TED2011
David Christian: The history of our world in 18 minutes
David Christian: ၁၈ မိနစ်စာ ကမ္ဘာ့မြေရဲ့ သမိုင်း။
Filmed:
Readability: 4.7
10,836,002 views
David Christian က ရင်သပ်ရှုမောဖွယ်ကောင်းတဲ့ သရုပ်ဖော်ပုံတွေနဲ့ ပံ့ပိုးထားပြီး Big Bang (မဟာပေါက်ကွဲမှုကြီး) ကနေ အင်တာနက်အထိ စကြာဝဠာရဲ့ ပြီးပြည့်စုံတဲ့သမိုင်းကို အာရုံမလွတ်တမ်းဖမ်းစားနိုင်တဲ့ ၁၈ မိနစ်အတွင်းမှာ ကုန်စင်အောင်ပြောပြထားပါတယ်။ ဒါဟာ မဟာ သမိုင်းကြီးပါ၊ ရှုပ်ထွေးမှု၊ သက်ရှိနဲ့ လူသားကို မြင်ကွင်းကျယ်ကြည့်တဲ့ အသိအမြင်ကြွယ်စေခြင်းတစ်ရပ်ကို စကြာဝဠာဆိုင်ရာ ကျွန်တော်တို့ရဲ့ တိုတောင်းလှတဲ့ အချိန်နဲ့ နှိုင်းယှဉ်လိုက်တာပါ။
David Christian - Historian
David Christian teaches an ambitious world history course that tells the tale of the entire universe -- from the Big Bang 13 billion years ago to present day. Full bio
David Christian teaches an ambitious world history course that tells the tale of the entire universe -- from the Big Bang 13 billion years ago to present day. Full bio
Double-click the English transcript below to play the video.
00:15
First, a video.
0
0
3000
ပထမဆုံး၊ ဗီဒီယိုတစ်ခု။
00:24
(Video) Yes, it is a scrambled egg.
1
9000
3000
ဟုတ်ပါတယ်၊ ဒါက ကြက်ဥမွှေကြော်တစ်လုံးပါ။
00:28
But as you look at it,
2
13000
2000
ဒါပေမဲ့ ကြည့်လိုက်စဉ်မှာ
00:30
I hope you'll begin to feel
3
15000
2000
ခင်ဗျား နည်းနည်း စိတ်မသက်
မသာဖြစ်မိမယ်လို့ မျှော်လင့်ပါတယ်။
မသာဖြစ်မိမယ်လို့ မျှော်လင့်ပါတယ်။
00:32
just slightly uneasy.
4
17000
3000
00:36
Because you may notice that what's actually happening
5
21000
3000
အကြောင်းက တကယ်ဖြစ်နေတာက
ကြက်ဥဟာ သူ့ဘာသာ ဖော်ထုတ်နေတာ
ကြက်ဥဟာ သူ့ဘာသာ ဖော်ထုတ်နေတာ
00:39
is that the egg is unscrambling itself.
6
24000
3000
ခင်ဗျားတို့ သတိထားမိနိုင်လို့ပါ။
00:42
And you'll now see the yolk and the white have separated.
7
27000
2000
အခုဆို အနှစ်နဲ့ အကာဟာ
ခွဲထွက်သွားတာ မြင်ရမှာပါ။
ခွဲထွက်သွားတာ မြင်ရမှာပါ။
00:44
And now they're going to be poured back into the egg.
8
29000
3000
အခု ဒါတွေကို ကြက်ဥထဲကို
ပြန်လောင်းထည့်တော့မှာပါ။
ပြန်လောင်းထည့်တော့မှာပါ။
00:47
And we all know in our heart of hearts
9
32000
3000
ကျွန်တော်တို့ အားလုံးရဲ့
ရင်ထဲအသည်းထဲမှာ သိနေတာက
ရင်ထဲအသည်းထဲမှာ သိနေတာက
00:50
that this is not the way the universe works.
10
35000
3000
ဒါက စကြာဝဠာ အလုပ်လုပ်တဲ့ပုံ မဟုတ်ဘူးပေါ့။
00:54
A scrambled egg is mush -- tasty mush -- but it's mush.
11
39000
3000
ကြက်ဥမွှေကြော်က ပျော့ပြဲတယ်၊
အရသာရှိပေမဲ့ ပျော့ပြဲတယ်လေ။
အရသာရှိပေမဲ့ ပျော့ပြဲတယ်လေ။
00:57
An egg is a beautiful, sophisticated thing
12
42000
3000
ကြက်ဥတစ်လုံးဟာ လှပ၊ ဆန်းပြားတဲ့အရာပါ။
01:00
that can create even more sophisticated things,
13
45000
2000
ကြက်ကလေးတွေလို ပိုပြီးဆန်းပြားတာတွေတောင်
01:02
such as chickens.
14
47000
2000
ဖန်တီးနိုင်ပါတယ်။
01:04
And we know in our heart of hearts
15
49000
2000
ကျွန်တော်တို့ ရင်ထဲအသည်းထဲက သိနေတာက
01:06
that the universe does not travel
16
51000
2000
စကြာဝဠာဟာ ပျော့ပြဲတာကနေ
ရှုပ်ထွေးမှုဆီ မသွားဘူးပေါ့။
ရှုပ်ထွေးမှုဆီ မသွားဘူးပေါ့။
01:08
from mush to complexity.
17
53000
2000
01:10
In fact, this gut instinct
18
55000
2000
တကယ်က အူထဲက ဗီဇစိတ်ဟာ
01:12
is reflected in one of the most fundamental laws of physics,
19
57000
3000
ရူပဗေဒရဲ့ အခြေခံအကျဆုံး နိယာမတစ်ခုကို
ရောင်ပြန်ဟပ်တာပါ။
ရောင်ပြန်ဟပ်တာပါ။
01:15
the second law of thermodynamics, or the law of entropy.
20
60000
3000
အပူနဲ့ အခြားစွမ်းအင်များ
ဆက်စပ်မှု ဒုတိယနိယာမပါ။
ဆက်စပ်မှု ဒုတိယနိယာမပါ။
01:18
What that says basically
21
63000
2000
အခြေခံအနေနဲ့ ဒါကပြောတာက
01:20
is that the general tendency of the universe
22
65000
3000
စကြာဝဠာရဲ့ ယေဘုယျဖြစ်တတ်မှုဟာ
01:23
is to move from order
23
68000
2000
စနစ်ကျမှု၊ ဖွဲ့စည်းတည်ဆောက်မှုကနေ
01:25
and structure
24
70000
2000
01:27
to lack of order, lack of structure --
25
72000
2000
စနစ်မဲ့၊ တည်ဆောက်မှုမဲ့တာဆီ ရွေ့တာပါတဲ့၊
01:29
in fact, to mush.
26
74000
2000
တကယ်တော့ ပျော့ပြဲမှုပါ။
01:31
And that's why that video
27
76000
2000
ဒါကြောင့် ဒီဗီဒီယိုက နည်းနည်းဆန်းတာပါ။
01:33
feels a bit strange.
28
78000
2000
01:35
And yet,
29
80000
2000
ဒါပေမဲ့လည်း ကိုယ့်ဝန်းကျင်ကို ကြည့်ပါဦး၊
01:37
look around us.
30
82000
2000
01:39
What we see around us
31
84000
2000
ကိုယ့်ဝန်းကျင်မှာတွေ့ရတာက
မယုံနိုင်လောက်တဲ့ ရှုပ်ထွေးမှုပါ။
မယုံနိုင်လောက်တဲ့ ရှုပ်ထွေးမှုပါ။
01:41
is staggering complexity.
32
86000
2000
01:43
Eric Beinhocker estimates that in New York City alone,
33
88000
3000
Eric Beinhoker ခန့်မှန်းတာက
New York City တစ်ခုတည်းမှာတင်
New York City တစ်ခုတည်းမှာတင်
01:46
there are some 10 billion SKUs, or distinct commodities, being traded.
34
91000
4000
SKU ခေါ် ထင်ရှားတဲ့ ကုန်ပစ္စည်း
၁၀ ဘီလီယံ ရောင်းဝယ်နေတယ်တဲ့။
၁၀ ဘီလီယံ ရောင်းဝယ်နေတယ်တဲ့။
01:50
That's hundreds of times as many species
35
95000
3000
ဒါတွေဟာ ကမ္ဘာပေါ်က မျိုးစိတ်တွေရဲ့
အဆပေါင်းရာချီပြီး ရှိတယ်လေ။
အဆပေါင်းရာချီပြီး ရှိတယ်လေ။
01:53
as there are on Earth.
36
98000
2000
01:55
And they're being traded by a species
37
100000
2000
တစ်ခုချင်းအနေနဲ့ ခုနှစ်ဘီလီယံလောက်ရှိတဲ့
မျိုးစိတ်တွေရဲ့ ရောင်းဝယ်တာခံနေရတာပါ။
မျိုးစိတ်တွေရဲ့ ရောင်းဝယ်တာခံနေရတာပါ။
01:57
of almost seven billion individuals,
38
102000
2000
01:59
who are linked by trade, travel, and the Internet
39
104000
3000
ကြောက်မယ်ဖွယ် ရှုပ်ထွေးမှုရဲ့
ကမ္ဘာလုံးဆိုင်ရာ စနစ်တစ်ခုထဲမှာ
ကမ္ဘာလုံးဆိုင်ရာ စနစ်တစ်ခုထဲမှာ
02:02
into a global system
40
107000
2000
ကုန်သွယ်ရေး၊ ခရီသွားလာမှု၊ အင်တာနက်တွေ
နဲ့ ချိတ်ဆက်ထားတဲ့ သူတွေပါ။
နဲ့ ချိတ်ဆက်ထားတဲ့ သူတွေပါ။
02:04
of stupendous complexity.
