TED2011
Rajesh Rao: A Rosetta Stone for a lost language
राजेश रावः सिंधू लिपीची गुरुकिल्ली
Filmed:
Readability: 4.2
2,103,451 views
राजेश राव भारावून गेले आहेत 'जगातल्या सर्वात कठीण शब्दकोड्यामुळे'. (ते म्हणजे) ४००० वर्षांपूर्वीच्या सिंधू लिपीची उकल करणे.'TED 2011' या कार्यक्रमात ते सांगतात आधुनिक गणनात्मक कार्यप्रणालीच्या वापराबद्दल, ज्याची मदत ह्या प्राचीन संस्कृतीबद्दल अधिक जाणून घेण्यात होऊ शकते.
Rajesh Rao - Computational neuroscientist
Rajesh Rao seeks to understand the human brain through computational modeling, on two fronts: developing computer models of our minds, and using tech to decipher the 4,000-year-old lost script of the Indus Valley civilization. Full bio
Rajesh Rao seeks to understand the human brain through computational modeling, on two fronts: developing computer models of our minds, and using tech to decipher the 4,000-year-old lost script of the Indus Valley civilization. Full bio
Double-click the English transcript below to play the video.
00:15
I'd like to begin with a thought experiment.
0
0
3000
मला एका वैचारिक प्रयोगापासून सुरूवात करावीशी वाटते.
00:19
Imagine that it's 4,000 years into the future.
1
4000
3000
अशी कल्पना करा की आतापासून ४००० वर्षं लोटली आहेत,
00:22
Civilization as we know it
2
7000
2000
आपल्याला माहित असणारा आताचा समाज
00:24
has ceased to exist --
3
9000
2000
लोप पावला आहे.
00:26
no books,
4
11000
2000
(आपल्याकडे) कोणतंही पुस्तक नाही
00:28
no electronic devices,
5
13000
3000
कोणतंही इलेक्ट्रॉनिक उपकरण नाही
00:31
no Facebook or Twitter.
6
16000
3000
फेसबुक नाही वा ट्विटरही नाही
00:34
All knowledge of the English language and the English alphabet
7
19000
3000
इंग्रजी भाषा आणि इंग्रजी आद्याक्षरं ह्याबाबतीतलं सर्व ज्ञान
00:37
has been lost.
8
22000
2000
लोप पावलं आहे.
00:39
Now imagine archeologists
9
24000
2000
आणि आता कल्पना करा की (भविष्यातले) पुराणवस्तुसंशोधक
00:41
digging through the rubble of one of our cities.
10
26000
2000
आपल्या एखाद्या शहराच्या पडझडीचे उत्खनन करत आहेत.
00:43
What might they find?
11
28000
2000
त्यांना काय सापडू शकेल?
00:45
Well perhaps some rectangular pieces of plastic
12
30000
3000
कदाचित हे प्लास्टिकचे आयताकृती तुकडे
00:48
with strange symbols on them.
13
33000
3000
ज्यांवर काही विचित्र चिन्हं आहेत.
00:51
Perhaps some circular pieces of metal.
14
36000
3000
किंवा धातूच्या गोलाकार चकत्या
00:54
Maybe some cylindrical containers
15
39000
2000
कदाचित दंडगोलाकार पेले,
00:56
with some symbols on them.
16
41000
2000
ज्यांवरही काही चिन्हं आहेत.
00:58
And perhaps one archeologist becomes an instant celebrity
17
43000
3000
कदाचित एखादी पुराणवस्तुसंशोधक अचानक रातोरात ख्यातनाम बनेल.
01:01
when she discovers --
18
46000
2000
जेव्हा तिला सापडेल
01:03
buried in the hills somewhere in North America --
19
48000
2000
उत्तर अमेरिकेच्या टेकड्यांवर दडलेल्या
01:05
massive versions of these same symbols.
20
50000
3000
ह्याच चिन्हांच्या मोठ्या प्रतिकृती!
01:10
Now let's ask ourselves,
21
55000
2000
आता आपण स्वतःला विचारू
01:12
what could such artifacts say about us
22
57000
3000
अश्या वस्तू आपल्याबद्दल काय सांगतील?
01:15
to people 4,000 years into the future?
23
60000
3000
अजून ४००० वर्षांनंतरच्या मानवाला?
01:18
This is no hypothetical question.
24
63000
2000
हा काल्पनिक प्रश्न नाही
01:20
In fact, this is exactly the kind of question we're faced with
25
65000
3000
खरंतर, नेमका हाच प्रश्न आज आपल्याला पडतो
01:23
when we try to understand the Indus Valley civilization,
26
68000
3000
जेव्हा आपण सिंधू संस्कृती समजून घेण्याचा प्रयत्न करतो,
01:26
which existed 4,000 years ago.
27
71000
2000
जी ४००० वर्षांपूर्वी अस्तित्वात होती.
01:28
The Indus civilization was roughly contemporaneous
28
73000
3000
ही सिंधू संस्कृती साधारण समकालीन होती,
01:31
with the much better known Egyptian and the Mesopotamian civilizations,
29
76000
3000
आपल्याला जास्त प्रकारे ज्ञात असलेल्या इजिप्शियन आणि मेसोपोटेमियन संस्कृतींना.
01:34
but it was actually much larger than either of these two civilizations.
30
79000
3000
पण वस्तविकतः ह्या दोन्ही संस्कृतींपेक्षा जास्त मोठी होती.
01:37
It occupied the area
31
82000
2000
हिने व्यापलेलं क्षेत्रफळ
01:39
of approximately one million square kilometers,
32
84000
2000
सुमारे एक दशलक्ष चौरस किलोमीटर एवढं असावं
01:41
covering what is now Pakistan,
33
86000
2000
ज्यात सामावतो आजचा पाकिस्तान,
01:43
Northwestern India
34
88000
2000
वायव्य(उत्तर-पश्चिम)भारत,
01:45
and parts of Afghanistan and Iran.
35
90000
2000
आणि अफगाणिस्तान आणि इराणचा काही भाग.
01:47
Given that it was such a vast civilization,
36
92000
2000
समजा ही इतकी विस्तीर्ण संस्कृती असेल,
01:49
you might expect to find really powerful rulers, kings,
37
94000
4000
तर सहाजिकच तिथे शक्तिशाली राज्यकर्ते आणि राजे सापडतील
01:53
and huge monuments glorifying these powerful kings.
38
98000
3000
आणि त्यांना गौरवणारी मोठी स्मारकं सापडतील असं वाटतं
01:56
In fact,
39
101000
2000
पण खरं म्हणजे,
01:58
what archeologists have found is none of that.
40
103000
2000
पुरातत्व शास्त्रज्ञांना ह्यातलं काहीच सापडलं नाही.
02:00
They've found small objects such as these.
41
105000
3000
त्यांना ह्यासारख्या अनेक छोट्या वस्तू मिळाल्या आहेत.
02:03
Here's an example of one of these objects.
42
108000
3000
उदाहरणादाखल त्यांतली ही एक वस्तू आहे.
02:06
Well obviously this is a replica.
43
111000
2000
सहाजिकच ही (हातामधली वस्तू) एक प्रतिकृति आहे!
02:08
But who is this person?
44
113000
3000
कोण आहे ही व्यक्ती?
02:11
A king? A god?
45
116000
2000
कोणी राजा? देवता?
02:13
A priest?
46
118000
2000
पुजारी?
