TED2011
Janna Levin: The sound the universe makes
Janna Levin: Evrenin çıkardığı ses
Filmed:
Readability: 3.7
1,279,696 views
Uzayın sessiz bir yer olduğunu düşünüyoruz. Ama fizikçi Janna Levin evrenin bir film müziği olduğunu söylüyor -- dış uzaydaki en etkileyici olayların kaydedildiği ses dalgalarından bir beste bu. (Mesela, kara deliklerin uzay-zamanda bir davul gibi ses çıkarması.) Evrende geçen anlaşılır ve zihni geliştiren bir ses yolculuğu.
Janna Levin - Physicist
Janna Levin is a professor of physics and astronomy at Barnard, where she studies the early universe, chaos, and black holes. She's the author of “How the Universe Got Its Spots" and the novel “A Madman Dreams of Turing Machines.” Full bio
Janna Levin is a professor of physics and astronomy at Barnard, where she studies the early universe, chaos, and black holes. She's the author of “How the Universe Got Its Spots" and the novel “A Madman Dreams of Turing Machines.” Full bio
Double-click the English transcript below to play the video.
00:15
I want to ask you all to consider for a second
0
0
3000
Hepinizden çok basit bir olguyu
00:18
the very simple fact
1
3000
2000
sadece bir saniyeliğine
00:20
that, by far,
2
5000
2000
değerlendirmenizi istiyorum,
00:22
most of what we know about the universe
3
7000
2000
evren hakkında öğrendiğimiz birçok şey
00:24
comes to us from light.
4
9000
2000
açık ara ışıktan geliyor.
00:26
We can stand on the Earth and look up at the night sky
5
11000
3000
Dünya yüzeyinde durabilir ve gece gökyüzüne bakıp
00:29
and see stars with our bare eyes.
6
14000
3000
çıplak gözle yıldızları görebiliriz.
00:32
The Sun burns our peripheral vision.
7
17000
2000
Güneş, çevresel görüşümüzü yakar,
00:34
We see light reflected off the Moon.
8
19000
3000
Ay'dan yansıyan ışığı görürüz,
00:37
And in the time since Galileo pointed that rudimentary telescope
9
22000
4000
Galileo'nun o ilkel teleskobu gök cisimlerine doğrulttuğu
00:41
at the celestial bodies,
10
26000
3000
zamandan beri,
00:44
the known universe has come to us through light,
11
29000
3000
bilinen evren kozmik tarihte uçsuz bucaksız çağlar
00:47
across vast eras in cosmic history.
12
32000
3000
boyunca bize ışık yoluyla göründü.
00:50
And with all of our modern telescopes,
13
35000
3000
Ve modern teleskoplarımız sayesinde,
00:53
we've been able to collect
14
38000
2000
evrenin bu hayret verici
00:55
this stunning silent movie of the universe --
15
40000
3000
sessiz filmini toplayabiliyoruz --
00:58
these series of snapshots
16
43000
3000
Büyük Patlama'ya kadar uzanan
01:01
that go all the way back to the Big Bang.
17
46000
3000
bir dizi enstantane.
01:04
And yet, the universe is not a silent movie
18
49000
3000
Fakat, evren bir sessiz film değildir,
01:07
because the universe isn't silent.
19
52000
2000
çünkü evren sessiz değildir.
01:09
I'd like to convince you
20
54000
2000
Sizi temin ederim ki
01:11
that the universe has a soundtrack
21
56000
2000
evrenin bir film müziği var,
01:13
and that soundtrack is played on space itself,
22
58000
4000
ve bu müzik uzayın kendi içinde çalınmaktadır.
01:17
because space can wobble like a drum.
23
62000
3000
Çünkü uzay bir davul gibi titrer.
01:20
It can ring out a kind of recording
24
65000
3000
Evrenin her yerinde en çarpıcı olaylar
01:23
throughout the universe
25
68000
2000
göz önüne serildikçe,
01:25
of some of the most dramatic events as they unfold.
26
70000
3000
bunlar bir ses kaydı gibi ötebilir.
01:28
Now we'd like to be able to add
27
73000
3000
Şimdi evrenin var olan
01:31
to a kind of glorious visual composition
28
76000
3000
muhteşem bir çeşit görsel kompozisyonuna
01:34
that we have of the universe --
29
79000
2000
ses dalgalarından oluşan
01:36
a sonic composition.
30
81000
2000
bir bestesini de ekleyebilmek isteriz.
01:38
And while we've never heard the sounds from space,
31
83000
4000
Ve uzaydan gelen sesleri hiç duymamamıza rağmen
01:42
we really should, in the next few years,
32
87000
3000
gelecek birkaç yılda, bunları duymalıyız,
01:45
start to turn up the volume on what's going on out there.
33
90000
2000
orada neler olup bittiğiyle alakalı olarak ses düğmesini açmaya başlamalıyız.
01:47
So in this ambition
34
92000
2000
Evrenden şarkılar yakalama
01:49
to capture songs from the universe,
35
94000
3000
yolundaki tutkumuzda,
01:52
we turn our focus
36
97000
2000
odak noktamızı
01:54
to black holes and the promise they have,
37
99000
2000
kara deliklere ve bize vaadettiklerine çevirelim,
01:56
because black holes can bang on space-time
38
101000
3000
çünkü kara delikler, bir davula vuran tokmak gibi
01:59
like mallets on a drum
39
104000
2000
uzay-zamana çarpar
02:01
and have a very characteristic song,
40
106000
2000
ve onların çok kendilerine özgü bir şarkıları vardır,
02:03
which I'd like to play for you -- some of our predictions
41
108000
3000
bu şarkının nasıl olacağına dair tahminlerimizden
02:06
for what that song will be like.
42
111000
2000
bazılarını size çalmak isterim.
02:08
Now black holes are dark against a dark sky.
43
113000
3000
Kara delikler koyu bir gökyüzünde karanlıktır.
02:11
We can't see them directly.
44
116000
2000
Doğrudan onları göremeyiz.
02:13
They're not brought to us with light, at least not directly.
45
118000
3000
Bize ışıkla gelmezler, en azından doğrudan.
02:16
We can see them indirectly,
46
121000
2000
Onları dolaylı olarak görebiliriz,
02:18
because black holes wreak havoc on their environment.
47
123000
3000
çünkü kara delikler etraflarında hasara yol açar.
02:21
They destroy stars around them.