41
109000
3000
02:07
So here's a great puzzle:
42
112000
2000
ဒီတော့ ဒီမှာအပူနဲ့ အခြား
02:09
in a universe
43
114000
2000
စွမ်းအင်တွေရဲ့ ဆက်စပ်မှု ဒုတိယနိယာမ
စိုးမိုးတဲ့ ကြီးမားတဲ့ ပဟေဠိပါ၊
စိုးမိုးတဲ့ ကြီးမားတဲ့ ပဟေဠိပါ၊
02:11
ruled by the second law of thermodynamics,
44
116000
3000
02:14
how is it possible
45
119000
2000
ကျွန်တော်ဖော်ပြလိုက်တဲ့
02:16
to generate the sort of complexity I've described,
46
121000
3000
ရှုပ်ထွေးမှုမျိုး၊ ခင်ဗျား၊ ကျွန်တော်နဲ့
ညီလာခံဗဟိုက
ညီလာခံဗဟိုက
02:19
the sort of complexity represented by you and me
47
124000
3000
ကိုယ်စားပြုလိုက်တဲ့
ရှုပ်ထွေးမှုမျိုး ထုတ်ဖို့
ရှုပ်ထွေးမှုမျိုး ထုတ်ဖို့
02:22
and the convention center?
48
127000
3000
ဘယ်လို ဖြစ်နိုင်တာလဲ။
02:25
Well, the answer seems to be,
49
130000
3000
ကဲ အဖြေဖြစ်ပုံရတာက
စကြာဝဠာဟာ ရှုပ်ထွေးမှုကို ဖန်တီးနိုင်တယ်၊
02:28
the universe can create complexity,
50
133000
3000
02:31
but with great difficulty.
51
136000
2000
ဒါပေမဲ့ အင်မတန် ခက်ခဲမှုနဲ့ပါ။
02:33
In pockets,
52
138000
2000
အိတ်ကပ်တွေထဲမှာ
ပေါ်လာတာက ကျွန်တော့
လုပ်ဖော်ကိုင်ဖက် Fred Spier
လုပ်ဖော်ကိုင်ဖက် Fred Spier
02:35
there appear what my colleague, Fred Spier,
53
140000
2000
02:37
calls "Goldilocks conditions" --
54
142000
2000
ခေါ်တဲ့ "Goldilocks အခြေအနေတွေ" ပေါ့၊
02:39
not too hot, not too cold,
55
144000
2000
သိပ်မပူ၊ သိပ်မအေးတဲ့
02:41
just right for the creation of complexity.
56
146000
3000
ရှုပ်ထွေးမှု ဖန်တီးခြင်းအတွက် အနေတော်ပေါ့။
02:44
And slightly more complex things appear.
57
149000
2000
ပြီး နည်းနည်း ပိုရှုပ်ထွေးတဲ့
အရာတွေပေါ်လာတယ်။
အရာတွေပေါ်လာတယ်။
02:46
And where you have slightly more complex things,
58
151000
2000
နည်းနည်း ပိုရှုပ်ထွေးတာတွေ
ရှိတဲ့နေရာမှာ
ရှိတဲ့နေရာမှာ
02:48
you can get slightly more complex things.
59
153000
2000
နည်းနည်း ပိုရှုပ်ထွေးတာတွေ
ရနိုင်တယ်လေ။
ရနိုင်တယ်လေ။
02:50
And in this way, complexity builds
60
155000
3000
ဒီနည်းနဲ့ ရှုပ်ထွေးမှုဟာ တစ်ဆင့်ပြီး
တစ်ဆင့် တည်ဆောက်တယ်။
တစ်ဆင့် တည်ဆောက်တယ်။
02:53
stage by stage.
61
158000
2000
02:55
Each stage is magical
62
160000
3000
အဆင့်တိုင်းဟာ မှော်ဆန်ပါတယ်၊
02:58
because it creates the impression of something utterly new
63
163000
3000
အကြောင်းက ဒါကနေ စကြာဝဠာရဲ့ ဘယ်
နေရာက ပေါ်လာမှန်း မသိရလောက်တဲ့
နေရာက ပေါ်လာမှန်း မသိရလောက်တဲ့
03:01
appearing almost out of nowhere in the universe.
64
166000
3000
လုံးဝကို အသစ်ဖြစ်တဲ့ တစ်ခုခုရဲ့
ထင်မြင်မှုကို ဖန်တီးလို့ပါ။
ထင်မြင်မှုကို ဖန်တီးလို့ပါ။
03:04
We refer in big history to these moments
65
169000
2000
ဒီကာလတွေကို မဟာသမိုင်းကြီးထဲမှာ
အစဦးကာလတွေလို့ ရည်ညွှန်းပါတယ်။
အစဦးကာလတွေလို့ ရည်ညွှန်းပါတယ်။
03:06
as threshold moments.
66
171000
2000
03:08
And at each threshold,
67
173000
2000
အစဦးတိုင်းမှာ ခရီးတွင်မှုဟာ
ပိုခက်ထန်လာတယ်။
ပိုခက်ထန်လာတယ်။
03:10
the going gets tougher.
68
175000
2000
03:12
The complex things get more fragile,
69
177000
3000
ရှုပ်ထွေးတဲ့အရာတွေဟာ ပိုပြီး အထိမခံ၊
03:15
more vulnerable;
70
180000
2000
ပိုပြီး ခံနိုင်ရည်မဲ့လာတယ်၊
03:17
the Goldilocks conditions get more stringent,
71
182000
3000
Goldilocks အခြေအနေတွေဟာ
ပိုပြီး ကျပ်တည်းလာကာ
ပိုပြီး ကျပ်တည်းလာကာ
03:20
and it's more difficult
72
185000
2000
ရှုပ်ထွေးမှုကို ဖန်တီးဖို့ ပိုခက်ခဲလာတယ်။
03:22
to create complexity.
73
187000
2000
03:24
Now, we, as extremely complex creatures,
74
189000
3000
ကဲ ကျွန်တော်တို့ဟာ အင်မတန်
ရှုပ်ထွေးတဲ့ သတ္တဝါတွေဖြစ်တဲ့အတွက်
ရှုပ်ထွေးတဲ့ သတ္တဝါတွေဖြစ်တဲ့အတွက်
03:27
desperately need to know this story
75
192000
3000
ဒုတိယ နိယာမဆိုတာတောင်မှ စကြာဝဠာက
03:30
of how the universe creates complexity
76
195000
2000
ရှုပ်ထွေးမှုကို ဘယ်လိုဖန်ဆင်းတယ်ဆိုတဲ့
ဖြစ်ရပ်နဲ့ ဘာကြောင့် ရှုပ်ထွေးမှုဟာ
ဖြစ်ရပ်နဲ့ ဘာကြောင့် ရှုပ်ထွေးမှုဟာ
03:32
despite the second law,
77
197000
2000
03:34
and why complexity
78
199000
2000
ခံနိုင်ရည်မဲ့မှုနဲ့ အထိမခံဖြစ်မှုလို့
ဆိုလိုတာကို သိဖို့ အသည်းအသန် လိုတယ်။
ဆိုလိုတာကို သိဖို့ အသည်းအသန် လိုတယ်။
03:36
means vulnerability
79
201000
2000
03:38
and fragility.
80
203000
2000
03:40
And that's the story that we tell in big history.
81
205000
3000
ဒါကတော့ မဟာသမိုင်းမှာ
ကျွန်တော်တို့ပြောတဲ့ ဖြစ်ရပ်ပါ။
ကျွန်တော်တို့ပြောတဲ့ ဖြစ်ရပ်ပါ။
03:43
But to do it, you have do something
82
208000
2000
ဒါပေမဲ့ ဒါပြောဖို့ အစမှာတော့
03:45
that may, at first sight, seem completely impossible.
83
210000
2000
လုံးဝ ဖြစ်နိုင်ပုံမရတဲ့
တစ်ခုခု လုပ်ဖို့လိုတာပေါ့။
တစ်ခုခု လုပ်ဖို့လိုတာပေါ့။
03:47
You have to survey the whole history of the universe.
84
212000
4000
စကြာဝဠာရဲ့ သမိုင်းတစ်ခုလုံးကို
သုံးသပ်ဖို့လိုတယ်လေ။
သုံးသပ်ဖို့လိုတယ်လေ။
03:52
So let's do it.
85
217000
2000
ဒီတော့ လုပ်ကြစို့ဗျာ။
03:54
(Laughter)
86
219000
2000
(ရယ်သံများ)
အချိန်ပြမျဉ်းကို နောက်ကြောင်း
ပြန်တာနဲ့ စရအောင်။
ပြန်တာနဲ့ စရအောင်။
03:56
Let's begin by winding the timeline back
87
221000
3000
03:59
13.7 billion years,
88
224000
3000
၁၃.ရ ဘီလီယံနှစ်၊
04:02
to the beginning of time.
89
227000
3000
အချိန်ဆိုတာရဲ့ အစပါ။
04:12
Around us, there's nothing.
90
237000
2000
ကိုယ့် ဝန်းကျင်မှာ ဘာမှမရှိဘူး၊
04:14
There's not even time or space.
91
239000
4000
အချိန်၊ နေရာတို့တောင် မရှိဘူးလေ။
04:18
Imagine the darkest, emptiest thing you can
92
243000
3000
သင်တတ်နိုင်တဲ့ အမှောင်ဆုံး၊ ဟင်းလင်းပြင်
အဖြစ်ဆုံးကို စိတ်ကူးကြည့်ပြီး
အဖြစ်ဆုံးကို စိတ်ကူးကြည့်ပြီး
04:21
and cube it a gazillion times
93
246000
2000
အသင်္ချေကိန်းနဲ့ သုံးထပ်တင်လိုက်၊
ဒါ ကျွန်တော်တို့ ရှိတဲ့နေရာပါ။
ဒါ ကျွန်တော်တို့ ရှိတဲ့နေရာပါ။
04:23
and that's where we are.
94
248000
2000
04:25
And then suddenly,
95
250000
3000
ဒီနောက် ရုတ်တရက်ပဲ
04:28
bang! A universe appears, an entire universe.
96
253000
3000
ဝုန်းကနဲ၊
စကြာဝဠာပေါ်လာတယ်၊ စကြာဝဠာ တစ်ခုလုံးပါ။
04:31
And we've crossed our first threshold.
97
256000
2000
ပထမဆုံး အစအဦးကို ဖြတ်ကြတယ်။
04:33
The universe is tiny; it's smaller than an atom.
98
258000
2000
စကြာဝဠာက ပိစိလေးပါ၊ အက်တမ်ထက် ပိုသေးတယ်။
04:35
It's incredibly hot.