02:15
Or perhaps an ordinary person
47
120000
2000
का कोणी सामान्य माणूस,
02:17
like you or me?
48
122000
2000
तुमच्या आणि माझ्यासारखा?
02:19
We don't know.
49
124000
2000
आपल्याला माहित नाही.
02:21
But the Indus people also left behind artifacts with writing on them.
50
126000
3000
पण सिंधू लोकांनी लिखाण असलेल्या काही वस्तू मागे ठेवल्या
02:24
Well no, not pieces of plastic,
51
129000
2000
म्हणजे प्लस्टिकचे तुकडे नव्हे,
02:26
but stone seals, copper tablets,
52
131000
3000
तर दगडी मोहरा, ताम्रपट,
02:29
pottery and, surprisingly,
53
134000
2000
कुंभारकाम आणि आश्चर्यकारकरित्या,
02:31
one large sign board,
54
136000
2000
एक मोठा चिन्ह-फलक.
02:33
which was found buried near the gate of a city.
55
138000
2000
जो एका शहराच्या वेशीजवळ सापडला.
02:35
Now we don't know if it says Hollywood,
56
140000
2000
आता आपल्याला हे माहित नाही, की त्यावर 'हॉलीवूड' लिहिलं आहे
02:37
or even Bollywood for that matter.
57
142000
2000
का 'बॉलीवूड'!
02:39
In fact, we don't even know
58
144000
2000
खरंतर, आपल्याला हेसुद्धा माहित नाही,
02:41
what any of these objects say,
59
146000
2000
की त्यातल्या कुठल्याही वस्तूचा काय अर्थ आहे.
02:43
and that's because the Indus script is undeciphered.
60
148000
3000
कारण सिंधू लिपीची अजून उकल झालेली नाही.
02:46
We don't know what any of these symbols mean.
61
151000
2000
ह्यांपैकी एकाही चिन्हाचा अर्थ माहित नाही.
02:48
The symbols are most commonly found on seals.
62
153000
3000
ही चिन्हं सगळ्यात जास्त शिक्क्यांवर सापडतात.
02:51
So you see up there one such object.
63
156000
2000
तर, तिथे अशी एक वस्तू सापडते,
02:53
It's the square object with the unicorn-like animal on it.
64
158000
3000
जी चौरसाकृती असून त्यावर एका एकशिंगी घोड्यासारखी प्रतिमा आहे.
02:56
Now that's a magnificent piece of art.
65
161000
2000
ही अतिशय सुंदर कलाकृती आहे.
02:58
So how big do you think that is?
66
163000
2000
ती किती मोठी आहे असं वाटतं?
03:00
Perhaps that big?
67
165000
2000
एवढी मोठी?
03:02
Or maybe that big?
68
167000
2000
का एवढी?
03:04
Well let me show you.
69
169000
2000
तर, मी दाखवतो.
03:07
Here's a replica of one such seal.
70
172000
3000
ही अश्या एका शिक्क्याची प्रतिकृति आहे.
03:10
It's only about one inch by one inch in size --
71
175000
2000
फक्त एक इंच लांबी रुंदी एवढीच!
03:12
pretty tiny.
72
177000
2000
खूपच लहानशी.
03:14
So what were these used for?
73
179000
2000
तर हे शिक्के कशासाठी वापरत असतील बरं?
03:16
We know that these were used for stamping clay tags
74
181000
3000
आपल्याला हे माहित आहे की हे मातीच्या चिठ्ठीवर शिक्के छापण्यासाठी वापरले जात.
03:19
that were attached to bundles of goods that were sent from one place to the other.
75
184000
3000
एकीकडून दुसरीकडे जाणार्‍या मालाच्या गठ्ठ्यांना हे बांधले जात.
03:22
So you know those packing slips you get on your FedEx boxes?
76
187000
3000
जसं, तुम्ही FedEx च्या खोक्यांवरची वेष्टनपावती बघितली आहे?
03:25
These were used to make those kinds of packing slips.
77
190000
3000
तसं त्या काळी ते (शिक्के) पावतीसाठी वापरत असावेत.
03:28
You might wonder what these objects contain
78
193000
3000
तुम्ही जाणून घेण्यास उत्सुक असाल की ह्या वस्तूंच्या
03:31
in terms of their text.
79
196000
2000
मजकूरात काय लिहिलं असेल?
03:33
Perhaps they're the name of the sender
80
198000
2000
कदाचित त्यात प्रेषकाचं नाव
03:35
or some information about the goods
81
200000
2000
किंवा मालाबद्दल माहिती असेल,
03:37
that are being sent from one place to the other -- we don't know.
82
202000
3000
जो माल इकडून तिकडे पाठवला जातो- आपल्याला आज माहित नाही.
03:40
We need to decipher the script to answer that question.
83
205000
2000
ह्या प्रश्नाचं उत्तर देण्यासाठी आपल्याला त्यांच्या लिपीचा अर्थ लावला पाहिजे.
03:42
Deciphering the script
84
207000
2000
लिपीचा अर्थ लावणं
03:44
is not just an intellectual puzzle;
85
209000
2000
हे केवळ एक बौद्धिक कोडंच नसून
03:46
it's actually become a question
86
211000
2000
तो एक प्रश्न बनला आहे
03:48
that's become deeply intertwined
87
213000
2000
जो खोलवर गुंतला आहे
03:50
with the politics and the cultural history of South Asia.
88
215000
3000
दक्षिण आशियाच्या राजकारण आणि संस्कृतीमध्ये
03:53
In fact, the script has become a battleground of sorts
89
218000
3000
सध्या ही लिपी म्हणजे एक प्रकारचं रणांगण बनलं आहे,
03:56
between three different groups of people.
90
221000
2000
लोकांच्या तीन वेगवेगळ्या गटांमध्ये
03:58
First, there's a group of people
91
223000
2000
प्रथम असे लोक
04:00
who are very passionate in their belief
92
225000
2000
ज्यांचा दृढ विश्वास आहे,
04:02
that the Indus script
93
227000
2000
की ही सिंधू लिपी
04:04
does not represent a language at all.
94
229000
2000
कोणतीही भाषा दर्शवत नाही.
04:06
These people believe that the symbols
95
231000
2000
ह्या लोकांचा विश्वास आहे की,
04:08
are very similar to the kind of symbols you find on traffic signs
96
233000
3000
ती चिन्हं वाहतूकीच्या दिव्यांवरच्या चिन्हांसारखी आहेत,
04:11
or the emblems you find on shields.
97
236000
3000
किंवा ढालींवरच्या प्रतीकांप्रमाणे आहेत.
04:14
There's a second group of people
98
239000
2000
आता लोकांचा दुसरा गट आहे
04:16
who believe that the Indus script represents an Indo-European language.
99
241000
3000
ज्यांची समजूत आहे की सिंधू लिपी ही एखादी जुनी इंडो-युरोपियन भाषा दर्शवते.
04:19
If you look at a map of India today,
100
244000
2000
आज जर भारताचा नकाशा पाहिला
04:21
you'll see that most of the languages spoken in North India
101
246000
3000
तर असं दिसेल की उत्तर-भारतात बोलल्या जाणार्‍या जवळपास सगळ्याच भाषा
04:24
belong to the Indo-European language family.
102
249000
3000
इंडो-युरोपियन भाषासमूहात अंतर्भूत होतात.