48
126000
2000
Çevrelerindeki yıldızları yok ederler.
02:23
They churn up debris in their surroundings.
49
128000
3000
Etraflarındaki enkazı alt üst ederler.
02:26
But they won't come to us directly through light.
50
131000
2000
Ama bize doğrudan ışık yoluyla ulaşmazlar.
02:28
We might one day see a shadow
51
133000
2000
Bir gün bir gölge görebiliriz
02:30
a black hole can cast on a very bright background,
52
135000
3000
bir kara deliğin gölgesi çok parlak bir arka plana düşebilir
02:33
but we haven't yet.
53
138000
2000
ama bu henüz olmadı.
02:35
And yet black holes may be heard
54
140000
2000
Yine de görülemeseler bile
02:37
even if they're not seen,
55
142000
2000
kara delikleri duyabiliriz
02:39
and that's because they bang on space-time like a drum.
56
144000
4000
ve uzay-zamana bir davul gibi çarptıklarından oluyor bu.
02:43
Now we owe the idea that space can ring like a drum
57
148000
3000
Uzayın bir davul gibi çınlayabileceği fikri için çok şey
02:46
to Albert Einstein -- to whom we owe so much.
58
151000
3000
borçlu olduğumuz Albert Einstein'a minnettarız.
02:49
Einstein realized that if space were empty,
59
154000
2000
Einstein şunu farketti, uzay boş olsaydı,
02:51
if the universe were empty,
60
156000
2000
evren boş olsaydı,
02:53
it would be like this picture,
61
158000
3000
bu resim gibi olurdu,
02:56
except for maybe without the helpful grid drawn on it.
62
161000
3000
üzerine eklenmiş yardımcı kılavuz çizgiler hariç belki de.
02:59
But if we were freely falling through the space,
63
164000
3000
Ama bu yardımcı kılavuz çizgiler olmadan da
03:02
even without this helpful grid,
64
167000
2000
uzayda serbestçe düşüyor olsaydık,
03:04
we might be able to paint it ourselves,
65
169000
2000
bunları kendimiz de boyayabilirdik,
03:06
because we would notice that we traveled along straight lines,
66
171000
3000
çünkü evrenin her yerinde düz çizgiler boyunca, yolundan sapmayan
03:09
undeflected straight paths
67
174000
2000
düz yollarda yolculuk yaptığımızı
03:11
through the universe.
68
176000
2000
farkederdik.
03:13
Einstein also realized --
69
178000
2000
Einstein şunu da farketti --
03:15
and this is the real meat of the matter --
70
180000
2000
ve bu maddenin gerçek özüdür --
03:17
that if you put energy or mass in the universe,
71
182000
3000
evrene enerji veya kütle koyarsanız,
03:20
it would curve space,
72
185000
2000
uzayı eğebilirsiniz.
03:22
and a freely falling object
73
187000
2000
Ve serbest düşen bir cisim,
03:24
would pass by, let's say, the Sun
74
189000
2000
diyelim ki güneş geçiyor
03:26
and it would be deflected
75
191000
2000
ve uzaydaki doğal eğriler
03:28
along the natural curves in the space.
76
193000
2000
boyunca yolundan sapacaktır.
03:30
It was Einstein's great general theory of relativity.
77
195000
4000
Bu Einstein'in meşhur genel izafiyet teorisi oldu.
03:34
Now even light will be bent by those paths.
78
199000
3000
Hatta ışık bile bu yollar tarafından eğilecektir.
03:37
And you can be bent so much
79
202000
2000
O kadar eğilebilirsiniz ki
03:39
that you're caught in orbit around the Sun,
80
204000
2000
Güneşin etrafındaki yörüngeye takılırsınız,
03:41
as the Earth is, or the Moon around the Earth.
81
206000
2000
tıpkı Dünya gibi, veya Dünyanın etrafındaki Ay gibi.
03:43
These are the natural curves in space.
82
208000
3000
Bunlar uzaydaki doğal kıvrımlardır.
03:46
What Einstein did not realize
83
211000
2000
Einstein'in farkedemediği
03:48
was that, if you took our Sun
84
213000
2000
şuydu, Güneşimizi alıp onun
03:50
and you crushed it down to six kilometers --
85
215000
3000
çapını 6 kilometreye düşürene kadar kadar ezseydiniz --
03:53
so you took a million times the mass of the Earth
86
218000
3000
böylece Dünyanın kütlesinin bir milyon katı kadar
03:56
and you crushed it to six kilometers across,
87
221000
3000
kütleyi alıp onu 6 kilometre çapına düşürene kadar
03:59
you would make a black hole,
88
224000
2000
ezseydiniz, bir kara delik yapardınız,
04:01
an object so dense
89
226000
2000
o kadar yoğun bir cisim olurdu ki
04:03
that if light veered too close, it would never escape --
90
228000
3000
ışık dahi çok yaklaşsa, asla kaçamazdı --
04:06
a dark shadow against the universe.
91
231000
3000
evrene karşı koyu bir gölge olurdu.
04:09
It wasn't Einstein who realized this,
92
234000
2000
Bunu farkeden Einstein değildi.
04:11
it was Karl Schwarzschild
93
236000
2000
O kişi Karl Schwarzchild idi
04:13
who was a German Jew in World War I --
94
238000
2000
kendisi 1. Dünya Savaşı'nda bir Alman Yahudisi idi --
04:15
joined the German army already an accomplished scientist,
95
240000
3000
Alman Ordusu'na katıldığında zaten başarılı bir bilim adamıydı,
04:18
working on the Russian front.
96
243000
3000
Rus cephesinde çalışıyordu.
04:21
I like to imagine Schwarzschild in the war in the trenches
97
246000
3000
Schwarzchild'ı savaşta siperlerde topçu ateşinin balistik
04:24
calculating ballistic trajectories for cannon fire,
98
249000
4000
yörüngelerini hesaplarken hayal etmek isterim,
04:28
and then, in between,
99
253000
2000
ve sonra, arada,
04:30
calculating Einstein's equations --
100
255000
2000
Einstein'ın denklemlerini hesaplarken --
04:32
as you do in the trenches.
101
257000
2000
siperlerde yaptığınız üzere.
04:34
And he was reading Einstein's recently published
102
259000
2000
Ve Einstein'ın yakınlarda yayınlanmış genel izafiyet
04:36
general theory of relativity,
103
261000
2000
teorisini okuyordu,
04:38
and he was thrilled by this theory.