99
260000
2000
မယုံနိုင်အောင်ကို ပူတယ်။
04:37
It contains everything that's in today's universe,
100
262000
2000
ယနေ့ စကြာဝဠာမှာ ရှိတာ အားလုံးပါတယ်၊
04:39
so you can imagine, it's busting.
101
264000
2000
ဒါဆို မြင်နိုင်ပြီလေ၊ ကျိုးပဲ့နေတယ်။
04:41
And it's expanding at incredible speed.
102
266000
3000
မယုံနိုင်တဲ့ အမြန်နှုန်းနဲ့
ပြန့်ထွက်နေတယ်။
ပြန့်ထွက်နေတယ်။
04:44
And at first, it's just a blur,
103
269000
2000
ဒါနဲ့ အစမှာ မှုန်ဝါးဝါးပါပဲ၊
ဒါပေမဲ့ မြန်မြန်ပဲ ဒီမှုန်ဝါးမှုမှာ
ထင်ရှားတဲ့ အရာတွေ စပေါ်လာတယ်။
ထင်ရှားတဲ့ အရာတွေ စပေါ်လာတယ်။
04:46
but very quickly distinct things begin to appear in that blur.
104
271000
3000
04:49
Within the first second,
105
274000
2000
ပထမစက္ကန့်အတွင်းမှာ
04:51
energy itself shatters into distinct forces
106
276000
3000
စွမ်းအင်ဟာ လျှပ်စစ်သံလိုက်နဲ့
ကမ္ဘာ့ဆွဲအား အပါအဝင် ထင်ရှားတဲ့
ကမ္ဘာ့ဆွဲအား အပါအဝင် ထင်ရှားတဲ့
04:54
including electromagnetism and gravity.
107
279000
2000
အားတွေအဖြစ် ၎င်းဘာသာ အစိတ်စိတ်ကွဲသွားတယ်။
04:56
And energy does something else quite magical:
108
281000
3000
စွမ်းအင်က မှော်ဆန်တဲ့ အခြားတစ်မျိုး
လုပ်လိုက်တယ်၊
လုပ်လိုက်တယ်၊
04:59
it congeals to form matter --
109
284000
3000
ဒြပ်ဖြစ်တည်ဖို့ ပျစ်ခဲသွားတယ်၊
05:02
quarks that will create protons
110
287000
2000
ဒြပ်မှုန်တွေက ပရိုတွန်နဲ့ အီလက်ထရွန်ပါတဲ့
05:04
and leptons that include electrons.
111
289000
3000
လက်ပတွန်တွေကို ဖန်တီးလိမ့်မယ်။
05:07
And all of that happens in the first second.
112
292000
2000
ဒါအားလုံးဟာ ဒုတိယစက္ကန့်မှာ ဖြစ်ပွားတာပါ။
05:09
Now we move forward 380,000 years.
113
294000
5000
အခု နှစ်ပေါင်း ၃၈၀၀၀၀
ရှေ့ကိုရွှေ့လိုက်တယ်။
ရှေ့ကိုရွှေ့လိုက်တယ်။
05:14
That's twice as long as humans have been on this planet.
114
299000
3000
ဒါက လူသားတွေ ဂြိုဟ်ပေါ်မှာ
တည်ရှိတဲ့ ကြာချိန်ရဲ့ နှစ်ဆပါ။
တည်ရှိတဲ့ ကြာချိန်ရဲ့ နှစ်ဆပါ။
05:17
And now simple atoms appear
115
302000
3000
အခု ဟိုက်ဒြိုဂျင်နဲ့ ဟေလီယံရဲ့
ရိုးစင်းတဲ့ အက်တမ်တွေပေါ်လာတယ်။
ရိုးစင်းတဲ့ အက်တမ်တွေပေါ်လာတယ်။
05:20
of hydrogen and helium.
116
305000
3000
05:23
Now I want to pause for a moment,
117
308000
2000
အခု ခဏလောက် ရပ်လိုက်ချင်ပါတယ်၊
05:25
380,000 years after the origins of the universe,
118
310000
3000
စကြာဝဠာ အစရဲ့ နောက်မှာ
နှစ် ၃၈၀၀၀၀ အကြာမှာပါ၊
နှစ် ၃၈၀၀၀၀ အကြာမှာပါ၊
05:28
because we actually know quite a lot
119
313000
2000
အကြောင်းက ဒီအဆင့်က စကြာဝဠာ
အကြောင်းတော်တော်မျာများက သိကြလို့ပါ။
အကြောင်းတော်တော်မျာများက သိကြလို့ပါ။
05:30
about the universe at this stage.
120
315000
2000
05:32
We know above all that it was extremely simple.
121
317000
3000
အထက်ကအားလုံးဟာ အင်မတန်
ရိုးစင်းတယ်လို့ သိကြပါတယ်၊
ရိုးစင်းတယ်လို့ သိကြပါတယ်၊
05:35
It consisted of huge clouds
122
320000
2000
ဒီမှာ ဟိုက်ဒြိုဂျင်နဲ့ ဟေလီယံ အက်တမ်တွေ
ရဲ့ ကြီးမားတဲ့ တိမ်စိုင်တွေပါဝင်ပြီး
ရဲ့ ကြီးမားတဲ့ တိမ်စိုင်တွေပါဝင်ပြီး
05:37
of hydrogen and helium atoms,
123
322000
2000
05:39
and they have no structure.
124
324000
2000
၎င်းတို့မှာ တည်ဆောက်ပုံ မရှိကြပါဘူး။
05:41
They're really a sort of cosmic mush.
125
326000
3000
တကယ်တဲ့ ကော့စမစ် ပျော့ပြဲတာမျိုးပါ။
05:44
But that's not completely true.
126
329000
2000
ဒါပေမဲ့ အပြည့်အဝတော့ မမှန်ဘူး။
05:46
Recent studies
127
331000
2000
မကြာခင်က ဂြိုဟ်ထုလေ့လာမှုတွေ
05:48
by satellites such as the WMAP satellite
128
333000
3000
ဖြစ်တဲ့ WMAP ဂြိုဟ်တုလိုကနေ ပြတာက
တကယ်ကျတော့ ဒီနောက်ခံမှာ
05:51
have shown that, in fact, there are just tiny differences in that background.
129
336000
4000
၎င်းတို့ဟာ မဆိုစလောက်ပဲ ကွဲပြားတာပါတဲ့။
05:55
What you see here,
130
340000
2000
ဒီမှာ တွေ့ရတာက
05:57
the blue areas are about a thousandth of a degree cooler
131
342000
3000
အပြာရောင် နေရာတွေဟာ အနီရောင်
နေရာတွေထက် တစ်ထောင်ပုံ
နေရာတွေထက် တစ်ထောင်ပုံ
06:00
than the red areas.
132
345000
2000
တစ်ပုံ ပိုအေးပါတယ်။
06:02
These are tiny differences,
133
347000
2000
သေးငယ်တဲ့ ခြားနားမှုတွေပါ၊
06:04
but it was enough for the universe to move on
134
349000
2000
ဒါပေမဲ့ စကြာဝဠာကို ရှုပ်ထွေးမှု
တည်ဆောက်ခြင်း
တည်ဆောက်ခြင်း
06:06
to the next stage of building complexity.
135
351000
2000
နောက်အဆင့်ကို ရွှေ့ဖို့တော့ လုံလောက်တယ်။
06:08
And this is how it works.
136
353000
2000
ဒါက အလုပ်လုပ်ပုံပါ။
06:10
Gravity is more powerful
137
355000
3000
ကမ္ဘာမြေဆွဲအားဆိုတာ ဒြပ်ဝတ္ထု ပိုရှိရင်
အားပိုကောင်းပါတယ်။
အားပိုကောင်းပါတယ်။
06:13
where there's more stuff.
138
358000
2000
06:15
So where you get slightly denser areas,
139
360000
2000
ဒီတော့ နည်းနည်း ပိုသိပ်သည်းတဲ့ နေရာတွေမှာ
06:17
gravity starts compacting clouds
140
362000
2000
ကမ္ဘာမြေဆွဲအားက ဟိုက်ဒြိုဂျင်နဲ့ ဟေလီယံ
အက်တမ်တွေရဲ့ တိမ်တွေကို စကျစ်တယ်။
အက်တမ်တွေရဲ့ တိမ်တွေကို စကျစ်တယ်။
06:19
of hydrogen and helium atoms.
141
364000
2000
06:21
So we can imagine the early universe breaking up
142
366000
2000
ဒီတော့ အစဦး စကြာဝဠာရဲ့ သန်းထောင်ချီ
ကွဲနေတဲ့ တိမ်တွေကို မြင်ယောင်လို့ရတယ်။
ကွဲနေတဲ့ တိမ်တွေကို မြင်ယောင်လို့ရတယ်။
06:23
into a billion clouds.
143
368000
2000
06:25
And each cloud is compacted,
144
370000
2000
တိမ်စတိုင်းဟာ ကျစ်နေတယ်၊
06:27
gravity gets more powerful as density increases,
145
372000
3000
သိပ်သည်းမှု တိုးလာလေ
ကမ္ဘာမြေဆွဲအား ပိုပြင်းလာလေ၊
ကမ္ဘာမြေဆွဲအား ပိုပြင်းလာလေ၊
06:30
the temperature begins to rise at the center of each cloud,
146
375000
2000
တိမ်တစ်ခုချင်းရဲ့ ဗဟိုချက်မှာ
အပူချိန်စမြင့်လာတယ်၊
အပူချိန်စမြင့်လာတယ်၊
06:32
and then, at the center of each cloud,
147
377000
2000
နောက် အလယ်ဗဟိုမှာ
06:34
the temperature crosses the threshold temperature
148
379000
3000
အပူချိန်ဟာ ဒီဂရီ ဆယ်သန်းရှိတဲ့ အဦးအစ
06:37
of 10 million degrees,
149
382000
2000
အပူချိန်ကို ဖြတ်တယ်၊
06:39
protons start to fuse,
150
384000
2000
ပရိုတွန်တွေ စပေါင်းစပ်ပြီး
06:41
there's a huge release of energy,
151
386000
3000
ကြီးမားတဲ့ စွမ်းအင်ကို ထုတ်လွှင့်ပေးတယ်။
06:44
and, bam!