04:27
So some people believe that the Indus script
103
252000
2000
म्हणून काही लोकांच्या मते सिंधू लिपी
04:29
represents an ancient Indo-European language such as Sanskrit.
104
254000
3000
संस्कृत ह्या प्राचीन इंडो-युरोपियन भाषेचं प्रतिनिधित्व करते.
04:32
There's a last group of people
105
257000
2000
शेवटी लोकांचा तिसरा गट आहे,
04:34
who believe that the Indus people
106
259000
3000
ज्यांचा विश्वास आहे की सिंधू संस्कृतीतले लोक
04:37
were the ancestors of people living in South India today.
107
262000
3000
म्हणजे आजच्या दक्षिण भारतात राहणार्‍या लोकांचे पूर्वज होते.
04:40
These people believe that the Indus script
108
265000
2000
ह्या लोकांच्या मते सिंधू लिपी
04:42
represents an ancient form
109
267000
2000
एका प्राचीन
04:44
of the Dravidian language family,
110
269000
2000
द्रविड भाषासमूहाचा प्रकार असून
04:46
which is the language family spoken in much of South India today.
111
271000
3000
या समूहातल्या भाषा आज पूर्ण दक्षिण भारतात बोलल्या जातात.
04:49
And the proponents of this theory
112
274000
2000
आणि ह्या सिद्धांताचे पुरस्कर्ते बोट दाखवतात
04:51
point to that small pocket of Dravidian-speaking people in the North,
113
276000
3000
उत्तरेतल्या द्राविडी भाषा बोलणार्‍या एका छोट्या मानवसमूहाकडे
04:54
actually near Afghanistan,
114
279000
2000
प्रत्यक्षात अफगाणिस्तानच्या जवळ
04:56
and they say that perhaps, sometime in the past,
115
281000
3000
आणि म्हणतात की कदचित पूर्वी कधीतरी
04:59
Dravidian languages were spoken all over India
116
284000
3000
द्राविडी भाषा संपूर्ण भारतात बोलल्या जात असाव्या
05:02
and that this suggests
117
287000
2000
ह्याचाच अर्थ असा की,
05:04
that the Indus civilization is perhaps also Dravidian.
118
289000
3000
सिंधू संस्कृती हीसुद्धा द्राविडी असण्याची शक्यता आहे.
05:07
Which of these hypotheses can be true?
119
292000
3000
ह्यांतलं कोणतं गृहीतक खरं असेल?
05:10
We don't know, but perhaps if you deciphered the script,
120
295000
2000
आपल्याला माहित नाही, पण कदाचित ह्या लिपीचा अर्थ उकलून काढला,
05:12
you would be able to answer this question.
121
297000
2000
तर ह्या प्रश्नाचं उत्तर देता येईल.
05:14
But deciphering the script is a very challenging task.
122
299000
2000
परंतू ह्या लिपीचा अर्थ शोधून काढणं हे एक मोठं आव्हान आहे.
05:16
First, there's no Rosetta Stone.
123
301000
2000
सगळ्यात पहिलं, म्हणजे कोणताही 'रोझेटा स्टोन' उपलब्ध नाही.
05:18
I don't mean the software;
124
303000
2000
मी आताच्या संगणकप्रणालीबद्दल बोलत नाही
05:20
I mean an ancient artifact
125
305000
2000
तर माझ्या म्हणण्याचा अर्थ, अशी कोणतीही प्राचीन वस्तू नाही
05:22
that contains in the same text
126
307000
2000
जिच्यावर तोच मजकूर,
05:24
both a known text and an unknown text.
127
309000
3000
ज्ञात आणि अज्ञात स्वरूपात असेल.
05:27
We don't have such an artifact for the Indus script.
128
312000
3000
असं कोणतंही दस्तऐवज सिंधू लिपीत नाही.
05:30
And furthermore, we don't even know what language they spoke.
129
315000
3000
शिवाय, आपल्याला ते कोणती भाषा बोलत असावेत हे माहित नाही.
05:33
And to make matters even worse,
130
318000
2000
त्याहीशिवाय जणू काही सगळं अजून अवघड करण्यासाठी,
05:35
most of the text that we have are extremely short.
131
320000
2000
तो मजकूर अत्यंत मोजका आहे!
05:37
So as I showed you, they're usually found on these seals
132
322000
2000
मी तुम्हाला दाखवल्याप्रमाणे, हा साधारणतः शिक्क्यांवर सापडतो.
05:39
that are very, very tiny.
133
324000
2000
जे अतिशय छोट्या आकाराचे आहेत.
05:41
And so given these formidable obstacles,
134
326000
2000
म्हणूनच हे प्रचंड अडथळे बघितल्यावर,
05:43
one might wonder and worry
135
328000
2000
एखाद्याला आश्चर्य वाटेल आणि चिंता देखील
05:45
whether one will ever be able to decipher the Indus script.
136
330000
3000
की आपण ह्या लिपीचा अर्थ लावू शकणार आहोत का?
05:48
In the rest of my talk,
137
333000
2000
माझ्या उरलेल्या भाषणात,
05:50
I'd like to tell you about how I learned to stop worrying
138
335000
2000
मला हे सांगायला आवडेल की मी कसं काळजी करणं सोडून दिलं.
05:52
and love the challenge posed by the Indus script.
139
337000
2000
आणि सिंधू लिपीनं उभं केलेलं आव्हान कसं स्वीकारलं.
05:54
I've always been fascinated by the Indus script
140
339000
3000
मला सिंधू लिपीबद्दल नेहेमीच कुतूहल वाटत आलं आहे.
05:57
ever since I read about it in a middle school textbook.
141
342000
2000
मी शाळेत असताना अभ्यासाच्या पुस्तकामध्ये ह्याबद्द्ल वाचल्यापासून
05:59
And why was I fascinated?
142
344000
2000
आणि मी का एवढा भारावून गेलो?
06:01
Well it's the last major undeciphered script in the ancient world.
143
346000
4000
खरं म्हणजे, ही जगातली शेवटची अर्थ न उलगडलेली लिपी आहे.
06:05
My career path led me to become a computational neuroscientist,
144
350000
3000
माझ्या कारकीर्दीत मी एक संगणनात्मक मेंदूतज्ञ बनलो.
06:08
so in my day job,
145
353000
2000
म्हणूनच माझ्या दिवसातल्या कामात,
06:10
I create computer models of the brain
146
355000
2000
मी मेंदूचे संगणकीय नमूने तयार करतो
06:12
to try to understand how the brain makes predictions,
147
357000
3000
आणि समजण्याचा प्रयत्न करतो की मेंदू कसे अंदाज बांधत असेल.
06:15
how the brain makes decisions,
148
360000
2000
मेंदू कसा निर्णय घेत असेल.
06:17
how the brain learns and so on.
149
362000
2000
मेंदू कसा शिकत असेल आणि असंच काही.
06:19
But in 2007, my path crossed again with the Indus script.
150
364000
3000
पण २००७ मध्ये परत एकदा माझा मार्ग सिंधू लिपीला ओलांडू लागला.
06:22
That's when I was in India,
151
367000
2000
तेव्हा मी भारतात होतो
06:24
and I had the wonderful opportunity
152
369000
2000
आणि मला एक सुवर्णसंधी मिळाली
06:26
to meet with some Indian scientists
153
371000
2000
काही भारतीय शास्त्रज्ञांना भेटण्याची,
06:28
who were using computer models to try to analyze the script.
