TED2014
Ed Yong: Zombie roaches and other parasite tales
Ed Yong: Dế tự tử, gián thây ma và nhiều câu chuyện khác về loài kí sinh.
Filmed:
Readability: 4.9
1,829,488 views
Loài người chúng ta đặt cao tự do ý chí và độc lập.... nhưng vẫn có những ảnh hưởng mơ hồ mà ta không ngờ tới. Là một cây bút về khoa học, Ed Yong giải thích, trong bài nói chuyện cuốn hút, hài hước và đầy xáo trộn của mình, rằng kí sinh vật có khả năng điều khiển một cách đáng kinh ngạc. Liệu chúng có ảnh hưởng đến ta? Có thể lắm.
Ed Yong - Science writer
Ed Yong blogs with a mission: to ignite excitement for science in everyone, regardless of their education or background. Full bio
Ed Yong blogs with a mission: to ignite excitement for science in everyone, regardless of their education or background. Full bio
Double-click the English transcript below to play the video.
00:12
A herd of wildebeests, a shoal of fish,
0
645
2551
Một đàn dê rừng, một đàn cá
00:15
a flock of birds.
1
3196
1629
hay một đàn chim.
00:16
Many animals gather in large groups
2
4825
2068
Rất nhiều động vật sống thành đàn lớn
00:18
that are among the most wonderful spectacles
3
6893
1986
giữa khung cảnh hùng vĩ
00:20
in the natural world.
4
8879
1718
của thế giới tự nhiên.
00:22
But why do these groups form?
5
10597
2724
Tại sao chúng lại sống thành đàn?
00:25
The common answers include things like
6
13321
1637
Câu trả lời thường gặp:
00:26
seeking safety in numbers or hunting in packs
7
14958
2966
để tìm kiếm sự an toàn
đi săn theo nhóm
đi săn theo nhóm
00:29
or gathering to mate or breed,
8
17924
2496
hoặc để kết đôi, sinh sản,
00:32
and all of these explanations,
9
20420
1668
tất cả những câu trả lời đó,
00:34
while often true,
10
22088
1237
thường là đúng,
00:35
make a huge assumption about animal behavior,
11
23325
3043
đưa ra một kết luận lớn
về hành vi của động vật,
về hành vi của động vật,
00:38
that the animals are in control of their own actions,
12
26368
3177
rằng chúng tự kiểm soát
hành vi,
hành vi,
00:41
that they are in charge of their bodies.
13
29545
2251
chịu trách nhiệm với cơ thể mình.
00:43
And that is often not the case.
14
31796
3427
Điều đó không phải lúc nào cũng đúng.
00:47
This is Artemia, a brine shrimp.
15
35223
2924
Đây là Artemia, một loài tôm nước mặn.
00:50
You probably know it better as a sea monkey.
16
38147
2764
còn gọi là khỉ biển.
00:52
It's small, and it typically lives alone,
17
40911
1995
Nó nhỏ, thường sống một mình
00:54
but it can gather in these large red swarms
18
42906
3077
nhưng lại có thể tập hợp
thành những đám lớn màu đỏ
thành những đám lớn màu đỏ
00:57
that span for meters,
19
45983
2247
kéo dài đến hàng mét,
01:00
and these form because of a parasite.
20
48230
3090
bởi vì đây là
một loài kí sinh.
một loài kí sinh.
01:03
These shrimp are infected with a tapeworm.
21
51320
2686
Những con tôm này
bị nhiễm sán dây,
bị nhiễm sán dây,
01:06
A tapeworm is effectively a long, living gut
22
54006
2251
Sán dây có ruột rất dài
bộ phận sinh dục ở một đầu
và miệng hình móc câu ở đầu còn lại.
và miệng hình móc câu ở đầu còn lại.
01:08
with genitals at one end and
a hooked mouth at the other.
a hooked mouth at the other.
23
56257
2888
01:11
As a freelance journalist, I sympathize.
24
59145
2535
Là một nhà báo tự do,
tôi rất thông cảm điều đó.
tôi rất thông cảm điều đó.
01:13
(Laughter)
25
61680
2155
( Tiếng cười)
01:15
The tapeworm drains nutrients from Artemia's body,
26
63835
2908
Sán dây không chỉ hút
chất dinh dưỡng từ cơ thể tôm
chất dinh dưỡng từ cơ thể tôm
01:18
but it also does other things.
27
66743
2077
mà nó còn
01:20
It castrates them,
28
68820
1620
tấn công những con tôm
01:22
it changes their color from transparent to bright red,
29
70440
4718
thay đổi màu sắc của chúng
từ trong suốt sang màu đỏ tươi,
từ trong suốt sang màu đỏ tươi,
01:27
it makes them live longer,
30
75158
1516
giúp tôm sống lâu hơn
01:28
and as biologist Nicolas Rode has found,
31
76674
2357
như nhà sinh vật học Nicolas Rode
đã tìm ra,
đã tìm ra,
01:31
it makes them swim in groups.