152
389000
2000
ပြီးတော့...
ဝုန်း။
06:46
We have our first stars.
153
391000
2000
ပထမဆုံး ကြယ်တွေရတာပေါ့။
06:48
From about 200 million years after the Big Bang,
154
393000
4000
မဟာပေါက်ကွဲမှုနောက် နှစ်သန်း ၂၀၀ ကနေ
06:52
stars begin to appear all through the universe,
155
397000
3000
စကြာဝဠာတစ်လျှောက် ကြယ်တွေ စပေါ်လာတယ်၊
06:55
billions of them.
156
400000
2000
သန်းထောင်ချီတာပေါ့။
06:57
And the universe is now significantly more interesting
157
402000
3000
အခုတော့ စကြာဝဠာဟာ သိသာစွာ
ပိုစိတ်ဝင်စားစရာကောင်းလာ၊
ပိုစိတ်ဝင်စားစရာကောင်းလာ၊
07:00
and more complex.
158
405000
3000
ပိုရှုပ်ထွေးလာပါတယ်။
အစအဦး အသစ် နှစ်ခုကို ဖြတ်သန်း
ခြင်းအတွက် ကြယ်တွေဟာ Goldilocks
ခြင်းအတွက် ကြယ်တွေဟာ Goldilocks
07:03
Stars will create the Goldilocks conditions
159
408000
2000
07:05
for crossing two new thresholds.
160
410000
3000
အခြေအနေတွေ ဖန်တီးလိမ့်မယ်။
07:08
When very large stars die,
161
413000
2000
အရမ်းကြီးမားတဲ့ ကြယ်တွေကြွေတဲ့အခါ
07:10
they create temperatures so high
162
415000
3000
သူတို့ဖန်တီးတဲ့ အပူချိန်ဟာ
အရမ်းမြင့်လွန်းတော့
အရမ်းမြင့်လွန်းတော့
07:13
that protons begin to fuse in all sorts of exotic combinations,
163
418000
3000
ပရိုတွန်တွေဟာ ဒြပ်စဉ်ပြဇယားရဲ့
ဒြပ်စင်အားလုံးကို ဖွဲ့စည်းဖို့
ဒြပ်စင်အားလုံးကို ဖွဲ့စည်းဖို့
07:16
to form all the elements of the periodic table.
164
421000
3000
ဆန်းပြားတဲ့ ပေါင်းစပ်ခြင်းမျိုးစုံနဲ့
စတင်ပေါင်းစပ်တယ်။
စတင်ပေါင်းစပ်တယ်။
07:19
If, like me, you're wearing a gold ring,
165
424000
3000
ကျွန်တော့လို ရွှေလက်စွပ်တစ်ကွင်း ဝတ်ထားရင်
07:22
it was forged in a supernova explosion.
166
427000
3000
ဒါဟာ ဆူပါနိုဗာ ပေါက်ကွဲခြင်းထဲမှာ
ကျိုခံရတယ်။
ကျိုခံရတယ်။
07:25
So now the universe is chemically more complex.
167
430000
3000
ကဲအခုတော့ စကြာဝဠာဟာ ဓာတုပိုင်းးအရ
ပိုရှုပ်ထွေးတယ်။
ပိုရှုပ်ထွေးတယ်။
07:28
And in a chemically more complex universe,
168
433000
3000
ဓာတုပိုင်းးအရ ပိုရှုပ်ထွေးတဲ့
စကြာဝဠာထဲမှာ
စကြာဝဠာထဲမှာ
07:31
it's possible to make more things.
169
436000
2000
ပိုမိုတဲ့ အရာတွေ ဖန်တီးဖို့
ဖြစ်နိုင်ပါတယ်။
ဖြစ်နိုင်ပါတယ်။
07:33
And what starts happening
170
438000
2000
စတင်ဖြစ်ပျက်နေတာက သက်တမ်းနု နေတွေနဲ့၊
07:35
is that, around young suns,
171
440000
2000
07:37
young stars,
172
442000
2000
သက်တမ်းနု ကြယ်တွေ တစ်ဝိုက်မှာ
07:39
all these elements combine, they swirl around,
173
444000
2000
ဒီဒြပ်စင်အားလုံး ပေါင်းစပ်တယ်၊
ပတ်ချာလည်တယ်၊
ပတ်ချာလည်တယ်၊
07:41
the energy of the star stirs them around,
174
446000
2000
ကြယ်ရဲ့စွမ်းအင်က ၎င်းတို့
ပတ်ချာလည်အောင် မွှေပေးတယ်၊
ပတ်ချာလည်အောင် မွှေပေးတယ်၊
07:43
they form particles, they form snowflakes,
175
448000
3000
ဒြပ်မှုန်တွေဖွဲ့တယ်၊ ဆီးနှင်းမှုန်တွေ
ဖွဲ့တယ်၊ သေးငယ်တဲ့ မြူမှုန်တွေ ဖွဲ့တယ်။
ဖွဲ့တယ်၊ သေးငယ်တဲ့ မြူမှုန်တွေ ဖွဲ့တယ်။
07:46
they form little dust motes,
176
451000
2000
07:48
they form rocks, they form asteroids,
177
453000
2000
ကျောက်တုံးတွေဖွဲ့တယ်၊
ဂြိုဟ်သိမ်တွေဖွဲ့ပြီး
ဂြိုဟ်သိမ်တွေဖွဲ့ပြီး
07:50
and eventually, they form planets and moons.
178
455000
3000
နောက်ဆုံးမတော့ ဂြိုဟ်တွေ၊ လတွေဖွဲ့ကြတယ်။
07:53
And that is how our solar system was formed,
179
458000
3000
ဒါက လွန်ခဲ့တဲ့နှစ်ဘီလီယံပေါင်း လေးသန်းခွဲက
07:56
four and a half billion years ago.
180
461000
3000
ကျွန်တော်တို့ နေအဖွဲ့အစည်း ဖြစ်လာပုံပါ။
07:59
Rocky planets like our Earth
181
464000
3000
ကမ္ဘာလို ကျောက်ထူတဲ့ ဂြိုဟ်တွေဟာ
ကြယ်တွေထက် သိသာစွာ ပိုရှုပ်ထွေးကြတယ်၊
ကြယ်တွေထက် သိသာစွာ ပိုရှုပ်ထွေးကြတယ်၊
08:02
are significantly more complex than stars
182
467000
3000
08:05
because they contain a much greater diversity of materials.
183
470000
3000
အကြောင်းက ပိုများပြား မျိုးစုံတဲ့
ဒြပ်ဝတ္ထုတွေပါဝင်လို့ပါ။
ဒြပ်ဝတ္ထုတွေပါဝင်လို့ပါ။
08:08
So we've crossed a fourth threshold of complexity.
184
473000
3000
ဒီတော့ ရှုပ်ထွေးမှုရဲ့ စတုတ္ထ
အစကို ဖြတ်သန်းပြီးပါပြီ။
အစကို ဖြတ်သန်းပြီးပါပြီ။
08:12
Now, the going gets tougher.
185
477000
3000
ကဲ ခရီးတွင်မှုက ပိုကြမ်းတမ်းလာတယ်။
08:16
The next stage introduces entities
186
481000
2000
နောက်တစ်ဆင့်မှာ သိသာစွာ ပိုကွဲလွယ်၊
သိသာစွာ ပိုခုခံနိုင်မှုမရှိတဲ့
သိသာစွာ ပိုခုခံနိုင်မှုမရှိတဲ့
08:18
that are significantly more fragile,
187
483000
2000
08:20
significantly more vulnerable,
188
485000
2000
သီးခြားရပ်တည်တာတွေကို နိဒါန်းပျိုးပါတယ်။
08:22
but they're also much more creative
189
487000
3000
ဒါပေမဲ့ ၎င်းတို့ဟာ
အများကြီးလည်း ပိုဖန်တီးနိုင်ပြီး
အများကြီးလည်း ပိုဖန်တီးနိုင်ပြီး
08:25
and much more capable of generating further complexity.
190
490000
3000
ဒီထက် ရှုပ်ထွေးမှုကို ထုတ်လုပ်ခြင်းမှာ
အများကြီး ပိုစွမ်းတယ်။
အများကြီး ပိုစွမ်းတယ်။
08:28
I'm talking, of course,
191
493000
2000
တကယ်တော့ ကျွန်တော်ပြောနေတာက
သက်ရှိ ဇီဝရုပ်တွေပါ။
သက်ရှိ ဇီဝရုပ်တွေပါ။
08:30
about living organisms.
192
495000
2000
08:32
Living organisms are created by chemistry.
193
497000
2000
သက်ရှိဇီဝရုပ်တွေဟာ ဓာတ်သဘောနဲ့ ဖန်ဆင်းတာပါ။
08:34
We are huge packages of chemicals.
194
499000
3000
ကျွန်တော်တို့ဟာ ဓာတုပစ္စည်းထုပ်ကြီးတွေပါ။
ဓာတ်သဘောဟာ လျှပ်စစ်သံလိုက်
စွမ်းအားရဲ့ လွှမ်းမိုးမှုအောက်မှာပါ။
စွမ်းအားရဲ့ လွှမ်းမိုးမှုအောက်မှာပါ။
08:38
So, chemistry is dominated by the electromagnetic force.
195
503000
3000
08:41
That operates over smaller scales than gravity,
196
506000
2000
ကမ္ဘာ့ဆွဲအားထက် ပိုသေးတဲ့ပမာဏမှာ လည်ပတ်တာက
08:43
which explains why you and I
197
508000
2000
ကျွန်တော်တို့တွေဟာ ကြယ်တွေ၊ ဂြိုဟ်
တွေထက် ပိုသေးတဲ့ အကြောင်းကို ရှင်းပြပါတယ်။
တွေထက် ပိုသေးတဲ့ အကြောင်းကို ရှင်းပြပါတယ်။
08:45
are smaller than stars or planets.
198
510000
2000
08:47
Now, what are the ideal conditions for chemistry?
199
512000
3000
ကဲ ဓာတ်သဘောရဲ့ စံအခြေအနေတွေက ဘာတွေလဲ။
08:50
What are the Goldilocks conditions?