154
373000
3000
जे लिपीची उकल करण्यासाठी संगणकीय नमूने बनवून वापरत होते.
06:31
And so it was then that I realized
155
376000
2000
तेव्हा मला लक्षात आलं
06:33
there was an opportunity for me to collaborate with these scientists,
156
378000
3000
की, ह्या शास्त्रज्ञांबरोबर काम करणं ही माझ्यासाठी चांगली संधी आहे
06:36
and so I jumped at that opportunity.
157
381000
2000
आणि मी ती संधी ताबडतोब घेतली.
06:38
And I'd like to describe some of the results that we have found.
158
383000
2000
आणि त्यातल्याच काही निकालांबद्दल मला तुमच्याशी बोलायचं आहे.
06:40
Or better yet, let's all collectively decipher.
159
385000
3000
किंवा अजून चांगलं- एकत्रितरित्या उकल करूयात.
06:43
Are you ready?
160
388000
2000
तयार आहात?
06:45
The first thing that you need to do when you have an undeciphered script
161
390000
3000
माहित नसलेल्या लिपीची उकल करताना पहिली गोष्ट म्हणजे,
06:48
is try to figure out the direction of writing.
162
393000
2000
लिखाणाची दिशा शोधून काढण्याचा प्रयत्न करणं.
06:50
Here are two texts that contain some symbols on them.
163
395000
3000
इथे दोन संहिता आहेत ज्यांवर काही चिन्हं आहेत.
06:53
Can you tell me
164
398000
2000
तुम्ही सांगू शकाल,
06:55
if the direction of writing is right to left or left to right?
165
400000
3000
लेखनाची दिशा उजवीकडून डावीकडे आहे का डावीकडून उजवीकडे?
06:58
I'll give you a couple of seconds.
166
403000
3000
मी तुम्हाला एक-दोन सेकंद देतो.
07:01
Okay. Right to left, how many? Okay.
167
406000
3000
बर, 'उजवीकडून डावीकडे' म्हणणारे किती?
07:04
Okay. Left to right?
168
409000
2000
बर, आणि 'डावीकडून उजवीकडे' किती?
07:06
Oh, it's almost 50/50. Okay.
169
411000
2000
अरे, जवळजवळ अर्धे-अर्धे आहेत, ठीक आहे.
07:08
The answer is:
170
413000
2000
उत्तर आहे:
07:10
if you look at the left-hand side of the two texts,
171
415000
2000
जर संहितेच्या डाव्या बाजूला पाहिलं,
07:12
you'll notice that there's a cramping of signs,
172
417000
3000
तर असं दिसेल की तिथे चिन्हांची गीचमीड झाली आहे
07:15
and it seems like 4,000 years ago,
173
420000
2000
आणि असं वाटत आहे की जवळपास ४००० वर्षांपूर्वी
07:17
when the scribe was writing from right to left,
174
422000
2000
जेव्हा लेखक उजवीकडून डावीकडे लिहीत होता
07:19
they ran out of space.
175
424000
2000
तेव्हा त्याला जागा अपूरी पडली.
07:21
And so they had to cram the sign.
176
426000
2000
म्हणूनच त्याला गीचमीड करावी लागली.
07:23
One of the signs is also below the text on the top.
177
428000
2000
एक चिन्ह तर असंच वरच्या मजकूराखाली आहे.
07:25
This suggests the direction of writing
178
430000
2000
हे आपल्याला लेखनाची दिशा दाखवतं
07:27
was probably from right to left,
179
432000
2000
जी संभाव्यतः उजवीकडून डावीकडे होती.
07:29
and so that's one of the first things we know,
180
434000
2000
हीच आपल्याला माहित असणारी पहिली गोष्ट आहे.
07:31
that directionality is a very key aspect of linguistic scripts.
181
436000
3000
की लेखनाची दिशा हा भाषेच्या लिपीची महत्त्वाचा भाग आहे.
07:34
And the Indus script now has
182
439000
2000
सिंधू लिपीचा
07:36
this particular property.
183
441000
2000
हा असा गुणधर्म आहे.
07:38
What other properties of language does the script show?
184
443000
2000
भाषेचे कोणते गुणधर्म ही लिपी दाखवते?
07:40
Languages contain patterns.
185
445000
2000
भाषांमध्ये आकृतीबंध असतात.
07:42
If I give you the letter Q
186
447000
2000
जर मी तुम्हाला Q हे अक्षर दिलं तर
07:44
and ask you to predict the next letter, what do you think that would be?
187
449000
3000
आणि सांगितलं की त्यानंतरचं अक्षर कोणतं येईल हे अंदाजाने सांगा,तर तुमच्या मते कोणतं येईल?
07:47
Most of you said U, which is right.
188
452000
2000
बहुतांश लोक म्हणतील U आणि ते बरोबर असेल.
07:49
Now if I asked you to predict one more letter,
189
454000
2000
आता मी म्हटलं की, त्याही पुढचं अक्षर ओळखा,
07:51
what do you think that would be?
190
456000
2000
तर तुमच्या मते कोणतं येईल?
07:53
Now there's several thoughts. There's E. It could be I. It could be A,
191
458000
3000
आता बरीच उत्तरं आहेत. E असू शकतो किंवा A ही.
07:56
but certainly not B, C or D, right?
192
461000
3000
पण नक्कीच B,C किंवा D नाही, बरोबर?
07:59
The Indus script also exhibits similar kinds of patterns.
193
464000
3000
सिंधू लिपी सुद्धा अशाच प्रकारचे आकृतीबंध दर्शवते.
08:02
There's a lot of text that start with this diamond-shaped symbol.
194
467000
3000
असे अनेक मजकूर आहेत जे ह्या शंकरपाळीच्या आकाराच्या चिन्हांनी चालू होतात.
08:05
And this in turn tends to be followed
195
470000
2000
आणि बरेचदा ह्या चिन्हानंतर
08:07
by this quotation marks-like symbol.
196
472000
2000
हे संवादचिन्हासारखं चिन्ह दिसतं.
08:09
And this is very similar to a Q and U example.
197
474000
2000
हे आपण बघितलेल्या Q आणि U च्या उदाहरणासारखं आहे.
08:11
This symbol can in turn be followed
198
476000
2000
ह्या चिन्हानंतर मात्र
08:13
by these fish-like symbols and some other signs,
199
478000
3000
हे माश्यासारखं दिसणारं किंवा बाकी वेगळी चिन्हं येऊ शकतात.
08:16
but never by these other signs at the bottom.
200
481000
2000
पण ह्या तळाशी असलेली चिन्हं कधीच येत नाहीत.
08:18
And furthermore, there's some signs
201
483000
2000
याशिवाय, अशी काही चिन्हं आहेत,
08:20
that really prefer the end of texts,
202
485000
2000
जी नेहमी वाक्याच्या शेवटी वापरत असावेत,
08:22
such as this jar-shaped sign,
203
487000
2000
जसं की हे कुंभासारखं चिन्ह
08:24
and this sign, in fact, happens to be
204
489000
2000
आणि खरं तर हे चिन्ह
08:26
the most frequently occurring sign in the script.
205
491000
2000
ह्या लिपीतलं सर्वात जास्त वापरलं जाणारं चिन्ह आहे
08:28
Given such patterns, here was our idea.
206
493000
3000
हे सगळे आकृतीबंध पाहिल्यावर आम्हाला एक कल्पना सुचली.