104
263000
2000
ve bu teoriden etkilenmişti.
04:40
And he quickly surmised
105
265000
2000
Ve çabucak sıradışı bir şeyi
04:42
an exact mathematical solution
106
267000
2000
tanımlayan eksiksiz bir
04:44
that described something very extraordinary:
107
269000
2000
matematiksel çözüm tahmin etti:
04:46
curves so strong
108
271000
2000
eğriler o kadar güçlü ki
04:48
that space would rain down into them,
109
273000
3000
uzay yağmur gibi üzerlerine yağdığında,
04:51
space itself would curve like a waterfall
110
276000
2000
uzayın kendisi bir şelale gibi kıvrılıp
04:53
flowing down the throat of a hole.
111
278000
2000
bir deliğin boğazından aşağı doğru akabilirdi.
04:55
And even light could not escape this current.
112
280000
3000
Ve bu akımdan ışık bile kaçamazdı.
04:58
Light would be dragged down the hole
113
283000
2000
Işık da tıpkı diğer her şey gibi
05:00
as everything else would be,
114
285000
2000
delikten aşağı doğru sürüklenebilir,
05:02
and all that would be left would be a shadow.
115
287000
2000
ve geride kalan tek şey bir gölge olurdu.
05:04
Now he wrote to Einstein,
116
289000
2000
Einstein'a yazdığında
05:06
and he said, "As you will see,
117
291000
2000
ona şöyle dedi, "Göreceğin gibi,
05:08
the war has been kind to me enough.
118
293000
3000
savaş bana yeterince nazik davrandı,
05:11
Despite the heavy gunfire,
119
296000
3000
ağır top ateşine rağmen.
05:14
I've been able to get away from it all
120
299000
2000
Bütün bunlardan kaçabildim
05:16
and walk through the land of your ideas."
121
301000
3000
ve senin fikirlerinin yurdunda ilerleyebildim."
05:19
And Einstein was very impressed with his exact solution,
122
304000
3000
Ve Einstein bu eksiksiz çözümden çok etkilenmişti,
05:22
and I should hope also the dedication of the scientist.
123
307000
3000
ve bilim adamının kendini adamışlığından da etkilendiğini ummalıyım.
05:25
This is the hardworking scientist under harsh conditions.
124
310000
3000
Zor koşullar altındaki çalışkan bir bilim adamıdır bu.
05:28
And he took Schwarzschild's idea
125
313000
2000
Ve ertesi hafta Schwarzchild'ın fikrini
05:30
to the Prussian Academy of Sciences the next week.
126
315000
3000
Prusya Bilimler Akademisi'ne götürdü.
05:33
But Einstein always thought black holes were a mathematical oddity.
127
318000
3000
Fakat Einstein daima kara deliklerin matematiksel bir gariplik olduğunu düşündü.
05:36
He did not believe they existed in nature.
128
321000
3000
Onların doğada var olduklarına inanmadı.
05:39
He thought nature would protect us from their formation.
129
324000
3000
Doğanın onların oluşumundan bizi koruyacağını düşündü.
05:42
It was decades
130
327000
2000
Kara delik teriminin
05:44
before the term "black hole" was coined
131
329000
2000
uydurulması için on yıllar gerekmişti
05:46
and people realized
132
331000
2000
ve insanlar kara deliklerin
05:48
that black holes are real astrophysical objects --
133
333000
2000
gerçek astrofiziksel cisimler olduklarını farketti --
05:50
in fact they're the death state
134
335000
2000
gerçekte onlar ömürlerinin sonunda
05:52
of very massive stars
135
337000
2000
feci şekilde çöken
05:54
that collapse catastrophically
136
339000
2000
çok büyük yıldızların
05:56
at the end of their lifetime.
137
341000
2000
ölüm evreleridir.
05:58
Now our Sun will not collapse to a black hole.
138
343000
2000
Bizim güneşimiz bir kara deliğe dönüşmeyecek.
06:00
It's actually not massive enough.
139
345000
2000
Aslında yeteri kadar büyük değil.
06:02
But if we did a little thought experiment --
140
347000
2000
Ama küçük bir düşünce deneyi yapsaydık --
06:04
as Einstein was very fond of doing --
141
349000
2000
Einstein'ın yapmaktan çok hoşlandığı gibi --
06:06
we could imagine
142
351000
2000
altı kilometre çapındaki Güneşi,
06:08
putting the Sun crushed down to six kilometers,
143
353000
3000
ve etrafındaki yörüngeye mini minicik bir dünyayı,
06:11
and putting a tiny little Earth around it in orbit,
144
356000
3000
kara delik güneşinden 30 km öteye
06:14
maybe 30 kilometers
145
359000
2000
yerleştirdiğimizi
06:16
outside of the black-hole sun.
146
361000
3000
hayal edebilirdik.
06:19
And it would be self-illuminated,
147
364000
2000
Ve bu kendinden ışıklı olurdu,
06:21
because now the Sun's gone, we have no other source of light --
148
366000
2000
çünkü şimdi Güneş de gittiğine göre, başka bir ışık kaynağımız kalmadı --
06:23
so let's make our little Earth self-illuminated.
149
368000
3000
o yüzden minik dünyamızı kendinden ışıklı yapalım.
06:26
And you would realize you could put the Earth in a happy orbit
150
371000
2000
Ve Dünyamızı ezilmiş bu kara deliğin 30 km yakınında bile
06:28
even 30 km
151
373000
2000
mutlu bir yörüngeye
06:30
outside of this crushed black hole.
152
375000
3000
yerleştirebildiğinizi farkedebilirsiniz.
06:33
This crushed black hole
153
378000
2000
Bu ezilmiş kara delik
06:35
actually would fit inside Manhattan, more or less.
154
380000
2000
aslında aşağı yukarı Manhattan'ın içine sığabilir.
06:37
It might spill off into the Hudson a little bit
155
382000
2000
Dünyayı mahvetmeden önce birazcık
06:39
before it destroyed the Earth.
156
384000
2000
Hudson Nehri'nin içine dökülebilir.
06:41
But basically that's what we're talking about.
157
386000
2000
Her neyse temelde bahsettiğimiz şey bu.
06:43
We're talking about an object that you could crush down
158
388000
2000
Manhattan'ın yüzölçümünün yarısı kadar bir alana
06:45
to half the square area of Manhattan.
159
390000
2000
küçültebileceğiniz bir cisimden bahsediyoruz.