200
515000
2000
Goldilocks အခြေအနေတွေက ဘာတွေလဲ။
08:52
Well, first, you need energy,
201
517000
2000
ပထမဆုံးက သင်ဟာ စွမ်းအင်လိုအပ်တယ်။
08:54
but not too much.
202
519000
2000
အများကြီးတော့ မဟုတ်ဘူး။
08:56
In the center of a star, there's so much energy
203
521000
2000
ကြယ်တစ်လုံးရဲ့ ဗဟိုမှာ စွမ်းအင်က
များလွန်းတော့
များလွန်းတော့
08:58
that any atoms that combine will just get busted apart again.
204
523000
3000
ပေါင်းစပ်တဲ့ ဘယ်အက်တမ်ကိုမဆို
တစ်ဖန်ပြန် ကွာသွားစေလိမ့်မယ်။
တစ်ဖန်ပြန် ကွာသွားစေလိမ့်မယ်။
09:01
But not too little.
205
526000
2000
အနည်းကြီးတော့ မဟုတ်ဘူး။
09:03
In intergalactic space, there's so little energy
206
528000
2000
စကြာဝဠာတွေ အကြားမှာ
စွမ်းအင်ဟာ အက်တမ်တွေ ပေါင်းစည်းရန်
မလုံလောက်ပါဘူး။
မလုံလောက်ပါဘူး။
09:05
that atoms can't combine.
207
530000
3000
09:08
What you want is just the right amount,
208
533000
2000
လိုတာက အနေတော်လောက်ဖြစ်ပြီး
09:10
and planets, it turns out, are just right,
209
535000
2000
ဂြိုဟ်တွေဟာ အတော်လောက် ဖြစ်သွားတာကတော့
09:12
because they're close to stars, but not too close.
210
537000
3000
၎င်းတိုဟာ ကြယ်တွေနဲ့ နီးပေမဲ့
အနီးကြီးမဟုတ်လို့ပါ။
အနီးကြီးမဟုတ်လို့ပါ။
09:15
You also need a great diversity of chemical elements,
211
540000
3000
ဓာတုဒြပ်စင်တွေရဲ့အမျိုးစုံမှု
အများကြီးလည်း လိုအပ်ပါတယ်၊
အများကြီးလည်း လိုအပ်ပါတယ်၊
09:18
and you need liquid such as water.
212
543000
3000
ပြီးတော့ ရေလိုမျိုး အရည်တွေလိုပါတယ်။
09:21
Why?
213
546000
2000
ဘာကြောင့်လဲ။
ဓာတ်ငွေ့တွေထဲမှာ အက်တမ်တွေ အချင်းချင်း
ဖြတ်ရွေ့တာ အရမ်းမြန်လွန်းတော့
ဖြတ်ရွေ့တာ အရမ်းမြန်လွန်းတော့
09:23
Well, in gasses, atoms move past each other so fast
214
548000
3000
09:26
that they can't hitch up.
215
551000
2000
ရပ်တန့်မသွားနိုင်ကြပါဘူး။
09:28
In solids,
216
553000
2000
အခဲတွေထဲမှာ
09:30
atoms are stuck together, they can't move.
217
555000
3000
အက်တမ်တွေဟာ အတူတူ ကပ်နေတယ်၊ ရွေ့လို့မရဘူး။
09:33
In liquids,
218
558000
2000
အရည်ထဲမှာ
လှည့်ပတ်၊ ပူးကပ်နေပြီး
09:35
they can cruise and cuddle
219
560000
2000
09:37
and link up to form molecules.
220
562000
3000
မော်လီကျူးဖွဲ့ဖို့အတွက် ချိတ်ဆက်ကြတယ်။
09:40
Now, where do you find such Goldilocks conditions?
221
565000
3000
ကဲ Goldilocks အခြေအနေလိုမျိုးတွေ
ဘယ်မှာ တွေ့လဲ။
ဘယ်မှာ တွေ့လဲ။
09:43
Well, planets are great,
222
568000
2000
အင်း ဂြိုဟ်တွေဟာ ကြီးကျယ်တယ်၊
09:45
and our early Earth
223
570000
2000
ကျွန်တော်တို့ရဲ့ အစောပိုင်း
ကမ္ဘာမြေဟာ ပြည့်စုံလုနီးပါးပါ။
ကမ္ဘာမြေဟာ ပြည့်စုံလုနီးပါးပါ။
09:47
was almost perfect.
224
572000
2000
09:49
It was just the right distance from its star
225
574000
2000
ဧရာမ သမုဒ္ဒရာကြီးတွေရဲ့ ရေထုကို သိုထားဖို့
09:51
to contain huge oceans of open water.
226
576000
3000
၎င်းရဲ့ကြယ်ကနေ သင့်တင့်တဲ့ အကွာအဝေးမှာပါ။
09:54
And deep beneath those oceans,
227
579000
2000
ဒီသမုဒ္ဒရာတွေရဲ့ အောက်ခြေ၊
09:56
at cracks in the Earth's crust,
228
581000
2000
ကမ္ဘာ့အပြင်လွှာရဲ့ အက်ကြောင်းတွေမှာ
09:58
you've got heat seeping up from inside the Earth,
229
583000
3000
ကမ္ဘာ့အတွင်းပိုင်းက စိမ့်တက်လာတဲ့
အပူဓာတ်ရှိပြီး
အပူဓာတ်ရှိပြီး
10:01
and you've got a great diversity of elements.
230
586000
2000
များပြား စုံလင်တဲ့ ဒြပ်စင်တွေရှိပါတယ်။
10:03
So at those deep oceanic vents,
231
588000
2000
ဒီတော့ ဒီနက်ရှိုင်းတဲ့ သမုဒ္ဒရာလေဝင်
လေထွက်ပေါက်တွေမှာ
လေထွက်ပေါက်တွေမှာ
10:05
fantastic chemistry began to happen,
232
590000
3000
ဆန်းကြယ်တဲ့ ဓာတ်သဘော စတင်ဖြစ်ပေါ်ပြီး၊
10:08
and atoms combined in all sorts of exotic combinations.
233
593000
3000
အက်တမ်တွေဟာ ဆန်းပြားတဲ့
ပေါင်းစပ်ခြင်းမျိုးစုံနဲ့ ပေါင်းစပ်တယ်။
ပေါင်းစပ်ခြင်းမျိုးစုံနဲ့ ပေါင်းစပ်တယ်။
10:12
But of course, life is more
234
597000
2000
ဒါပေမဲ့ တကယ်က ဇီဝဓာတ်ဟာ
ဆန်းပြားတဲ့ ဓာတ်သဘောထက် ပိုပါတယ်။
ဆန်းပြားတဲ့ ဓာတ်သဘောထက် ပိုပါတယ်။
10:14
than just exotic chemistry.
235
599000
2000
10:16
How do you stabilize
236
601000
2000
ဒီရှင်သန်ပုံရတဲ့ ဧရာမ မော်လီကျူးတွေကို
တည်ငြိမ်အောင်
တည်ငြိမ်အောင်
10:18
those huge molecules
237
603000
2000
10:20
that seem to be viable?
238
605000
3000
ဘယ်လိုလုပ်လဲ။
ကဲ ဒီမှာက ဇီဝဓာတ်ဟာ လုံးဝအသစ်ဖြစ်တဲ့
ပရိယာယ်ကို မိတ်ဆက်ပါတယ်။
ပရိယာယ်ကို မိတ်ဆက်ပါတယ်။
10:23
Well, it's here that life introduces
239
608000
2000
10:25
an entirely new trick.
240
610000
3000
တစ်ခုချင်းကို တည်ငြိမ်အောင် မလုပ်ဘူး၊
10:28
You don't stabilize the individual;
241
613000
2000
10:30
you stabilize the template,
242
615000
2000
အချက်အလက်ကို သယ်ဆောင်တဲ့ အရာ
10:32
the thing that carries information,
243
617000
2000
ပုံစံပြားကို တည်ငြိမ်အောင်လုပ်ပြီး
10:34
and you allow the template to copy itself.
244
619000
2000
ပုံစံပြားကို ၎င်းဘာသာ
ကူးခွင့်ပေးလိုက်ပါတယ်။
ကူးခွင့်ပေးလိုက်ပါတယ်။
10:36
And DNA, of course,
245
621000
2000
DNA ဟာ တကယ်တော့ အချက်အလက်တွေ
10:38
is the beautiful molecule
246
623000
2000
10:40
that contains that information.
247
625000
2000
ပါဝင်တဲ့ လှပတဲ့ မော်လီကျူးပါ၊
10:42
You'll be familiar with the double helix of DNA.
248
627000
3000
သင်တို့ဟာ DNA ရဲ့ ခရုပတ် နှစ်ထပ်နဲ့
အကျွမ်းဝင်လာပါလိမ့်မယ်။
အကျွမ်းဝင်လာပါလိမ့်မယ်။
10:45
Each rung contains information.
249
630000
2000
လှေကားဆန်တိုင်းမှာ အချက်အလက်ပါဝင်ပါတယ်။
10:47
So, DNA contains information
250
632000
2000
ဒီတော့ DNA မှာ သက်ရှိဇီဝရုပ် ဖန်းတီးပုံ
အကြောင်း အချက်အလက်ပါဝင်ပါတယ်။
အကြောင်း အချက်အလက်ပါဝင်ပါတယ်။
10:49
about how to make living organisms.
251
634000
3000
10:52
And DNA also copies itself.
252
637000
2000
ပြီးတော့ DNA ဟာ ၎င်းဘာသာလည်း ကူးယူပါတယ်။
10:54
So, it copies itself
253
639000
2000
ဒီတော့ ၎င်းဘာသာကူးယူပြီး
10:56
and scatters the templates through the ocean.
254
641000
2000
ပုံစံပြားတွေကို သမုဒ္ဒရာကနေ ကြဲလိုက်ပါတယ်။
10:58
So the information spreads.
255
643000
2000
ဒါနဲ့ အချက်အလက် ပျံ့သွားတယ်။
11:00
Notice that information has become part of our story.