08:31
The idea was to use a computer
207
496000
2000
कल्पना होती संगणक वापरण्याची,
08:33
to learn these patterns,
208
498000
2000
हे आकृतीबंध शिकून घेण्याची.
08:35
and so we gave the computer the existing texts.
209
500000
3000
म्हणून आम्ही संगणकाला अस्तित्वात असलेले हे सगळे मजकूर दिले
08:38
And the computer learned a statistical model
210
503000
2000
आणि संगणक एक संख्याशास्त्रोक्त नमुना शिकला
08:40
of which symbols tend to occur together
211
505000
2000
की कोणती चिन्हं नेहमी एकत्र येतात
08:42
and which symbols tend to follow each other.
212
507000
2000
आणि कोणती चिन्हं कोणत्या चिन्हांनंतर येतात.
08:44
Given the computer model,
213
509000
2000
संगणकानं बनवलेला हा नमुना
08:46
we can test the model by essentially quizzing it.
214
511000
3000
आपण त्यालाच प्रश्न विचारून तपासून पाहू शकतो.
08:49
So we could deliberately erase some symbols,
215
514000
2000
म्हणून आम्ही मुद्दामच काही चिन्हं पुसून टाकली,
08:51
and we can ask it to predict the missing symbols.
216
516000
3000
आणि ही गायब झालेली चिन्हं पुन्हा अंदाजानं ओळखायला सांगितली.
08:54
Here are some examples.
217
519000
3000
त्याची ही काही उदाहरणं आहेत.
09:00
You may regard this
218
525000
2000
तुम्ही ह्याला,
09:02
as perhaps the most ancient game
219
527000
2000
कदाचित सर्वात प्राचीन
09:04
of Wheel of Fortune.
220
529000
3000
नशीबाच्या चक्राचा खेळ म्हणाल.
09:08
What we found
221
533000
2000
आम्हाला समजलं की,
09:10
was that the computer was successful in 75 percent of the cases
222
535000
2000
संगणकानं वर्तवलेले अंदाज ७५% बरोबर होते,
09:12
in predicting the correct symbol.
223
537000
2000
पुढचं चिन्ह बरोबर ओळखण्यात.
09:14
In the rest of the cases,
224
539000
2000
इतर बाबतींतही
09:16
typically the second best guess or third best guess was the right answer.
225
541000
3000
संगणकाचं दुसरं किंवा तिसरं उत्तर बरोबर होतं.
09:19
There's also practical use
226
544000
2000
ह्या प्रक्रियेचा व्यवहारातही
09:21
for this particular procedure.
227
546000
2000
उपयोग आहे
09:23
There's a lot of these texts that are damaged.
228
548000
2000
असे खराब झालेले अनेक मजकूर आहेत.
09:25
Here's an example of one such text.
229
550000
2000
उदाहरणादखल हाच तो आहे
09:27
And we can use the computer model now to try to complete this text
230
552000
3000
ह्यावर आपण संगणकीय नमुना वापरून हा मजकूर पूर्ण करण्याचा प्रयत्न करून शकतो.
09:30
and make a best guess prediction.
231
555000
2000
एक चांगला तर्क लावून अंदाज बांधू शकतो.
09:32
Here's an example of a symbol that was predicted.
232
557000
3000
हे तर्क लावलेल्या चिन्हाचं एक उदाहरण आहे
09:35
And this could be really useful as we try to decipher the script
233
560000
2000
आणि लिपीची उकल करण्यासाठी हे अत्यंत उपयोगी ठरू शकतं
09:37
by generating more data that we can analyze.
234
562000
3000
जास्त माहिती संगणकीय पद्धतीनं उत्पन्न करून त्यावर विश्लेषण करणं.
09:40
Now here's one other thing you can do with the computer model.
235
565000
3000
संगणकीय नमुना अजून एका तर्‍हेनं वापरता येतो.
09:43
So imagine a monkey
236
568000
2000
तर अशी कल्पना करा की एक माकड
09:45
sitting at a keyboard.
237
570000
2000
संगणकाचा कळफलक वापरत आहे
09:47
I think you might get a random jumble of letters that looks like this.
238
572000
3000
मला वाटतं की त्यातून तुम्हाला एक अक्षरांचा एक चित्रविचित्र गुंता मिळेल, जो असा दिसेल
09:50
Such a random jumble of letters
239
575000
2000
हा अक्षरांचा एक चित्रविचित्र गुंता
09:52
is said to have a very high entropy.
240
577000
2000
'माहितीचा अतिविस्कळीतपणा' दर्शवतो.
09:54
This is a physics and information theory term.
241
579000
2000
ही भौतिकशास्त्र आणि माहितीशास्त्रातली संज्ञा आहे.
09:56
But just imagine it's a really random jumble of letters.
242
581000
3000
पण, कल्पना करा की खरंच हा अक्षरांचा एक चित्रविचित्र गुंताच आहे.
09:59
How many of you have ever spilled coffee on a keyboard?
243
584000
4000
आपल्यापैकी किती जणांनी कीबोर्डवर कॉफी सांडली आहे?
10:03
You might have encountered the stuck-key problem --
244
588000
2000
तुम्ही कीबोर्ड मध्ये कळ अडकून बसण्याची अडचण अनुभवली असेल.
10:05
so basically the same symbol being repeated over and over again.
245
590000
3000
ज्यात एकच चिन्ह वारंवार दाबलं जातं.
10:08
This kind of a sequence is said to have a very low entropy
246
593000
3000
अश्या चिन्हक्रमाला कमी विस्कळीतपणा असल्यांच म्हटलं जातं.
10:11
because there's no variation at all.
247
596000
2000
कारण त्यात (क्रमात) चिन्हांची विविधता अजिबात नसते.
10:13
Language, on the other hand, has an intermediate level of entropy;
248
598000
3000
उलटपक्षी, भाषेमध्ये मध्यम दर्जाचा विस्कळीतपणा असल्यांच म्हटलं जातं
10:16
it's neither too rigid,
249
601000
2000
कारण ती खूप कडकही नाही
10:18
nor is it too random.
250
603000
2000
आणि खूप अव्यवस्थितही नाही.
10:20
What about the Indus script?
251
605000
2000
सिंधू लिपीबाबत काय म्हणता येईल?
10:22
Here's a graph that plots the entropies of a whole bunch of sequences.
252
607000
4000
हा एक आलेख आहे ज्यात वेगवेगळ्या अनेक चिन्हक्रमांमध्ये असलेला 'विस्कळीतपणा' आलेखला आहे.
10:26
At the very top you find the uniformly random sequence,
253
611000
2000
ह्यात सर्वात वर दिसेल एकसारखी विविधता असणारा चिन्हक्रम,
10:28
which is a random jumble of letters --
254
613000
2000
जो अनियमित अक्षरांचा केवळ एक गुंता आहे.
10:30
and interestingly, we also find
255
615000
2000
ह्यात मनोरंजक म्हणजे आपल्याला अजून सापडतात,
10:32
the DNA sequence from the human genome and instrumental music.
256
617000
3000
ते म्हणजे DNA चा मानवी जनुकीय चिन्हक्रमातला क्रम आणि वाद्यसंगीतातला क्रम.
10:35
And both of these are very, very flexible,
257
620000
2000
हे दोन्हीही क्रम अतिशय लवचिक आहेत
10:37
which is why you find them in the very high range.