32
79031
3359
nó khiến tôm bơi theo đàn.
01:34
Why? Because the tapeworm,
like many other parasites,
like many other parasites,
33
82390
3452
Tại sao? Vì sán dây,
như nhiều loại kí sinh khác,
như nhiều loại kí sinh khác,
01:37
has a complicated life cycle
34
85842
1581
có một vòng đời rất phức tạp
01:39
involving many different hosts.
35
87423
2264
liên quan đến rất nhiều
vật chủ khác nhau.
vật chủ khác nhau.
01:41
The shrimp are just one step on its journey.
36
89687
2404
Tôm chỉ là một phần của
chuyến hành trình.
chuyến hành trình.
01:44
Its ultimate destination is this,
37
92091
2612
Điểm đến cuối cùng của nó là đây,
01:46
the greater flamingo.
38
94703
1947
những con hồng hạc lớn hơn.
01:48
Only in a flamingo can the tapeworm reproduce,
39
96650
3025
Sán dây chỉ có thể sinh sản
trên hồng hạc,
trên hồng hạc,
01:51
so to get there, it manipulates its shrimp hosts
40
99675
3289
để tới đó, chúng điều khiển
những con tôm
những con tôm
01:54
into forming these conspicuous colored swarms
41
102964
3091
tập hợp thành những đám màu
01:58
that are easier for a flamingo to spot
42
106055
2717
mà con hồng hạc
có thể dễ dàng phát hiện
có thể dễ dàng phát hiện
02:00
and to devour,
43
108772
1559
và xơi tái,
02:02
and that is the secret of the Artemia swarm.
44
110331
2932
đó là bí mật của đàn tôm Artemia.
02:05
They aren't sociable through their own volition,
45
113263
2163
Chúng không sống thành đàn
vì muốn vậy,
vì muốn vậy,
02:07
but because they are being controlled.
46
115426
2076
mà vì chúng bị điều khiển.
02:09
It's not safety in numbers.
47
117502
1694
Tập trung thành đám lớn
rất nguy hiểm,
rất nguy hiểm,
02:11
It's actually the exact opposite.
48
119196
1859
đối lập hoàn toàn
so với bình thường.
so với bình thường.
02:13
The tapeworm hijacks their brains and their bodies,
49
121055
3041
Sán dây điều khiển bộ não
và cơ thể
và cơ thể
02:16
turning them into vehicles
50
124096
1396
biến chúng thành phương tiện
đến chỗ hồng hạc.
đến chỗ hồng hạc.
02:17
for getting itself into a flamingo.
51
125492
3967
02:21
And here is another example
52
129459
1430
Đây là một ví dụ khác
02:22
of a parasitic manipulation.
53
130889
2526
về sự điều khiển của kí sinh vật.
02:25
This is a suicidal cricket.
54
133415
2976
Đây là một con dế tự tử
02:28
This cricket swallowed the
larvae of a Gordian worm,
larvae of a Gordian worm,
55
136391
3304
Con dế này đã nuốt
ấu trùng giun Gordian
ấu trùng giun Gordian
02:31
or horsehair worm.
56
139695
1893
hay còn gọi là giun lông ngựa.
02:33
The worm grew to adult size within it,
57
141588
2156
Con giun đã trưởng thành trong người
con dế và cần xuống nước để sinh sản
con dế và cần xuống nước để sinh sản
02:35
but it needs to get into water in order to mate,
58
143744
3038
02:38
and it does that by releasing proteins
59
146782
2218
nó đã làm vậy bằng cách tiết ra protein
02:41
that addle the cricket's brain,
60
149000
2188
làm rối loạn bộ não con dế,
02:43
causing it to behave erratically.
61
151188
2164
khiến con dế có hành động thất thường.
02:45
When the cricket nears a body of water,
62
153352
1955
Khi đến gần nước,
02:47
such as this swimming pool,
63
155307
1619
bể bơi này chẳng hạn,
02:48
it jumps in and drowns,
64
156926
2257
nó sẽ nhảy xuống và chết đuối,
02:51
and the worm wriggles out
65
159183
1725
rồi con giun sẽ luồn lách ra
02:52
of its suicidal corpse.
66
160908
3856
khỏi xác con dế.
02:56
Crickets are really roomy. Who knew?
67
164764
3603
Ai biết được bên trong con dế
lại rộng đến vậy?
lại rộng đến vậy?
03:00
The tapeworm and the Gordian worm are not alone.