06:47
So we move this Earth very close --
160
392000
2000
O halde bu dünyayı çok yaklaştıralım --
06:49
30 kilometers outside --
161
394000
2000
30 km yakınına --
06:51
and we notice it's perfectly fine orbiting around the black hole.
162
396000
3000
ve kara deliğin etrafındaki yörüngede kusursuzca dolaştığını farkederiz.
06:54
There's a sort of myth
163
399000
2000
Kara deliklerin evrendeki
06:56
that black holes devour everything in the universe,
164
401000
2000
her şeyi yuttuğuna dair bir efsane vardır,
06:58
but you actually have to get very close to fall in.
165
403000
3000
ama onun içine düşmeniz için çok fazla yaklaşmanız gerekir.
07:01
But what's very impressive is that, from our vantage point,
166
406000
3000
Fakat asıl etkileyici olan ise, bulunduğumuz pozisyondan,
07:04
we can always see the Earth.
167
409000
2000
Dünyayı her zaman görebilmemizdir.
07:06
It cannot hide behind the black hole.
168
411000
2000
Kara deliğin arkasına saklanamaz.
07:08
The light from the Earth, some of it falls in,
169
413000
2000
Dünyadan yansıyan ışığın bir kısmı deliğe düşer,
07:10
but some of it gets lensed around and brought back to us.
170
415000
3000
fakat bir kısmı da mercek etrafından dönerek bize tekrar ulaşır.
07:13
So you can't hide anything behind a black hole.
171
418000
2000
Bu yüzden bir kara deliğin arkasına hiçbir şey saklayamazsınız.
07:15
If this were Battlestar Galactica
172
420000
2000
Eğer Battlestar Galactica'da olsaydı bu durum,
07:17
and you're fighting the Cylons,
173
422000
2000
ve Saylonlar ile savaşsaydınız
07:19
don't hide behind the black hole.
174
424000
2000
kara deliğin arkasına saklanmayın derim.
07:21
They can see you.
175
426000
3000
Sizi görebilirler.
07:24
Now, our Sun will not collapse to a black hole --
176
429000
2000
Güneşimiz bir kara deliğe dönüşmeyecek;
07:26
it's not massive enough --
177
431000
2000
o kadar ağır değil,
07:28
but there are tens of thousands of black holes in our galaxy.
178
433000
4000
fakat galaksimizde onbinlerce kara delik mevcut.
07:32
And if one were to eclipse the Milky Way,
179
437000
3000
Ve Samanyolu'nun ışığını karartsaydık eğer,
07:35
this is what it would look like.
180
440000
2000
böyle bir şeye benzeyecekti.
07:37
We would see a shadow of that black hole
181
442000
3000
Samanyolu Galaksisi ve parlak tozlu kollarındaki
07:40
against the hundred billion stars
182
445000
2000
yüz milyarlarca yıldıza karşı
07:42
in the Milky Way Galaxy and its luminous dust lanes.
183
447000
3000
o kara deliğin gölgesinin düştüğünü görürdük.
07:45
And if we were to fall towards this black hole,
184
450000
3000
Ve eğer bu kara deliğin önüne düşseydik,
07:48
we would see all of that light lensed around it,
185
453000
3000
bütün ışığın mercek etrafında döndüğünü görürdük,
07:51
and we could even start to cross into that shadow
186
456000
3000
ve hatta o gölgenin içinden geçmeye başlayıp
07:54
and really not notice that anything dramatic had happened.
187
459000
3000
herhangi etkileyici bir şeyin olup olmadığını bile farkedemezdik.
07:57
It would be bad if we tried to fire our rockets and get out of there
188
462000
3000
Roketlerimizi ateşleyip oradan kurtulmaya çalışmak kötü olurdu
08:00
because we couldn't,
189
465000
2000
çünkü bunu yapamazdık,
08:02
anymore than light can escape.
190
467000
2000
ışığın kaçamayacağı gibi.
08:04
But even though the black hole is dark from the outside,
191
469000
3000
Ama kara delik dışarıdan karanlık da olsa,
08:07
it's not dark on the inside,
192
472000
2000
içeriden karanık değildir,
08:09
because all of the light from the galaxy can fall in behind us.
193
474000
3000
çünkü galaksinin bütün ışığı arkamıza düşebilir.
08:12
And even though, due to a relativistic effect known as time dilation,
194
477000
4000
Zaman genleşmesi diye bilinen izafi bir etki nedeniyle olsa bile,
08:16
our clocks would seem to slow down
195
481000
3000
galaktik zamana göre saatlerimiz yavaşlıyor
08:19
relative to galactic time,
196
484000
3000
gibi görünebilirdi,
08:22
it would look as though the evolution of the galaxy
197
487000
3000
galaksinin evriminin hızlandırılıp bizi vurması gibi
08:25
had been sped up and shot at us,
198
490000
2000
görünüyor olabilirdi, kara delik
08:27
right before we were crushed to death by the black hole.
199
492000
3000
tarafından ezilip ölüme mahkum edilmeden hemen önce.
08:30
It would be like a near-death experience
200
495000
2000
Tünelin sonundaki ışığı gördüğünüz
08:32
where you see the light at the end of the tunnel,
201
497000
2000
yakın ölüm deneyimi gibi olurdu bu,
08:34
but it's a total death experience.
202
499000
2000
ama tabii tam bir ölüm deneyimi.
08:36
(Laughter)
203
501000
2000
(Gülüşmeler)
08:38
And there's no way of telling anybody
204
503000
2000
Ve kimseyle tünelin sonundaki ışık
08:40
about the light at the end of the tunnel.
205
505000
2000
hakkında konuşmanın da bir yolu yok.
08:42
Now we've never seen a shadow like this of a black hole,
206
507000
3000
Biz böylesi bir kara deliğin gölgesini hiç görmedik,
08:45
but black holes can be heard,
207
510000
2000
ama kara delikler duyulabilir,
08:47
even if they're not seen.
208
512000
2000
görülemeseler bile.
08:49
Imagine now taking an astrophysically realistic situation --
209
514000
4000
Şimdi astrofiziksel gerçekçi bir durumu ele aldığımızı farzedin--
08:53
imagine two black holes that have lived a long life together.
210
518000
3000
iki kara deliğin beraber uzun bir hayat yaşadıklarını hayal edin.