258
622000
2000
आणि म्हणूनच ते मोठ्या व्याप्तीमध्ये दिसतात.
10:39
At the lower end of the scale,
259
624000
2000
ह्या मोजपट्टीच्या खालच्या भागात
10:41
you find a rigid sequence, a sequence of all A's,
260
626000
2000
दिसतात ते न बदलणारे चिन्हक्रम, जसे A ह्या चिन्हाचा सलग क्रम
10:43
and you also find a computer program,
261
628000
2000
ह्यात संगणकाची आज्ञावलीही दिसते
10:45
in this case in the language Fortran,
262
630000
2000
ह्या ठिकाणी, Fortran भाषेतली
10:47
which obeys really strict rules.
263
632000
2000
जी आज्ञावली नियमांना अनुसरून आहे.
10:49
Linguistic scripts
264
634000
2000
भाषांमधल्या लिपी
10:51
occupy the middle range.
265
636000
2000
मधल्या फळीत दिसतात
10:53
Now what about the Indus script?
266
638000
2000
मग सिंधू लिपी कुठे दिसेल बरं?
10:55
We found that the Indus script
267
640000
2000
आम्हाला असं दिसून आलं,
10:57
actually falls within the range of the linguistic scripts.
268
642000
2000
की तीही इतर भाषांमधल्या लिपींबरोबरच्या व्याप्तीमध्ये दिसते.
10:59
When this result was first published,
269
644000
2000
जेव्हा हा निकाल पहिल्यांदा प्रकाशित केला गेला,
11:01
it was highly controversial.
270
646000
3000
तेव्हा तो वादग्रस्त ठरला.
11:04
There were people who raised a hue and cry,
271
649000
3000
काही लोकांनी वादंग माजवले
11:07
and these people were the ones who believed
272
652000
2000
आणि हेच ते लोक होते ज्यांचा ठाम विश्वास होता
11:09
that the Indus script does not represent language.
273
654000
3000
की सिंधू लिपी कोणतीही भाषा दाखवत नाही.
11:12
I even started to get some hate mail.
274
657000
2000
मला काही द्वेषात्मक इमेलही येणं चालू झालं.
11:14
My students said
275
659000
2000
माझे विद्यार्थी म्हणाले
11:16
that I should really seriously consider getting some protection.
276
661000
3000
की मी स्वतःच्या संरक्षणाचा गंभीरपणे विचार केला पाहिजे.
11:19
Who'd have thought
277
664000
2000
कोणाला कल्पना असेल की
11:21
that deciphering could be a dangerous profession?
278
666000
2000
प्राचीन लिपींची उकल करणं हा खूप भयानक व्यवसाय ठरेल?
11:23
What does this result really show?
279
668000
2000
हा निकाल नक्की काय दाखवतो?
11:25
It shows that the Indus script
280
670000
2000
हेच दाखवतो की, सिंधू लिपी
11:27
shares an important property of language.
281
672000
2000
भाषा असण्याचा गुणधर्म बाळगते.
11:29
So, as the old saying goes,
282
674000
2000
तर पूर्वीच्या एखाद्या म्हणीप्रमाणे,
11:31
if it looks like a linguistic script
283
676000
2000
जर ही एखाद्या भाषेच्या लिपी सारखी दिसत असेल,
11:33
and it acts like a linguistic script,
284
678000
2000
जर ही एखाद्या भाषेच्या लिपी सारखी काम करत असेल,
11:35
then perhaps we may have a linguistic script on our hands.
285
680000
3000
तर कदाचित खरंच आपल्या हातात भाषेची लिपी आहे!
11:38
What other evidence is there
286
683000
2000
अजून कोणता पुरावा असेल,
11:40
that the script could actually encode language?
287
685000
2000
जो ही लिपी भाषादर्शक आहे ह्याचा?
11:42
Well linguistic scripts can actually encode multiple languages.
288
687000
3000
खरंतर एका लिपीमधून वेगवेगळ्या भाषा डोकावू शकतात.
11:45
So for example, here's the same sentence written in English
289
690000
3000
उदाहरणार्थ, हे एकच वाक्य इंग्रजीमध्ये लिहिलं आहे
11:48
and the same sentence written in Dutch
290
693000
2000
आणि तेच डच भाषेत लिहिलं आहे
11:50
using the same letters of the alphabet.
291
695000
2000
तीच अक्षरं वापरून
11:52
If you don't know Dutch and you only know English
292
697000
3000
जर तुम्हाला डच भाषा येत नसेल आणि फक्त इंग्रजी येत असेल
11:55
and I give you some words in Dutch,
293
700000
2000
आणि समजा तुम्हाला काही डच शब्द दिले
11:57
you'll tell me that these words contain
294
702000
2000
तर तुम्ही म्हणाल ह्या शब्दांमध्ये
11:59
some very unusual patterns.
295
704000
2000
काही वेगळे आकृतीबंध आहेत.
12:01
Some things are not right,
296
706000
2000
ह्यातल्या काही गोष्टी बरोबर नाही
12:03
and you'll say these words are probably not English words.
297
708000
3000
आणि तुम्ही म्हणाल हे शब्द इंग्रजी नाहीत.
12:06
The same thing happens in the case of the Indus script.
298
711000
2000
सिंधू लिपीबद्दलही हीच गोष्ट होते
12:08
The computer found several texts --
299
713000
2000
संगणकाला अनेक मजकूर सापडले.
12:10
two of them are shown here --
300
715000
2000
त्यातले दोन इथे दाखवले आहेत
12:12
that have very unusual patterns.
301
717000
2000
ज्यांच्यामध्ये असे विचित्र आकृतीबंध आहेत.
12:14
So for example the first text:
302
719000
2000
उदाहरणार्थ, हा पहिला मजकूर
12:16
there's a doubling of this jar-shaped sign.
303
721000
3000
ज्यात हे कुंभासारखं चिन्ह दोनदा आलं आहे
12:19
This sign is the most frequently-occurring sign
304
724000
2000
हे चिन्ह वारंवार येणारं चिन्ह आहे
12:21
in the Indus script,
305
726000
2000
सिंधू लिपीत
12:23
and it's only in this text
306
728000
2000
आणि फक्त ह्याच मजकूरात
12:25
that it occurs as a doubling pair.
307
730000
2000
हे जोडीनं येतं
12:27
Why is that the case?
308
732000
2000
असं का असेल बरं?
12:29
We went back and looked at where these particular texts were found,
309
734000
3000
हा मजकूर जिथे सापडला तिथे जाउन आम्ही परत पाहिलं
12:32
and it turns out that they were found
310
737000
2000
आणि असं लक्षात आलं की जिथे हे मिळालं
12:34
very, very far away from the Indus Valley.
311
739000
2000
ती जागा सिंधू नदीच्या खोर्‍यापासून खूप खूप दूर आहे
12:36
They were found in present day Iraq and Iran.
312
741000
3000
हे मजकूर मिळाले आहेत आत्ताच्या इराक आणि इराण मध्ये
12:39
And why were they found there?
313
744000
2000
हे तिथे कसे बरं सापडले?
12:41
What I haven't told you is that
314
746000
2000
मी जी एक गोष्ट तुम्हाला सांगितली नाही
12:43
the Indus people were very, very enterprising.
