بەهۆی
08:45
by the water on its surface.
152
513923
1906
ڕێژەی ئاوی سەر ڕوویەکەی.
08:48
The energy from the impact
vaporizes the surface,
vaporizes the surface,
153
516692
3857
وزەکە لەبەریەک کەوتنی
هەڵمی ڕووی،
هەڵمی ڕووی،
08:52
the water, the atmosphere,
154
520573
1522
ئاوەکە، بەرگەهەوا ،
08:54
and mixes all of the gases together
in just a few hours.
in just a few hours.
155
522119
3923
و هەموو گازەکان بەیەکەوە
تیکەڵ دەکات لە چەند کاتژمێرێکی کەم.
تیکەڵ دەکات لە چەند کاتژمێرێکی کەم.
08:59
We discovered that many
giant impacts make synestias,
giant impacts make synestias,
156
527414
3619
تێگەیشتین کەوا بەریەک کەوتنی
زۆربەی زەبەلاحەکان سینێستیا درووست دەکات.
زۆربەی زەبەلاحەکان سینێستیا درووست دەکات.
09:03
but these burning, bright objects
don't live very long.
don't live very long.
157
531566
2977
بەڵام دەسوتین، شتەکان دەدرەوشێنەوە
زیاتر ناژین.
زیاتر ناژین.
09:06
They cool down, shrink
and turn back into planets.
and turn back into planets.
158
534567
3536
سارد دەبن، گرژدەبن
و دەگۆڕێن بۆ هەسارەکان.
و دەگۆڕێن بۆ هەسارەکان.
09:11
While rocky planets
like Earth were growing,
like Earth were growing,
159
539266
2423
لەو کاتە بەردی هەسارەکان
وەک زەوی گەشە دەکەن.
وەک زەوی گەشە دەکەن.
09:13
they probably turned into synestias
one or more times.
one or more times.
160
541713
3526
لەوانەیە جارێک یان زیاتر
بگۆڕێن بۆ سینێستیا.
بگۆڕێن بۆ سینێستیا.
09:19
A synestia gives us a new way to solve
the problem of the origin of the Moon.
the problem of the origin of the Moon.
161
547338
5740
سینێستیا ڕێگەیەکی نوێی پێبەخشین
بۆ چارەسەرکردنی کێشەی بنەرەتی مانگ.
بۆ چارەسەرکردنی کێشەی بنەرەتی مانگ.
09:26
We propose that the Moon formed
inside a huge, vaporous synestia.
inside a huge, vaporous synestia.
162
554821
6915
پێمان وایە مانگ لە ناو دوکەڵی
سینێستیایەکی گەورە دروست بووە.
سینێستیایەکی گەورە دروست بووە.
09:34
The Moon grew from magma rain
163
562285
3070
مانگەکە لە بارانی بەردی
تواوە گەشەی کردبوو
تواوە گەشەی کردبوو
09:37
that condensed out of the rock vapor.
164
565379
2415
لە چڕکردنەوەی خەستی هەڵمی بەرد.
09:41
The Moon's special connection to Earth
165
569198
2289
پەیوەندیە تایبەتەکەی مانگ و زەوی
09:43
is because the Moon formed
inside the Earth
inside the Earth
166
571511
2766
بریتیە لە دروست بوونی مانگ لە ناوەخنی زەوی
09:46
when Earth was a synestia.
167
574301
1880
کاتێک زەوی سینێستیا بوو.
09:49
The Moon could have orbited
inside the synestia for years,
inside the synestia for years,
168
577457
4286
مانگ بۆ چەند ساڵێک لە
خولگەی سینێستیا دەسوڕێتەوە،
خولگەی سینێستیا دەسوڕێتەوە،
09:53
hidden from view.
169
581767
1617
نادیارە.
09:56
The Moon is revealed by the synestia
cooling and shrinking
cooling and shrinking
170
584622
4908
مانگ لە لایەن سینێستیا دەردەکەوێت و
ساردەبێتەوە و گرژدەبێتەوە
ساردەبێتەوە و گرژدەبێتەوە
10:01
inside of its orbit.
171
589554
1895
لەناو خولگەکەی.
10:06
The synestia turns into planet Earth
172
594652
2593
سینێستیاکە دەگۆڕێت بۆهەسارەی زەوی
10:09
only after cooling
for hundreds of years longer.
for hundreds of years longer.
173
597269
3414
تانها دوای سارد بوونەوە
بۆ زیاتر لە سەد ساڵ.
بۆ زیاتر لە سەد ساڵ.
10:14
In our new theory,
174
602990
1804
لەتیۆرە نوێیەکەمان،
10:16
the giant impact makes a synestia,
175
604818
2810
بەریەککەوتنی زەبەلاحە
سینێستیا بنیات دەنێت،
سینێستیا بنیات دەنێت،
10:19
and the synestia divides
into two new bodies,
into two new bodies,
176
607652
3645
و سینێستیا دابەش دەبێت
بۆ دوو بەش،
بۆ دوو بەش،
10:23
creating our isotopically
identical Earth and Moon.
identical Earth and Moon.
177
611321
4734
درووسکردنی ئیزتۆپیکلی
دوانەی زەوی و مانگەکەمان.
دوانەی زەوی و مانگەکەمان.
10:29
Synestias have been created
throughout the universe.
throughout the universe.
178
617420
3717
سینێستیا درووست کراوە
بە درێژای گەردوون.
بە درێژای گەردوون.
10:34
And we only just realized that
by finding them in our imagination:
by finding them in our imagination:
179
622574
5581
و تەنها هەست بەوە دەکەین کەوا:
دۆزینەوەیان لە خەیاڵەکانمان
دۆزینەوەیان لە خەیاڵەکانمان
10:40
What else am I missing
in the world around me?
in the world around me?
180
628179
4903
شتێکی ترم لە دەستداوە
لە هەموو جیهانەکەم؟
لە هەموو جیهانەکەم؟
10:45
What is hidden from my view
by my own assumptions?
by my own assumptions?
181
633106
3772
شتێک لە لایەن گریمانەکانم
شاردراوەتەوە لە بینینم؟
شاردراوەتەوە لە بینینم؟
10:51
The next time you look at the Moon,
182
639371
2294
جاری داهاتوو سەیری مانگتان کرد،
10:53
remember:
183
641689
1659
لە بیرتان نەچێت:
10:55
the things you think you know
184
643372
1832
پێت وایە ئەو شتە دەزانیت
10:58
may be the opportunity to discover
something truly amazing.
something truly amazing.
185
646320
4459
لەوانەیە هەلی دۆزینەوە شتێک زۆر
سەرنجراکێش بۆ بڕەخسێت.
سەرنجراکێش بۆ بڕەخسێت.
11:05
(Applause)
186
653167
4380
(چەپڵەرێزان)
ABOUT THE SPEAKER
Sarah T. Stewart - Planetary scientistSarah T. Stewart specializes in the study of collisions in the solar system.
Why you should listen
Sarah T. Stewart has been a Professor in the Department of Earth and Planetary Sciences at UC Davis since 2014, following 11 years as a Professor at Harvard University. A planetary scientist and MacArthur Fellow, she specializes in the study of collisions in the solar system and directs the Shock Compression Laboratory, which uses light gas guns to study shock waves in planetary materials. Stewart is best known for proposing a new model for the origin of the Moon, and she is dedicated to public outreach in the planetary sciences.
Sarah T. Stewart | Speaker | TED.com