08:56
Maybe they started as stars
211
521000
2000
Belki de onlar hayata yıldız olarak başladı
08:58
and collapsed to two black holes --
212
523000
2000
ve iki kara deliğe dönüştüler --
09:00
each one 10 times the mass of the Sun.
213
525000
3000
her biri Güneşin kütlesinin 10 katı olmalı.
09:03
So now we're going to crush them down to 60 kilometers across.
214
528000
3000
O halde bunların çapını 60 km.'ye düşürene dek ezeceğiz.
09:06
They can be spinning
215
531000
2000
Saniyede yüzlerce kez
09:08
hundreds of times a second.
216
533000
2000
dönebilirler.
09:10
At the end of their lives,
217
535000
2000
Ömürlerinin sonunda,
09:12
they're going around each other very near the speed of light.
218
537000
3000
ışık hızına çok yakın bir hızda birbirlerinin etrafında gidiyorlar.
09:15
So they're crossing thousands of kilometers
219
540000
2000
Dolayısıyla göz açıp kapayıncaya kadar
09:17
in a fraction of a second,
220
542000
2000
binlerce kilometreyi katediyorlar.
09:19
and as they do so, they not only curve space,
221
544000
2000
Ve böyle yaparlarken, sadece uzayı eğmezler,
09:21
but they leave behind in their wake
222
546000
2000
fakat arkalarında öten bir uzay da
09:23
a ringing of space,
223
548000
2000
bırakırlar,
09:25
an actual wave on space-time.
224
550000
2000
uzay-zamanda gerçek bir dalga.
09:27
Space squeezes and stretches
225
552000
2000
Uzay bu kara deliklerden
09:29
as it emanates out from these black holes
226
554000
2000
dışarı çıkarken sıkışır ve gerinir
09:31
banging on the universe.
227
556000
2000
evrene vurmaya başlar.
09:33
And they travel out into the cosmos
228
558000
2000
Ve onlar ışık hızında evrene doğru
09:35
at the speed of light.
229
560000
2000
yolculuk yapar.
09:37
This computer simulation
230
562000
2000
Bu bilgisayar simülasyonu
09:39
is due to a relativity group at NASA Goddard.
231
564000
3000
NASA Goddard'daki bir izafiyet grubundan kaynaklanmaktadır.
09:42
It took almost 30 years for anyone in the world to crack this problem.
232
567000
3000
Bu soruna çare bulmak dünya üzerindeki herkesin neredeyse 30 yılını aldı.
09:45
This was one of the groups.
233
570000
2000
Bu, gruplardan bir tanesiydi.
09:47
It shows two black holes in orbit around each other,
234
572000
2000
Yine, bu yardımcı renkli eğrilerle birbirleri etrafında
09:49
again, with these helpfully painted curves.
235
574000
2000
yörüngede olan iki kara deliği gösteriyor.
09:51
And if you can see -- it's kind of faint --
236
576000
3000
Ve eğer görebilirseniz -- biraz soluk gibi --
09:54
but if you can see the red waves emanating out,
237
579000
3000
ama kırmızı dalgaların dışarı çıktığını görebilirseniz,
09:57
those are the gravitational waves.
238
582000
2000
bunlar yerçekimsel dalgalardır.
09:59
They're literally the sounds of space ringing,
239
584000
3000
Onlar tam olarak öten uzayın sesidir,
10:02
and they will travel out from these black holes at the speed of light
240
587000
2000
ve günün sonunda birleşerek ve sesleri azalarak tek bir dönen,
10:04
as they ring down and coalesce
241
589000
3000
sessiz kara deliğe indirgenirken
10:07
to one spinning, quiet black hole
242
592000
2000
bu kara deliklerden ışık hızında
10:09
at the end of the day.
243
594000
2000
dışarı çıkacak.
10:11
If you were standing near enough,
244
596000
2000
Eğer buraya yeterince yakın dursaydınız,
10:13
your ear would resonate
245
598000
2000
kulağınız sıkışan ve gerinen
10:15
with the squeezing and stretching of space.
246
600000
2000
uzay yüzünden çınlayabilirdi.
10:17
You would literally hear the sound.
247
602000
2000
Tam olarak o sesi duyardınız.
10:19
Now of course, your head would be squeezed and stretched unhelpfully,
248
604000
4000
Şimdi tabii ki, kafanız rahatsız edici şekilde sıkışmış ve gergin olacak,
10:23
so you might have trouble understanding what's going on.
249
608000
3000
böylece neler olup bittiğini anlamakta güçlük çekebilirsiniz.
10:26
But I'd like to play for you
250
611000
2000
Fakat size tahmin ettiğimiz
10:28
the sound that we predict.
251
613000
2000
sesi çalmak isterim.
10:30
This is from my group --
252
615000
2000
Bu benim grubumdan --
10:32
a slightly less glamorous computer modeling.
253
617000
3000
biraz daha az çekici bir bilgisayar modellemesi.
10:35
Imagine a lighter black hole
254
620000
2000
Çok ağır bir kara deliğin içine düşen
10:37
falling into a very heavy black hole.
255
622000
2000
daha hafif bir kara delik düşünün.
10:39
The sound you're hearing
256
624000
2000
İşittiğiniz ses, hafif olan
10:41
is the light black hole banging on space
257
626000
3000
kara deliğin her yaklaştığında
10:44
each time it gets close.
258
629000
2000
uzaya vuruşudur.
10:46
If it gets far away, it's a little too quiet.
259
631000
3000
O eğer uzaklaşırsa, biraz fazla sessizleşir.
10:49
But it comes in like a mallet,
260
634000
2000
Ama o bir tokmak gibi gelir,
10:51
and it literally cracks space,
261
636000
2000
ve tam olarak uzayı çatlatır,
10:53
wobbling it like a drum.
262
638000
2000
onu bir davul gibi titretir.
10:55
And we can predict what the sound will be.
263
640000
3000
Ve biz sesin ne olacağını tahmin edebiliriz.
10:58
We know that, as it falls in,
264
643000
2000
Şunu biliyoruz ki, o düştükçe,
11:00
it gets faster and it gets louder.
265
645000
2000
daha da hızlanır ve sesi de artar.
11:02
And eventually,
266
647000
2000
Ve sonunda,
11:04
we're going to hear the little guy just fall into the bigger guy.
267
649000
3000
küçük adamın büyük adamın içine düştüğünü duyacağız.
11:07
(Thumping)
268
652000
17000
(Güm sesi)
11:24
Then it's gone.