315
748000
2000
ती अशी की हे सिंधू लोक खूप खूप धाडसी होते
12:45
They used to trade with people pretty far away from where they lived,
316
750000
3000
त्यांच्यापासून खूप दूर राहणार्‍या लोकांशी त्यांचा व्यापार चालू होता
12:48
and so in this case, they were traveling by sea
317
753000
3000
ह्या बाबतीत ते समुद्रामार्गे सफर करत असत
12:51
all the way to Mesopotamia, present-day Iraq.
318
756000
3000
अगदी मेसोपोटेमियापर्यंत, म्हणजे आजचे इराक.
12:54
And what seems to have happened here
319
759000
2000
इथे असं घडल्याचं दिसतंय की
12:56
is that the Indus traders, the merchants,
320
761000
3000
हे सिंधू व्यापारी आणि व्यावसायिक,
12:59
were using this script to write a foreign language.
321
764000
3000
ह्या लिपीचा उपयोग परकी भाषा लिहिण्यासाठी वापरत
13:02
It's just like our English and Dutch example.
322
767000
2000
अगदी आपल्या इंग्रजी आणि डच च्या उदाहरणासारखं
13:04
And that would explain why we have these strange patterns
323
769000
2000
आणि हेच त्या विचित्र आकृतीबंधांचं स्पष्टीकरण असू शकेल.
13:06
that are very different from the kinds of patterns you see in the text
324
771000
3000
जे इतर मजकूरांतल्या रचनांपेक्षा भिन्न आहेत.
13:09
that are found within the Indus Valley.
325
774000
3000
आणि सिंधू खोर्‍यात सापडले.
13:12
This suggests that the same script, the Indus script,
326
777000
2000
ह्यावरून असा निष्कर्ष निघू शकतो की तीच लिपी, सिंधू लिपी
13:14
could be used to write different languages.
327
779000
3000
वेगवेगळ्या भाषा लिहिण्यासाठी वापरात असावी.
13:17
The results we have so far seem to point to the conclusion
328
782000
3000
आत्तापर्यंतचे निकाल आपल्याला ह्या निष्कर्षाप्रत पोहोचवतात
13:20
that the Indus script probably does represent language.
329
785000
3000
की सिंधू लिपी खरोखरच भाषादर्शक असावी.
13:23
If it does represent language,
330
788000
2000
जर त्यातून एखादी भाषा खरोखरच दिसत असेल,
13:25
then how do we read the symbols?
331
790000
2000
तर त्यातली चिन्हं कशी वाचावी?
13:27
That's our next big challenge.
332
792000
2000
हे आपल्या समोरचं मोठं आव्हान आहे.
13:29
So you'll notice that many of the symbols
333
794000
2000
तर तुम्हाला लक्षात येईल की बरीच चिन्हं
13:31
look like pictures of humans, of insects,
334
796000
2000
माणसांच्या, कीटकांच्या चित्रांसारखी दिसतात.
13:33
of fishes, of birds.
335
798000
3000
किंवा माशांच्या, पक्ष्यांच्या चित्रांसारखी.
13:36
Most ancient scripts
336
801000
2000
प्राचीन लिपींपैकी बहुतांश
13:38
use the rebus principle,
337
803000
2000
चित्रलिपीचं तत्व वापरतात.
13:40
which is, using pictures to represent words.
338
805000
3000
म्हणजे, चित्रांचा उपयोग शब्दांसारखा करणं
13:43
So as an example, here's a word.
339
808000
3000
उदाहरणादाखल ही एक तलवार आहे
13:46
Can you write it using pictures?
340
811000
2000
तुम्ही हे चित्र वापरून लिहू शकाल?
13:48
I'll give you a couple seconds.
341
813000
2000
मी तुम्हांला दोन सेकंद देतो.
13:50
Got it?
342
815000
2000
जमलं?
13:52
Okay. Great.
343
817000
2000
अरे वा!
13:54
Here's my solution.
344
819000
2000
हे माझं उत्तर आहे
13:56
You could use the picture of a bee followed by a picture of a leaf --
345
821000
2000
तुम्ही एक मधमाशीचं चित्र (बी-इंग्रजी मध्ये) आणि एक पान (लीफ-इंग्रजी मध्ये) हे एकत्र करू शकतो
13:58
and that's "belief," right.
346
823000
2000
आणि त्याचा अर्थ 'बीलीफ'(विश्वास) असा होतो, बरोबर?
14:00
There could be other solutions.
347
825000
2000
ह्याची अनेक उत्तरं असू शकतात.
14:02
In the case of the Indus script,
348
827000
2000
सिंधू लिपीच्या बाबत
14:04
the problem is the reverse.
349
829000
2000
अडचण मात्र उलटी आहे
14:06
You have to figure out the sounds of each of these pictures
350
831000
3000
तुम्हाला शोधून काढावं लागेल की ह्या चित्रांचा आवाज कसा होतो
14:09
such that the entire sequence makes sense.
351
834000
2000
आणि त्यानुसार पूर्ण चित्रक्रमाचा काय अर्थ आहे
14:11
So this is just like a crossword puzzle,
352
836000
3000
तर हे अगदी शब्दकोड्यासारखंच आहे
14:14
except that this is the mother of all crossword puzzles
353
839000
3000
फरक एवढाच की ही 'सगळ्या शब्दकोड्यांची माता' आहे.
14:17
because the stakes are so high if you solve it.
354
842000
4000
कारण ते कोडं सोडवलं तर मिळणारं बक्षीस खूप मोठं आहे
14:21
My colleagues, Iravatham Mahadevan and Asko Parpola,
355
846000
3000
माझे सहकारी इरावतम महादेवन आणि अशोक पारपोला
14:24
have been making some headway on this particular problem.
356
849000
2000
हे ह्या समस्येचं उत्तर शोधण्यात प्रगती करत आहेत.
14:26
And I'd like to give you a quick example of Parpola's work.
357
851000
2000
आणि मला पारपोलाच्या कामाचं एक उदाहरण द्यावसं वाटतं
14:28
Here's a really short text.
358
853000
2000
हा एक खूपच छोटासा मजकूर आहे
14:30
It contains seven vertical strokes followed by this fish-like sign.
359
855000
3000
त्यात सात उभे फटकारे आणि त्यानंतर हे माश्यासारखं चिन्हं आहेत.
14:33
And I want to mention that these seals were used
360
858000
2000
आणि मला इथे नमूद करावसं वाटतं की ही चिन्हं
14:35
for stamping clay tags
361
860000
2000
मातीच्या खूणेच्या चिठ्ठीवर छापण्यासाठी वापरत असावेत.
14:37
that were attached to bundles of goods,
362
862000
2000
जे मालाच्या गठ्ठ्यांना बांधले जात असावेत
14:39
so it's quite likely that these tags, at least some of them,
363
864000
3000
म्हणून हे सहज शक्य आहे की त्यातल्या किमान एकावर तरी
14:42
contain names of merchants.
364
867000
2000
व्यापार्‍याचं नाव छापलेलं आहे
14:44
And it turns out that in India
365
869000
2000
आणि असं लक्षात येईल की भारतात
14:46
there's a long tradition
366
871000
2000
खूप मोठी परंपरा आहे
14:48
of names being based on horoscopes
367
873000
2000
व्यक्तीचं नाव पत्रिकेवरून ठेवण्याची
14:50
and star constellations present at the time of birth.