256
645000
3000
အချက်အလက်က ဇာတ်လမ်းရဲ့
အစိတ်အပိုင်းဖြစ်လာတာ ဂရုပြုပါ။
အစိတ်အပိုင်းဖြစ်လာတာ ဂရုပြုပါ။
11:03
The real beauty of DNA though
257
648000
2000
ဒါပေမဲ့DNA ရဲ့ တကယ့်အလှက ၎င်းရဲ့
မပြည့်စုံခြင်းတွေထဲမှာပါ။
မပြည့်စုံခြင်းတွေထဲမှာပါ။
11:05
is in its imperfections.
258
650000
2000
11:07
As it copies itself,
259
652000
2000
၎င်းဘာသာ ကူးယူတယ်၊ သန်းထောင်ချီတဲ့
လှေကားဆန်တိုင်းမှာ တစ်ကြိမ်
လှေကားဆန်တိုင်းမှာ တစ်ကြိမ်
11:09
once in every billion rungs,
260
654000
2000
11:11
there tends to be an error.
261
656000
2000
အမှတ်တစ်ခု ဖြစ်တတ်ပါတယ်။
11:13
And what that means
262
658000
2000
ဒါကဆိုလိုတာက DNA ဟာ
စင်စစ်တော့ သင်ယူနေတာပါ။
စင်စစ်တော့ သင်ယူနေတာပါ။
11:15
is that DNA is, in effect, learning.
263
660000
3000
11:18
It's accumulating new ways of making living organisms
264
663000
2000
သက်ရှိဇီဝရုပ်တွေ ဖန်တီးဖို့ နည်းသစ်တွေ
စုဆောင်းခြင်းပါ၊ အကြောင်းက
စုဆောင်းခြင်းပါ၊ အကြောင်းက
11:20
because some of those errors work.
265
665000
2000
တစ်ချို့အမှားတွေက အလုပ်လုပ်လို့ပါ။
11:22
So DNA's learning
266
667000
2000
ဒီတော့ DNA ဟာသင်ယူနေပြီး
11:24
and it's building greater diversity and greater complexity.
267
669000
3000
ပိုများတဲ့စုံလင်မှု၊ ပိုကြီးကျယ်တဲ့
ရှုပ်ထွေးမှုကို တည်ဆောက်နေတာပါ။
ရှုပ်ထွေးမှုကို တည်ဆောက်နေတာပါ။
11:27
And we can see this happening over the last four billion years.
268
672000
3000
ဒီဖြစ်ပျက်တာတွေကို ပြီးခဲ့တဲ့
လေးဘီလီယံ နှစ်တွေမှာ မြင်နိုင်ပါတယ်။
လေးဘီလီယံ နှစ်တွေမှာ မြင်နိုင်ပါတယ်။
11:30
For most of that time of life on Earth,
269
675000
2000
ကမ္ဘာပေါ်က ဇီဝဓာတ်ရဲ့ အဲဒီအချိန်အများစုမှာ
11:32
living organisms have been relatively simple --
270
677000
2000
သက်ရှိဇီဝရုပ်တွေဟာ အတော်ရိုးစင်းပါတယ်။
11:34
single cells.
271
679000
2000
ဆဲလ်တစ်ခုတည်းပါ။
11:36
But they had great diversity,
272
681000
2000
ဒါပေမဲ့ အမျိုးစုံလှပြီး အတွင်းဘက်မှာ
အင်မတန် ရှုပ်ထွေးပါတယ်။
အင်မတန် ရှုပ်ထွေးပါတယ်။
11:38
and, inside, great complexity.
273
683000
2000
11:40
Then from about 600 to 800 million years ago,
274
685000
3000
ဒီနောက် လွန်ခဲ့တဲ့ နှစ်သန်းပေါင်း
၆၀၀ ကနေ ဂ၀၀ မှာ
၆၀၀ ကနေ ဂ၀၀ မှာ
11:43
multi-celled organisms appear.
275
688000
2000
ဆဲလ်မျိုးစုံပါတဲ့ ဇီဝရုပ်တွေပေါ်လာတယ်။
11:45
You get fungi, you get fish,
276
690000
2000
မှိုတွေရှိလာတယ်၊ ငါးတွေရှိလာတယ်။
11:47
you get plants,
277
692000
2000
အပင်တွေရှိလာတယ်။
11:49
you get amphibia, you get reptiles,
278
694000
3000
ကုန်းနေ ရေနေသတ္တဝါတွေ၊
တွားသွား သတ္တဝါတွေနဲ့
တွားသွား သတ္တဝါတွေနဲ့
11:52
and then, of course, you get the dinosaurs.
279
697000
3000
နောက်ပြီး တကယ့်ကို
ဒိုင်နိုဆောတွေ ရှိလာပါတယ်။
ဒိုင်နိုဆောတွေ ရှိလာပါတယ်။
11:55
And occasionally, there are disasters.
280
700000
4000
တစ်ခါတစ်လေတော့ ကပ်ဘေးတွေရှိပါတယ်။
11:59
Sixty-five million years ago,
281
704000
2000
လွန်ခဲ့တဲ့ နှစ် ၆၅ သန်းက
12:01
an asteroid landed on Earth
282
706000
2000
ကမ္ဘာပေါ်ကို ဂြိုဟ်သိမ်တစ်လုံး ကျခဲ့တယ်၊
12:03
near the Yucatan Peninsula,
283
708000
2000
Yucatan Penisula အနီးမှာပါ၊
12:05
creating conditions equivalent to those of a nuclear war,
284
710000
3000
အဏုမြူစစ်ပွဲနဲ့ တူတဲ့
အခြေအနေမျိုးတွေကို ဖန်တီးရင်း၊
အခြေအနေမျိုးတွေကို ဖန်တီးရင်း၊
12:08
and the dinosaurs were wiped out.
285
713000
2000
ဒိုင်နိုဆောတွေဟာ ရှင်းထုတ်ခံလိုက်ရတယ်။
12:10
Terrible news for the dinosaurs,
286
715000
4000
ဒိုင်နိုဆောတွေအတွက် သတင်းဆိုးကြီးပါ။
12:14
but great news for our mammalian ancestors,
287
719000
3000
ဒါပေမဲ့ ကျွန်တော်တို့ နို့တိုက်သတ္တဝါ
ဘိုးဘေးတွေအတွက် သတင်းကောင်းပေါ့။
ဘိုးဘေးတွေအတွက် သတင်းကောင်းပေါ့။
12:17
who flourished
288
722000
2000
ဒိုင်နိုဆောတွေကနေ
12:19
in the niches left empty by the dinosaurs.
289
724000
3000
လွတ်ကျန်ခဲ့တဲ့ ကလိုင်တွေထဲမှာ
စည်ပင်ခဲ့သူတွေပါ။
စည်ပင်ခဲ့သူတွေပါ။
12:22
And we human beings
290
727000
2000
ကျွန်တော်တို့ လူသားတွေဟာ လွန်ခဲ့တဲ့
နှစ် ၆၅ သန်းက ဂြိုဟ်သိမ်တစ်လုံး
နှစ် ၆၅ သန်းက ဂြိုဟ်သိမ်တစ်လုံး
12:24
are part of that creative evolutionary pulse
291
729000
3000
12:27
that began 65 million years ago
292
732000
3000
ကျခြင်းနဲ့ ဖန်တီနိုင်စွမ်းရှိတဲ့
ဆင့်ကဲ့ဖြစ်စဉ်
ဆင့်ကဲ့ဖြစ်စဉ်
12:30
with the landing of an asteroid.
293
735000
2000
တုန်ခါမှုရဲ့ အပိုင်းဖြစ်ပါတယ်။
12:33
Humans appeared about 200,000 years ago.
294
738000
3000
လူသားတွေဟာ လွန်ခဲ့တဲ့နှစ် နှစ်သိန်းက
ပေါ်လာခဲ့ပါတယ်။
ပေါ်လာခဲ့ပါတယ်။
12:36
And I believe we count
295
741000
2000
ဒီဖြစ်ရပ်ကြီးထဲက အဦးအစအဖြစ်
ကျွန်တော်တို့ မှတ်ယူတယ်လို့ ယုံကြည်တယ်။
ကျွန်တော်တို့ မှတ်ယူတယ်လို့ ယုံကြည်တယ်။
12:38
as a threshold in this great story.
296
743000
2000
12:40
Let me explain why.
297
745000
2000
အကြောင်းကို ရှင်းပြပါရစေ။
12:42
We've seen that DNA learns in a sense,
298
747000
3000
DNA ဟာ အာရုံသိစိတ်ကို သင်ယူတာ၊
အချက်အလက်ကို
အချက်အလက်ကို
12:45
it accumulates information.
299
750000
2000
စုဆောင်းတာကို သိမြင်ကြပါပြီ။
12:47
But it is so slow.
300
752000
2000
ဒါပေမဲ့ အရမ်းကို နှေးပါတယ်။
12:49
DNA accumulates information
301
754000
2000
DNA ဟာ ကျပန်းအမှားတွေကို
ကျော်လွှင်းရင်း အချက်အလက်ကို စုဆောင်းတယ်၊
ကျော်လွှင်းရင်း အချက်အလက်ကို စုဆောင်းတယ်၊
12:51
through random errors,
302
756000
2000
12:53
some of which just happen to work.
303
758000
3000
ဒီအမှားတွေထဲက တစ်ချို့ဟာ အလုပ်ဖြစ်လာတယ်။
12:56
But DNA had actually generated a faster way of learning:
304
761000
2000
ဒါပေမဲ့ DNA ဟာ ပိုမြန်တဲ့
သင်ယူနည်းကို ထုတ်လုပ်ပေးတယ်၊
သင်ယူနည်းကို ထုတ်လုပ်ပေးတယ်၊
12:58
it had produced organisms with brains,
305
763000
3000
ဦးနှောက်တွေပါတဲ့
ဇီဝရုပ်တွေ ထုတ်လုပ်ပေးပြီး
ဇီဝရုပ်တွေ ထုတ်လုပ်ပေးပြီး
13:01
and those organisms can learn in real time.
306
766000
3000
ဒီဇီဝရုပ်တွေဟာ ဖြစ်ပျက်စဉ်မှာ
သင်ယူနိုင်ပါတယ်။
သင်ယူနိုင်ပါတယ်။
13:04
They accumulate information, they learn.