269
669000
2000
Ardından o gitti.
11:26
Now I've never heard it that loud -- it's actually more dramatic.
270
671000
2000
Onun bu kadar gürültülü olduğunu hiç duymamıştım -- aslında böyle daha çarpıcı.
11:28
At home it sounds kind of anticlimactic.
271
673000
2000
Evde dinlediğimde sesi daha az etkileyici oluyor.
11:30
It's sort of like ding, ding, ding.
272
675000
2000
Ding, ding, ding gibi bir şey oluyor.
11:32
This is another sound from my group.
273
677000
4000
Bu da grubumdan başka bir ses.
11:36
No, I'm not showing you any images,
274
681000
2000
Hayır, size herhangi bir görüntü göstermiyorum,
11:38
because black holes don't leave behind
275
683000
2000
çünkü kara delikler arkalarında yardımcı
11:40
helpful trails of ink,
276
685000
2000
mürekkep izi bırakmaz,
11:42
and space is not painted,
277
687000
2000
ve uzay da boyalı olmadığına göre,
11:44
showing you the curves.
278
689000
2000
size eğrileri gösteriyorum.
11:46
But if you were to float by in space on a space holiday
279
691000
2000
Ama bir uzay tatilinde boşlukta yüzüyor olsaydınız
11:48
and you heard this,
280
693000
2000
ve bunu duysaydınız,
11:50
you want to get moving.
281
695000
2000
hareketlenirdiniz.
11:52
(Laughter)
282
697000
2000
(Gülüşmeler)
11:54
Want to get away from the sound.
283
699000
2000
Sesten uzaklaşmak isterdiniz.
11:56
Both black holes are moving.
284
701000
2000
Her iki kara delik de hareket ediyor.
11:58
Both black holes are getting closer together.
285
703000
3000
Her iki kara delik de birbirlerine daha da yaklaşıyor.
12:01
In this case, they're both wobbling quite a lot.
286
706000
3000
Bu durumda, her ikisi de oldukça sallanıyor.
12:04
And then they're going to merge.
287
709000
2000
Ve sonra kaynaşacaklar.
12:06
(Thumping)
288
711000
8000
(Güm sesi)
12:14
Now it's gone.
289
719000
2000
Hayır o gitti.
12:16
Now that chirp is very characteristic of black holes merging --
290
721000
3000
Şimdi o cıvıltı kaynaşan kara deliklerin bir özelliğidir --
12:19
that it chirps up at the end.
291
724000
3000
sonunda cıvıldarlar.
12:22
Now that's our prediction
292
727000
2000
Şimdi bu ne göreceğimize dair
12:24
for what we'll see.
293
729000
2000
bizim tahminimizdir.
12:26
Luckily we're at this safe distance in Long Beach, California.
294
731000
2000
Ne şanslıyız ki Long Beach, California'da güvenli bir mesafedeyiz.
12:28
And surely, somewhere in the universe
295
733000
2000
Ve kuşkusuz, evrenin bir yerinde
12:30
two black holes have merged.
296
735000
2000
iki kara delik kaynaşmış bulunmaktadır.
12:32
And surely, the space around us
297
737000
2000
Ve kuşkusuz, etrafımızdaki uzay
12:34
is ringing
298
739000
2000
çınlıyor
12:36
after traveling maybe a million light years, or a million years,
299
741000
3000
bize ulaşması için gereken ışık hızında, belki de bir milyon ışık yılı
12:39
at the speed of light to get to us.
300
744000
3000
veya bir milyon yıl yolculuk ettikten sonra.
12:42
But the sound is too quiet for any of us to ever hear.
301
747000
3000
Fakat ses herhangi birimizin duyabilmesi için fazla sessiz.
12:45
There are very industrious experiments being built on Earth --
302
750000
3000
Yeryüzünde çok faal deneyler yapılmış bulunmaktadır --
12:48
one called LIGO --
303
753000
2000
bir tanesine LIGO denmektedir --
12:50
which will detect deviations
304
755000
2000
ki bu, dört kilometrelik alanda
12:52
in the squeezing and stretching of space
305
757000
3000
bir atomun çekirdek kısmının daha azında bulunan
12:55
at less than the fraction of a nucleus of an atom
306
760000
3000
uzayın sıkışma ve gerinmesindeki sapmaları
12:58
over four kilometers.
307
763000
2000
algılayacak.
13:00
It's a remarkably ambitious experiment,
308
765000
2000
Bu son derece iddialı bir deneydir,
13:02
and it's going to be at advanced sensitivity
309
767000
2000
ve gelecek birkaç yıl içinde gelişmiş hassasiyete de
13:04
within the next few years -- to pick this up.
310
769000
3000
sahip olacak -- demin bahsedileni yakalayacak.
13:07
There's also a mission proposed for space,
311
772000
2000
Uzay için önerilen bir görev de bulunmakta,
13:09
which hopefully will launch in the next ten years,
312
774000
2000
LISA denilen, inşallah önümüzdeki on yıl içinde
13:11
called LISA.
313
776000
2000
bu başlatılacak.
13:13
And LISA will be able to see super-massive black holes --
314
778000
3000
Ve LISA süper kütleli kara delikleri de görebilecek --
13:16
black holes millions or billions of times
315
781000
3000
Güneşin kütlesinin milyonlarca veya milyarlarca
13:19
the mass of the Sun.
316
784000
2000
katı kadar büyüklükte kara delikleri.
13:21
In this Hubble image, we see two galaxies.
317
786000
3000
Bu Hubble görüntüsünde, iki tane galaksi görüyoruz.
13:24
They look like they're frozen in some embrace.
318
789000
3000
Bazı yönden donmuş gibi görünüyorlar.
13:27
And each one probably harbors
319
792000
2000
Ve her biri büyük olasılıkla merkezinde
13:29
a super-massive black hole at its core.
320
794000
3000
süper kütleli bir kara delik barındırır.
13:32
But they're not frozen;
321
797000
2000
Fakat onlar donmuş değil,
13:34
they're actually merging.
322
799000
2000
aslında kaynaşıyorlar.
13:36
These two black holes are colliding,
323
801000
2000
Bu iki kara delik çarpışıyor,
13:38
and they will merge over a billion-year time scale.
324
803000
3000
ve bir milyar yıllık bir zaman ölçeğinde kaynaşacaklar.