368
875000
3000
आणि जन्माच्या वेळी जे नक्षत्र आकाशात असेल त्यावरून
14:53
In Dravidian languages,
369
878000
2000
द्रविडी भाषांमध्ये
14:55
the word for fish is "meen"
370
880000
2000
माशाला 'मीन' म्हटलं जातं
14:57
which happens to sound just like the word for star.
371
882000
3000
आणि नेमका त्याच शब्दाचा ध्वनी 'तारा' हा शब्द म्हणल्यावर होतो तसाच होतो
15:00
And so seven stars
372
885000
2000
तर सात तारे
15:02
would stand for "elu meen,"
373
887000
2000
असं म्हणायचं असेल तर 'एलू मीन' म्हणता येईल.
15:04
which is the Dravidian word
374
889000
2000
जो द्राविडी भाषेत
15:06
for the Big Dipper star constellation.
375
891000
2000
'सप्तर्षी' नक्षत्रासाठी शब्द आहे
15:08
Similarly, there's another sequence of six stars,
376
893000
3000
ह्यासदृश अजून एक सहा तारकांचा समूह आहे
15:11
and that translates to "aru meen,"
377
896000
2000
ज्याचं भाषांतर 'अरू मीन' होऊ शकतं
15:13
which is the old Dravidian name
378
898000
2000
जुन्या द्राविडी भाषेत
15:15
for the star constellation Pleiades.
379
900000
2000
'कृत्तिका' नक्षत्राचं नाव आहे.
15:17
And finally, there's other combinations,
380
902000
3000
शिवाय ह्या चित्रांचे अजूनही काही क्रम आहेत
15:20
such as this fish sign with something that looks like a roof on top of it.
381
905000
3000
जसं की हे माश्यासारखं दिसणारं चिन्ह आणि त्यावर छप्पर असावं असं दिसणारं चिन्ह
15:23
And that could be translated into "mey meen,"
382
908000
3000
ह्याचं भाषांतर 'मेय मीन' असं होऊ शकतं.
15:26
which is the old Dravidian name for the planet Saturn.
383
911000
3000
जे 'शनी' ग्रहाचं प्राचीन द्राविडी भाषेतलं नाव आहे
15:29
So that was pretty exciting.
384
914000
2000
तर हे खूपच रोमांचक होतं.
15:31
It looks like we're getting somewhere.
385
916000
2000
असं दिसतंय की आपली प्रगती होत आहे
15:33
But does this prove
386
918000
2000
पण काय हा पुरावा म्हणून मानला जाईल,
15:35
that these seals contain Dravidian names
387
920000
2000
की ह्या शिक्क्यांवर द्राविडी नावं आहेत,
15:37
based on planets and star constellations?
388
922000
2000
जी ग्रह आणि नक्षत्रांवरून बेतली आहेत?
15:39
Well not yet.
389
924000
2000
तर, अजून नाही
15:41
So we have no way of validating
390
926000
2000
आपल्याकडे ही अशी निरीक्षणं पडताळून पाहण्याचा
15:43
these particular readings,
391
928000
2000
कोणताही मार्ग नाही
15:45
but if more and more of these readings start making sense,
392
930000
3000
पण जर अश्या अनेक निरीक्षणांचा अर्थ लागत गेला
15:48
and if longer and longer sequences
393
933000
2000
आणि अजून मोठे मोठे चिन्हक्रम बरोबर आहेत
15:50
appear to be correct,
394
935000
2000
असं दिसत गेलं
15:52
then we know that we are on the right track.
395
937000
2000
तर आपण बरोबर मार्गावर आहोत असं मानायला हरकत नाही
15:54
Today,
396
939000
2000
आज
15:56
we can write a word such as TED
397
941000
3000
आपण TED सारखा शब्द
15:59
in Egyptian hieroglyphics and in cuneiform script,
398
944000
3000
इजिप्शियन चित्रलिपी आणि क्यूनीफॉर्म लिपीमध्ये लिहू शकतो
16:02
because both of these were deciphered
399
947000
2000
कारण ह्या दोन्ही लिपींची उकल
16:04
in the 19th century.
400
949000
2000
१९ व्या शतकातच झाली होती
16:06
The decipherment of these two scripts
401
951000
2000
ह्या दोन्ही लिपींची उकल झाल्यामुळे
16:08
enabled these civilizations to speak to us again directly.
402
953000
3000
जणू काही त्या संस्कृती आपल्याशी थेट बोलू शकल्या
16:11
The Mayans
403
956000
2000
मय संस्कृतीतल्या लोकांनी
16:13
started speaking to us in the 20th century,
404
958000
2000
आपल्याशी २०व्या शतकात बोलणं सुरू केलं
16:15
but the Indus civilization remains silent.
405
960000
3000
पण सिंधू संस्कॄती अजूनही नि:शब्द आहे
16:18
Why should we care?
406
963000
2000
आपण ह्याची काळजी का करावी?
16:20
The Indus civilization does not belong
407
965000
2000
सिंधू संस्कृती फक्त
16:22
to just the South Indians or the North Indians
408
967000
2000
दक्षिण भारतीय किंवा उत्तर भारतीयांच्याच संस्कृतीचा
16:24
or the Pakistanis;
409
969000
2000
किंवा पाकिस्तानी लोकांच्या संस्कृतीचा भाग नसून,
16:26
it belongs to all of us.
410
971000
2000
आपल्या सगळ्यांची आहे.
16:28
These are our ancestors --
411
973000
2000
हे पूर्वज आहेत
16:30
yours and mine.
412
975000
2000
तुमचे आणि माझे
16:32
They were silenced
413
977000
2000
त्यांचा आवाज बंद झाला
16:34
by an unfortunate accident of history.
414
979000
2000
तो इतिहासातल्या एका दुर्दैवी अपघातानं
16:36
If we decipher the script,
415
981000
2000
जर आपण ती लिपी शोधून काढली
16:38
we would enable them to speak to us again.
416
983000
2000
तर आपण त्यांना परत बोलतं करू शकू
16:40
What would they tell us?
417
985000
3000
आणि आपल्याला ते काय सांगतील?
16:43
What would we find out about them? About us?
418
988000
3000
आपल्याला त्यांच्याबद्दल काय शोध लागतील? आणि आपल्याबद्दल?
16:46
I can't wait to find out.
419
991000
3000
मी ते जाणून घ्यायचं थांबू शकत नाही
16:49
Thank you.
420
994000
2000
धन्यवाद.
16:51
(Applause)
421
996000
4000
(टाळ्या)
ABOUT THE SPEAKER
Rajesh Rao - Computational neuroscientistRajesh Rao seeks to understand the human brain through computational modeling, on two fronts: developing computer models of our minds, and using tech to decipher the 4,000-year-old lost script of the Indus Valley civilization.
Why you should listen
Rajesh Rao is looking for the computational principles underlying the brain's remarkable ability to learn, process and store information -- hoping to apply this knowledge to the task of building adaptive robotic systems and artificially intelligent agents.
Some of the questions that motivate his research include: How does the brain learn efficient representations of novel objects and events occurring in the natural environment? What are the algorithms that allow useful sensorimotor routines and behaviors to be learned? What computational mechanisms allow the brain to adapt to changing circumstances and remain fault-tolerant and robust?
By investigating these questions within a computational and probabilistic framework, it is often possible to derive algorithms that not only provide functional interpretations of neurobiological properties but also suggest solutions to difficult problems in computer vision, speech, robotics and artificial intelligence.
Rajesh Rao | Speaker | TED.com