307
769000
3000
အချက်အလက်တွေ စုဆောင်းတယ်၊ သင်ယူတယ်။
13:07
The sad thing is,
308
772000
2000
စိတ်မကောင်းစရာက သူတို့သေတဲ့အခါ
13:09
when they die, the information dies with them.
309
774000
3000
အချက်အလက်လည်း ရောသေသွားတာပါ။
13:12
Now what makes humans different
310
777000
2000
ကဲ လူသားတွေကို ကွဲပြားအောင်လုပ်
တာက လူသားဘာသာစကားပါ။
တာက လူသားဘာသာစကားပါ။
13:14
is human language.
311
779000
2000
13:16
We are blessed with a language, a system of communication,
312
781000
2000
ကျွန်တော်တို့ဟာ ဆက်သွယ်ရေးစနစ်၊
ဘာသာစကားကို ရရှိခဲ့ကြတယ်
ဘာသာစကားကို ရရှိခဲ့ကြတယ်
13:18
so powerful and so precise
313
783000
3000
အရမ်း အားကောင်းပြီး တိကျလွန်းတော့
13:21
that we can share what we've learned with such precision
314
786000
3000
ကျွန်တော်တို့သိတာကို အဲသလောက်
အနုစိတ် မျှဝေနိုင်ပါတယ်၊
အနုစိတ် မျှဝေနိုင်ပါတယ်၊
13:24
that it can accumulate in the collective memory.
315
789000
3000
ဒါက စုပေါင်း မှတ်ဉာဏ်ထဲမှာ
စုဆောင်းမိလာနိုင်ပါတယ်။
စုဆောင်းမိလာနိုင်ပါတယ်။
13:27
And that means
316
792000
2000
ဆိုလိုတာက
13:29
it can outlast the individuals who learned that information,
317
794000
3000
ဒါက အချက်အလက်တွေကို သင်ယူခဲ့တဲ့
တစ်ဦးချင်းစီကို သက်တမ်းရှည်စေနိုင်ပြီး
တစ်ဦးချင်းစီကို သက်တမ်းရှည်စေနိုင်ပြီး
13:32
and it can accumulate from generation to generation.
318
797000
4000
မျိုးဆက်တစ်ခုက တစ်ခုကို
စုစည်းလွှဲပြောင်းနိုင်တာပါ။
စုစည်းလွှဲပြောင်းနိုင်တာပါ။
13:36
And that's why, as a species, we're so creative
319
801000
2000
ဒါကြောင့်ပဲ ကျွန်တော်တို့ဟာ မျိုးစိတ်
တစ်ခု အနေနဲ့ သိပ်ဖန်တီးနိုင်
တစ်ခု အနေနဲ့ သိပ်ဖန်တီးနိုင်
13:38
and so powerful,
320
803000
2000
13:40
and that's why we have a history.
321
805000
2000
သိပ်စွမ်းအားရှိပြီး သမိုင်းတစ်ရပ်ရှိတာပါ။
13:42
We seem to be the only species in four billion years
322
807000
3000
ကျွန်တော်တို့ဟာ နှစ်သန်း လေးထောင်မှာ
ဒီလိုဆုလာဘ်ကို ရထားတဲ့ မျိုးစိတ်
ဒီလိုဆုလာဘ်ကို ရထားတဲ့ မျိုးစိတ်
13:45
to have this gift.
323
810000
2000
တစ်ခုတည်း ဖြစ်ပုံရပါတယ်။
13:47
I call this ability
324
812000
2000
ဒီအရည်အသွေးကို စုပေါင်းသင်ယူခြင်း
လို့ခေါ်ပါတယ်။ ကျွန်တော်တို့ကို
လို့ခေါ်ပါတယ်။ ကျွန်တော်တို့ကို
13:49
collective learning.
325
814000
2000
13:51
It's what makes us different.
326
816000
2000
ခွဲခြားပေးတဲ့အရာပါ။
13:53
We can see it at work
327
818000
2000
ဒါကို လူ့သမိုင်းရဲ့ ရှေးဦးအဆင့်တွေက
အလုပ်ခွင်မှာ မြင်နိုင်ပါတယ်။
အလုပ်ခွင်မှာ မြင်နိုင်ပါတယ်။
13:55
in the earliest stages of human history.
328
820000
2000
13:57
We evolved as a species
329
822000
2000
Africa က မြက်ခင်းပြင်တွေမှာ မျိုးစိတ်
အဖြစ် ဆင့်ကဲပြောင်းလဲခဲ့ပေမဲ့
အဖြစ် ဆင့်ကဲပြောင်းလဲခဲ့ပေမဲ့
13:59
in the savanna lands of Africa,
330
824000
2000
14:01
but then you see humans migrating into new environments,
331
826000
3000
နောက်တော့ ဝန်းကျင်သစ်တွေကို
လူသားတွေ ရွေ့ပြောင်းတာကို မြင်ရပါတယ်။
လူသားတွေ ရွေ့ပြောင်းတာကို မြင်ရပါတယ်။
14:04
into desert lands, into jungles,
332
829000
2000
ကန္တာရတွေ၊ တောနက်တွေထဲကို
14:06
into the ice age tundra of Siberia --
333
831000
2000
Siberia ရဲ့ တန်ဒြာ ရေခဲခေတ်ထဲကို၊
14:08
tough, tough environment --
334
833000
2000
ကြမ်းတမ်းတဲ့ ဝန်းကျင်တွေ
14:10
into the Americas, into Australasia.
335
835000
2000
Americas နဲ့ Australasia တွေကိုပါ။
14:12
Each migration involved learning --
336
837000
2000
ပြောင်းရွှေ့မှုတိုင်း သင်ယူခြင်းပါဝင်ပါတယ်
14:14
learning new ways of exploiting the environment,
337
839000
3000
ဝန်းကျင်ကို အသုံးချခြင်း
နည်းသစ်တွေကို သင်ယူခြင်း၊
နည်းသစ်တွေကို သင်ယူခြင်း၊
14:17
new ways of dealing with their surroundings.
338
842000
2000
၎င်းတို့ဝန်းကျင်နဲ့ ပတ်သက်ခြင်း
နည်းသစ်တွေပါ။
နည်းသစ်တွေပါ။
14:19
Then 10,000 years ago,
339
844000
2000
ပြီးတော့ လွန်ခဲ့တဲ့ နှစ် ၁၀၀၀၀ က
14:21
exploiting a sudden change in global climate
340
846000
2000
ရေခဲခေတ်အကုန်နဲ့အတူ ကမ္ဘာ့ရာသီဥတု
ရုတ်တရက် ပြောင်းလဲခြင်းကို
ရုတ်တရက် ပြောင်းလဲခြင်းကို
14:23
with the end of the last ice age,
341
848000
2000
အသုံးချခြင်းဟာ
14:25
humans learned to farm.
342
850000
3000
လူသားတွေ လယ်ယာလုပ်ဖို့ သင်ယူတာပါ။
14:28
Farming was an energy bonanza.
343
853000
2000
လယ်ယာလုပ်ခြင်းဟာ စွမ်းအင် ပွပေါက်ကြီးပါ။
14:30
And exploiting that energy,
344
855000
2000
စွမ်းအင်အသုံးချခြင်းဟာ လူဦးရေကို
တိုးပွားစေခဲ့တယ်။
တိုးပွားစေခဲ့တယ်။
14:32
human populations multiplied.
345
857000
2000
14:34
Human societies got larger, denser,
346
859000
2000
လူသားအဖွဲ့အစည်းတွေဟာ ကြီးမားလာ၊
ထူထပ်လာပြီး ဆက်သွယ်မှု ပိုများလာတယ်။
ထူထပ်လာပြီး ဆက်သွယ်မှု ပိုများလာတယ်။
14:36
more interconnected.
347
861000
2000
14:38
And then from about 500 years ago,
348
863000
4000
ဒီနောက် လွန်ခဲ့တဲ့ နှစ် ၅၀၀ လောက်ကနေ
14:42
humans began to link up globally
349
867000
2000
လူသားတွေဟာ သင်္ဘောတွေ၊ ရထားတွေ၊
14:44
through shipping, through trains,
350
869000
2000
ကြေးနန်းတွေ၊ အင်တာနက်တွေကနေ
14:46
through telegraph, through the Internet,
351
871000
3000
တစ်ကမ္ဘာလုံးကို ချိတ်ဆက်လာပြီး
14:49
until now we seem to form
352
874000
2000
ယခုထိကျွန်တော်တို့ဟာ သန်း ၇၀၀၀ နီးပါး
ရှိတဲ့ လူတဦးချင်းစီရဲ့ တစ်ခုတည်းသော
ရှိတဲ့ လူတဦးချင်းစီရဲ့ တစ်ခုတည်းသော
14:51
a single global brain
353
876000
2000
14:53
of almost seven billion individuals.
354
878000
2000
ကမ္ဘာလုံးဆိုင်ရာ ဦးနှောက်ဖွဲ့ပုံရနေတယ်။
14:55
And that brain is learning at warp speed.
355
880000
5000
ဒီဦးနှောက်ဟာ မယုံနိုင်ဖွင်
အဟုန်နဲ့ သင်ယူနေတယ်။
အဟုန်နဲ့ သင်ယူနေတယ်။
15:00
And in the last 200 years, something else has happened.
356
885000
2000
နောက် လွန်ခဲ့တဲ့ နှစ် ၂၀၀ အတွင်း
နောက်တစ်ခု ဖြစ်ခဲ့တယ်။
နောက်တစ်ခု ဖြစ်ခဲ့တယ်။
15:02
We've stumbled on another energy bonanza
357
887000
2000
ရုပ်ကြွင်းလောင်စာတွေထဲက
နောက်ထပ် စွမ်းအင်
နောက်ထပ် စွမ်းအင်
15:04
in fossil fuels.
358
889000
2000
ပွပေါက် တိုးမိခဲ့တယ်။
15:06
So fossil fuels and collective learning together
359
891000
3000
ဒါနဲ့ ရုပ်ကြွင်းလောင်စာတွေနဲ့
စုပေါင်းသင်ယူခြင်းက
စုပေါင်းသင်ယူခြင်းက
15:09
explain the staggering complexity
360
894000
2000
ကျွန်တော်တို့ တစ်ဝိုက်က မြင်ရတဲ့
အံ့သြဖွယ်ရာ ရှုပ်ထွေးမှုကို ရှင်းပြပါတယ်။
အံ့သြဖွယ်ရာ ရှုပ်ထွေးမှုကို ရှင်းပြပါတယ်။
15:11
we see around us.