13:41
It's beyond our human perception
325
806000
2000
O uzunlukta bir şarkıyı yakalamak
13:43
to pick up a song of that duration.
326
808000
3000
insan algısının ötesindedir.
13:46
But LISA could see the final stages
327
811000
2000
Fakat LISA evrenin daha erken tarihindeki
13:48
of two super-massive black holes
328
813000
2000
süper kütleli iki kara deliğin son
13:50
earlier in the universe's history,
329
815000
2000
evrelerini görebilir, birlikte düşmeden
13:52
the last 15 minutes before they fall together.
330
817000
3000
önceki son 15 dakikalarını.
13:55
And it's not just black holes,
331
820000
2000
Ve sadece kara delikler de değil,
13:57
but it's also any big disturbance in the universe --
332
822000
3000
aynı zamanda evrendeki herhangi büyük bir karışıklık bu --
14:00
and the biggest of them all is the Big Bang.
333
825000
2000
ve hepsinin en büyüğü de Büyük Patlama.
14:02
When that expression was coined, it was derisive --
334
827000
3000
Bu ifade icat edildiğinde, komikti --
14:05
like, "Oh, who would believe in a Big Bang?"
335
830000
2000
"Ay, kim Büyük Patlama'ya inanır ki?" gibi.
14:07
But now it actually might be more technically accurate
336
832000
2000
Ama şimdi o aslında, teknik açıdan daha doğru olabilir,
14:09
because it might bang.
337
834000
2000
çünkü o patlayabilir;
14:11
It might make a sound.
338
836000
2000
bir ses çıkartabilir.
14:13
This animation from my friends at Proton Studios
339
838000
3000
Proton Stüdyoları'ndan arkadaşlarımın bu animasyonu
14:16
shows looking at the Big Bang from the outside.
340
841000
2000
Büyük Patlama'ya dışarıdan bakışı gösteriyor.
14:18
We don't ever want to do that actually. We want to be inside the universe
341
843000
3000
Gerçekte bunu hiç yapmak istemeyiz; evrenin içinde olmak isteriz,
14:21
because there's no such thing as standing outside the universe.
342
846000
3000
evrenin dışında duran diye bir şey yoktur çünkü.
14:24
So imagine you're inside the Big Bang.
343
849000
2000
O halde Büyük Patlama'nın içinde olduğunuzu düşünün.
14:26
It's everywhere, it's all around you,
344
851000
2000
Bu her yerde, sizin etrafınızda,
14:28
and the space is wobbling chaotically.
345
853000
2000
ve uzay da düzensizce titriyor,
14:30
Fourteen billion years pass
346
855000
2000
14 milyar yıl geçse bile
14:32
and this song is still ringing all around us.
347
857000
3000
bu şarkı hala tüm çevremizde çınlamaktadır.
14:35
Galaxies form,
348
860000
2000
Galaksiler meydana gelir,
14:37
and generations of stars form in those galaxies,
349
862000
2000
ve nesiller boyu yıldızlar bu galaksilerde oluşur.
14:39
and around one star,
350
864000
2000
Ve bir yıldızın etrafında,
14:41
at least one star,
351
866000
2000
en azından tek birinin,
14:43
is a habitable planet.
352
868000
2000
yaşanabilir bir gezegen bulunur.
14:45
And here we are frantically building these experiments,
353
870000
3000
Ve işte buradayız çılgınca bu deneyleri yapıyoruz,
14:48
doing these calculations, writing these computer codes.
354
873000
2000
bu hesaplamaları yapıyoruz, bilgisayar kodlarını yazıyoruz.
14:50
Imagine a billion years ago,
355
875000
3000
Bir milyar yıl önce, iki kara deliğin
14:53
two black holes collided.
356
878000
2000
çarpıştığını düşünün.
14:55
That song has been ringing through space
357
880000
2000
Bu şarkı bütün bu zaman boyunca uzayda
14:57
for all that time.
358
882000
2000
çınlamaktadır.
14:59
We weren't even here.
359
884000
2000
Biz burada bile değildik.
15:01
It gets closer and closer --
360
886000
2000
Yaklaşır, daha da yaklaşır --
15:03
40,000 years ago, we're still doing cave paintings.
361
888000
2000
40,000 yıl önce biz hala mağara resimleri yapıyorduk.
15:05
It's like hurry, build your instruments.
362
890000
2000
Çabuk olun araçlarınızı kurun gibi bir şeydi bu.
15:07
It's getting closer and closer, and in 20 ...
363
892000
3000
Yaklaşır, yaklaşır ve 20 ...
15:10
whatever year it will be
364
895000
2000
hangi yıl olursa olsun
15:12
when our detectors are finally at advanced sensitivity --
365
897000
2000
dedektörlerimiz nihayet gelişmiş hassasiyete ulaştığında --
15:14
we'll build them, we'll turn on the machines
366
899000
2000
onları kuracağız, makineleri çalıştıracağız
15:16
and, bang, we'll catch it -- the first song from space.
367
901000
3000
ve işte, onu yakalayacağız -- uzaydan gelen ilk şarkıyı.
15:19
If it was the Big Bang we were going to pick up,
368
904000
2000
Yakalayacağımız Büyük Patlama olsaydı eğer,
15:21
it would sound like this.
369
906000
2000
bunun gibi ses çıkarırdı.
15:23
(Static) It's a terrible sound.
370
908000
3000
(Durağan) Korkunç bir ses bu.
15:26
It's literally the definition of noise.
371
911000
2000
Kelimenin tam anlamıyla gürültünün tanımı.
15:28
It's white noise; it's such a chaotic ringing.
372
913000
2000
Radyo paraziti gibi, öylesine düzensiz bir çınlama ki.
15:30
But it's around us everywhere, presumably,
373
915000
3000
Ama muhtemelen etrafımızdaki her yerde bu,
15:33
if it hasn't been wiped out
374
918000
2000
tabii evrendeki başka bir
15:35
by some other process in the universe.
375
920000
2000
işlem tarafından silinip yok olmadıysa.
15:37
And if we pick it up, it will be music to our ears
376
922000
3000
Ve biz onu alabilirsek, kulaklarımıza müzik gibi gelecek,
15:40
because it will be the quiet echo
377
925000
2000
çünkü gözlemlenebilir evrenin,
15:42
of that moment of our creation,
378
927000
2000
yaradılışımızın o anındaki
15:44
of our observable universe.
379
929000
2000
sessiz yankı olacaktır bu.