361
896000
2000
15:16
So, here we are,
362
901000
3000
ဒီတော့
ဟောဒီမှာပါ၊
15:19
back at the convention center.
363
904000
2000
ညီလာခံ ဗဟိုနေရာကို ပြန်ရအောင်။
15:21
We've been on a journey, a return journey,
364
906000
2000
ခရီးတစ်ခု နှင်ပြီးပါပြီ၊
နှစ် ၁၃.ရ ဘီလီယံ အပြန်ခရီးပါ။
နှစ် ၁၃.ရ ဘီလီယံ အပြန်ခရီးပါ။
15:23
of 13.7 billion years.
365
908000
3000
15:26
I hope you agree that this is a powerful story.
366
911000
3000
စွမ်းအားရှိတဲ့ဖြစ်ရပ်လို့ သဘောတူတယ်
မျှော်လင့်ပါတယ်။
မျှော်လင့်ပါတယ်။
15:29
And it's a story in which humans
367
914000
2000
ဒီမှာ လူသားဟာ အံ့ဖွယ်ရာ၊ ဖန်တီးနိုင်တဲ့
အခန်းက ပါဝင်တဲ့ ဖြစ်ရပ်ပါ။
အခန်းက ပါဝင်တဲ့ ဖြစ်ရပ်ပါ။
15:31
play an astonishing and creative role.
368
916000
3000
15:34
But it also contains warnings.
369
919000
3000
သတိပေးချက်တွေလည်း ပါဝင်ပါတယ်။
15:37
Collective learning is a very, very powerful force,
370
922000
4000
စုပေါင်းသင်ယူခြင်းဟာ အရမ်း
အစွမ်းထက်တဲ့ အင်အားဖြစ်ပြီး
အစွမ်းထက်တဲ့ အင်အားဖြစ်ပြီး
15:41
and it's not clear
371
926000
2000
ဒါကို ကျွန်တော်တို့ လူသားတွေ တာဝန်ရှိလား
ဆိုတာတော့ မသဲကွဲပါဘူး။
ဆိုတာတော့ မသဲကွဲပါဘူး။
15:43
that we humans are in charge of it.
372
928000
3000
15:46
I remember very vividly as a child growing up in England,
373
931000
3000
Cuban Missile Crisis ကို ဖြတ်သန်းရင်း
အင်္ဂလန်မှာ ကြီးပြင်းတဲ့
အင်္ဂလန်မှာ ကြီးပြင်းတဲ့
15:49
living through the Cuban Missile Crisis.
374
934000
3000
ကလေးဘဝကို အရှင်းကြီး မှတ်မိတယ်။
15:52
For a few days,
375
937000
2000
ရက်အနည်းငယ်ကြာ သက်ရှိကမ္ဘာတစ်ခုလုံးဟာ
15:54
the entire biosphere
376
939000
2000
15:56
seemed to be on the verge of destruction.
377
941000
3000
ပျက်စီးလုလု အခြေအနေ ဆိုက်ရောက်နေပုံပါ။
15:59
And the same weapons are still here,
378
944000
3000
အလားတူ လက်နက်တွေ ဒီမှာ ရှိနေဆဲဖြစ်ပြီး
16:02
and they are still armed.
379
947000
2000
လက်နက်ဆင်ထားတုန်းပါ။
16:04
If we avoid that trap,
380
949000
2000
ဒီထောင်ချောက်ကို ရှောင်နိုင်ရင်
အခြားတွေကို တွေ့ရဦးမှာပါ။
အခြားတွေကို တွေ့ရဦးမှာပါ။
16:06
others are waiting for us.
381
951000
2000
16:08
We're burning fossil fuels at such a rate
382
953000
3000
ဒီလောက်နှုန်းနဲ့ ရုပ်ကြွင်းလောင်စာတွေကို
ရှို့နေကြတယ်
ရှို့နေကြတယ်
16:11
that we seem to be undermining the Goldilocks conditions
383
956000
3000
ကျွန်တော်တို့ဟာလွန်ခဲ့တဲ့ နှစ် ၁၀၀၀၀
ကျော်က လူ့ယဉ်ကျေးမှုတွေ
ကျော်က လူ့ယဉ်ကျေးမှုတွေ
16:14
that made it possible for human civilizations
384
959000
2000
ဖွံဖြိုးဖို့ ဖြစ်နိုင်အောင် လုပ်ပေးတဲ့
16:16
to flourish over the last 10,000 years.
385
961000
4000
Goldilocks အခြေအနေ တွေကို
လျော့ပါးစေပုံပေါက်နေတယ်၊
လျော့ပါးစေပုံပေါက်နေတယ်၊
16:20
So what big history can do
386
965000
2000
ဒီတော့ မဟာ သမိုင်းကြီးက လုပ်နိုင်တာက
16:22
is show us the nature of our complexity and fragility
387
967000
3000
ကျွန်တော်တို့ရဲ့ ရှုပ်ထွေးမှုနဲ့ နုနယ်မှု
သဘာဝနဲ့ ကျွန်တော်တို့
သဘာဝနဲ့ ကျွန်တော်တို့
16:25
and the dangers that face us,
388
970000
2000
ရင်ဆိုင်ရတဲ့ အန္တရာယ်တွေကို ပြပေးတာပါ။
16:27
but it can also show us
389
972000
3000
ဒါပေမဲ့ စုပေါင်းသင်ယူခြင်းပါတဲ့
အစွမ်းကိုလည်း ပြနိုင်ပါသေးတယ်။
အစွမ်းကိုလည်း ပြနိုင်ပါသေးတယ်။
16:30
our power with collective learning.
390
975000
2000
16:32
And now, finally,
391
977000
3000
ကဲ အခု နောက်ဆုံး
16:35
this is what I want.
392
980000
4000
ဒါက ကျွန်တော်လိုချင်တာပါ။
16:39
I want my grandson, Daniel,
393
984000
3000
ကျွန်တော့ မြေး Daniel နဲ့ သူငယ်ချင်းတွေ၊
16:42
and his friends and his generation,
394
987000
2000
ကမ္ဘာတစ်ဝှမ်းက သူ့ရဲ့မျိုးဆက်ကို
16:44
throughout the world,
395
989000
2000
မဟာသမိုင်းကြီးရဲ့
16:46
to know the story of big history,
396
991000
3000
ဖြစ်စဉ်ကို သိစေချင်တာပါ၊
16:49
and to know it so well
397
994000
2000
ကျွန်တော်တို့ ရင်ဆိုင်ရတဲ့ စိန်ခေါ်မှုတွေ
16:51
that they understand
398
996000
2000
ရင်ဆိုင်ရတဲ့ အခွင့်အလမ်းတွေ နှစ်ရပ်
စလုံးကို သူတို့ နားလည်လောက်အောင်
စလုံးကို သူတို့ နားလည်လောက်အောင်
16:53
both the challenges that face us
399
998000
2000
16:55
and the opportunities that face us.
400
1000000
3000
ကောင်းကောင်းကြီး သိစေချင်တာပါ။
16:58
And that's why a group of us
401
1003000
2000
ဒါကြောင့် ကျွန်တော်တို့အဖွဲ့ဟာ
ကမ္ဘာတစ်လွှားက အထက်တန်းကျောင်းသားတွေအတွက်
17:00
are building a free, online syllabus
402
1005000
2000
17:02
in big history
403
1007000
2000
မဟာသမိုင်းထဲက အခမဲ့
17:04
for high school students throughout the world.
404
1009000
2000
အွန်လိုင်း သင်ရိုးမာတိကာကို
တည်ဆောက်နေတာပါ။
တည်ဆောက်နေတာပါ။
17:06
We believe that big history
405
1011000
3000
ယုံကြည်မိတာက ဒီမဟာ သမိုင်းကြီးဟာ
17:09
will be a vital intellectual tool for them,
406
1014000
3000
သူတို့အတွက် အရေးပါတဲ့ ဉာဏ
ကိရိယာဖြစ်လိမ့်မယ်၊
ကိရိယာဖြစ်လိမ့်မယ်၊
17:12
as Daniel and his generation
407
1017000
3000
Daniel နဲ့ သူ့မျိုးဆက်ဟာ
ကျွန်တော်တို့ရဲ့ လှပတဲ့
ဂြိုဟ်ကမ္ဘာရဲ့ သမိုင်းထဲက
ဂြိုဟ်ကမ္ဘာရဲ့ သမိုင်းထဲက
17:15
face the huge challenges
408
1020000
2000
17:17
and also the huge opportunities
409
1022000
2000
အဦးအစ ကာလမှာ ရင်ဆိုင်ရတဲ့
17:19
ahead of them at this threshold moment
410
1024000
3000
ဧရာမ စိန်ခေါ်မှုတွေနဲ့ သူတို့ရှေ့က
17:22
in the history of our beautiful planet.
411
1027000
4000
ဧရာမ အခွင့်အလမ်းတွေလိုပေါ့ဗျာ။
17:26
I thank you for your attention.
412
1031000
2000
နားဆင်တဲ့အတွက် ကျေးဇူးပါ။
17:28
(Applause)
413
1033000
5000
(လက်ခုပ်သံများ)
ABOUT THE SPEAKER
David Christian - HistorianDavid Christian teaches an ambitious world history course that tells the tale of the entire universe -- from the Big Bang 13 billion years ago to present day.
Why you should listen
David Christian is by training a historian of Russia and the Soviet Union, but since the 1980s he has become interested in world history on very large scales. He has written on the social and material history of the 19th-century Russian peasantry, in particular on aspects of diet and the role of alcohol. In 1989, he began teaching courses on "Big History," surveying the past on the largest possible scales, including those of biology and astronomy.
Christian is a member of the Australian Academy of the Humanities. Over the next few years he will also be working with the support of Bill Gates to create an online course in "Big History" for high school students.
Watch the Big History series on H2 >>
David Christian | Speaker | TED.com