15:46
So within the next few years,
380
931000
2000
Bu nedenle önümüzdeki birkaç yıl içinde,
15:48
we'll be able to turn up the soundtrack a little bit,
381
933000
3000
müziğin sesini biraz daha açabileceğiz,
15:51
render the universe in audio.
382
936000
3000
evreni ses haline getirebileceğiz.
15:54
But if we detect those earliest moments,
383
939000
3000
Ama biz o ilk anları tespit edebilirsek eğer,
15:57
it'll bring us that much closer
384
942000
2000
bu bizi Büyük Patlama'yı anlamaya
15:59
to an understanding of the Big Bang,
385
944000
2000
daha fazla yaklaştıracak, ki bu da bizi
16:01
which brings us that much closer
386
946000
3000
o zor, en zor soruların bazılarını
16:04
to asking some of the hardest, most elusive, questions.
387
949000
3000
sormaya çok daha fazla yaklaştıracaktır.
16:07
If we run the movie of our universe backwards,
388
952000
3000
Evrenin filmini geriye doğru sararsak eğer,
16:10
we know that there was a Big Bang in our past,
389
955000
3000
geçmişimizde bir Büyük Patlama'nın olduğunu
16:13
and we might even hear the cacophonous sound of it,
390
958000
4000
biliyoruz ve hatta onun kakafonik sesini de duyarız,
16:17
but was our Big Bang the only Big Bang?
391
962000
2000
fakat bizim Büyük Patlamamız eşsiz miydi?
16:19
I mean we have to ask, has it happened before?
392
964000
3000
Yani şunu sormalıyız, bu daha önce de olmuş muydu?
16:22
Will it happen again?
393
967000
2000
Tekrar olacak mı?
16:24
I mean, in the spirit of rising to TED's challenge
394
969000
3000
Yani, merak ateşini yeniden tutuşturmak için TED'in
16:27
to reignite wonder,
395
972000
2000
yaptığı mücadeleye çağrı adına
16:29
we can ask questions, at least for this last minute,
396
974000
3000
en azından bu son dakikada bizi sonsuza dek
16:32
that honestly might evade us forever.
397
977000
2000
kurtaracak sorular sorabiliriz.
16:34
But we have to ask:
398
979000
2000
Fakat şunu sormalıyız:
16:36
Is it possible that our universe
399
981000
2000
Bizim evrenimizin daha büyük başka
16:38
is just a plume off of some greater history?
400
983000
3000
bir tarihin sadece kalıntısı olması mümkün müdür?
16:41
Or, is it possible that we're just a branch off of a multiverse --
401
986000
4000
Veya, bizim çoklu bir evrenin sadece bir kolu olmamız mümkün müdür --
16:45
each branch with its own Big Bang in its past --
402
990000
4000
her bir kolun geçmişinde kendi Büyük Patlamasına sahip olduğu --
16:49
maybe some of them with black holes playing drums,
403
994000
2000
belki de bazılarının davul çalan kara delikleri vardı,
16:51
maybe some without --
404
996000
2000
belki bazıları bundan yoksundu --
16:53
maybe some with sentient life, and maybe some without --
405
998000
3000
belki bazılarında duygulu yaşamlar vardı, bazılarında yoktu --
16:56
not in our past, not in our future,
406
1001000
2000
geçmişimizde değil, geleceğimizde de değil,
16:58
but somehow fundamentally connected to us?
407
1003000
3000
ama bir şekilde temelde bize bağlı?
17:01
So we have to wonder, if there is a multiverse,
408
1006000
2000
O yüzden şunu merak etmeliyiz, eğer bir
17:03
in some other patch of that multiverse,
409
1008000
2000
çoklu evren varsa, oranın başka bir yamasında
17:05
are there creatures?
410
1010000
2000
yaratıklar var mıdır?
17:07
Here's my multiverse creatures.
411
1012000
2000
İşte benim çoklu evren yaratıklarım.
17:09
Are there other creatures in the multiverse,
412
1014000
2000
Çoklu evrende bizi merak eden,
17:11
wondering about us
413
1016000
2000
ve kendi kökenlerini
17:13
and wondering about their own origins?
414
1018000
3000
merak eden başka yaratıklar var mıdır?
17:16
And if they are,
415
1021000
2000
Eğer öylelerse,
17:18
I can imagine them as we are,
416
1023000
3000
onları kendimiz gibi hayal ediyorum,
17:21
calculating, writing computer code,
417
1026000
2000
hesaplayan, bilgisayar kodları yazan,
17:23
building instruments,
418
1028000
2000
araç-gereç üreten,
17:25
trying to detect that faintest sound
419
1030000
3000
kökenlerine dair en zayıf sesi bile
17:28
of their origins
420
1033000
2000
tespit etmeye çalışan ve
17:30
and wondering who else is out there.
421
1035000
2000
ve orada başka kimlerin olduğunu merak eden.
17:32
Thank you. Thank you.
422
1037000
3000
Teşekkür ederim. Teşekkür ederim.
17:35
(Applause)
423
1040000
2000
(Alkış)
ABOUT THE SPEAKER
Janna Levin - PhysicistJanna Levin is a professor of physics and astronomy at Barnard, where she studies the early universe, chaos, and black holes. She's the author of “How the Universe Got Its Spots" and the novel “A Madman Dreams of Turing Machines.”
Why you should listen
Janna Levin is a Professor of Physics and Astronomy at Barnard College of Columbia University. Her scientific research concerns the early universe, chaos and black holes. Her second book – a novel, A Madman Dreams of Turing Machines – won the PEN/Bingham Fellowship for Writers and was a runner-up for the PEN/Hemingway award for "a distinguished book of first fiction." She is the author of the popular science book, How the Universe Got Its Spots: Diary of a Finite Time in a Finite Space.
She holds a BA in Physics and Astronomy from Barnard College with a concentration in Philosophy, and a PhD from MIT in Physics. She has worked at the Center for Particle Astrophysics (CfPA) at the University of California, Berkeley before moving to the UK where she worked at Cambridge University in the Department of Applied Mathematics and Theoretical Physics (DAMTP). Just before returning to New York, she was the first scientist-in-residence at the Ruskin School of Fine Art and Drawing at Oxford with an award from the National Endowment for Science, Technology, and Arts (NESTA).
Listen to a Q&A with another TED speaker, Krista Tippett -- where they talk math and faith and truth and more ...
Janna Levin | Speaker | TED.com