68
168367
3215
Sán dây và giun Gordian
không phải là duy nhất.
không phải là duy nhất.
03:03
They are part of an entire cavalcade
69
171582
1720
Chúng chỉ là một phần
03:05
of mind-controlling parasites,
70
173302
2077
tập đoàn kí sinh vật
điều khiển ý chí,
điều khiển ý chí,
03:07
of fungi, viruses, and worms and insects and more
71
175379
3949
như nấm, virus, giun, côn trùng...
03:11
that all specialize in subverting and overriding
72
179328
2573
phá hoại và giày xéo
03:13
the wills of their hosts.
73
181901
2209
ý chí của sinh vật chủ.
03:16
Now, I first learned about this way of life
74
184110
1737
Tôi lần đầu được biết về điều này
03:17
through David Attenborough's "Trials of Life"
75
185847
2493
qua cuốn " Trải nghiệm cuộc sống"
của David Attenborough, 20 năm về trước,
của David Attenborough, 20 năm về trước,
03:20
about 20 years ago,
76
188340
1722
sau đó là cuốn sách kì diệu có tên
03:22
and then later through a wonderful book called
77
190062
1702
03:23
"Parasite Rex" by my friend Carl Zimmer.
78
191764
2674
" Chúa tể loài kí sinh vật"
của bạn tôi Carl Zimmer.
của bạn tôi Carl Zimmer.
03:26
And I've been writing about
these creatures ever since.
these creatures ever since.
79
194438
2143
Sau đó, tôi đã viết về những sinh vật này.
03:28
Few topics in biology enthrall me more.
80
196581
2811
Có rất ít chủ đề sinh học
có thể cuốn hút tôi đến vậy.
có thể cuốn hút tôi đến vậy.
03:31
It's like the parasites have subverted my own brain.
81
199392
3706
Giống như loài kí sinh đó
cũng đang điều khiển bộ não của tôi.
cũng đang điều khiển bộ não của tôi.
03:35
Because after all, they are always compelling
82
203098
2611
Sau tất cả, chúng lôi cuốn
và rùng rợn theo một cách thú vị.
và rùng rợn theo một cách thú vị.
03:37
and they are delightfully macabre.
83
205709
1288
03:38
When you write about parasites,
84
206997
1392
Khi viết về loài kí sinh,
bạn thường dùng những cụm từ như
bạn thường dùng những cụm từ như
03:40
your lexicon swells with phrases like
85
208389
2084
03:42
"devoured alive" and "bursts out of its body."
86
210473
3046
" thèm khát được sống" hay
" thoát ra khỏi cơ thể"
" thoát ra khỏi cơ thể"
03:45
(Laughter)
87
213519
1237
(Tiếng cười)
03:46
But there's more to it than that.
88
214756
1540
Nhưng có nhiều thứ hơn thế.
03:48
I'm a writer, and fellow writers in the audience
89
216296
2102
Tôi là nhà văn,
và đồng nghiệp của tôi
và đồng nghiệp của tôi
03:50
will know that we love stories.
90
218398
2709
hiểu rằng chúng ta rất thích
những câu chuyện.
những câu chuyện.
03:53
Parasites invite us to resist the allure
91
221107
2393
Loài kí sinh khiến ta
cưỡng lại sức lôi cuốn
cưỡng lại sức lôi cuốn
03:55
of obvious stories.
92
223500
1850
của những câu chuyện hiển nhiên.
03:57
Their world is one of plot twists
93
225350
2310
Thế giới của chúng có những
diễn biến bất ngờ
diễn biến bất ngờ
03:59
and unexpected explanations.
94
227660
3607
và những lời giải thích không ngờ.
04:03
Why, for example,
95
231267
1496
Tại sao? Ví dụ,
04:04
does this caterpillar
96
232763
2178
con sâu bướm này
04:06
start violently thrashing about
97
234941
1974
bắt đầu đập xung quanh
một cách dữ dội
một cách dữ dội
04:08
when another insect gets close to it
98
236915
1668
khi côn trùng khác đến gần nó
04:10
and those white cocoons that it seems
99
238583
2257
còn với cái tổ kén màu trắng
04:12
to be standing guard over?
100
240840
1438
nó có vẻ như
đang bảo vệ chúng?
đang bảo vệ chúng?
04:14
Is it maybe protecting its siblings?
101
242278
3096
Bảo vệ anh chị em ruột
của chúng ư?
của chúng ư?
04:17
No.
102
245374
1449
Không
04:18
This caterpillar was attacked
103
246823
1457
Nó đã bị tấn công
04:20
by a parasitic wasp which laid eggs inside it.
104
248280
3219
bởi một loài côn trùng kí sinh
đẻ trứng bên trong nó.
đẻ trứng bên trong nó.
04:23
The eggs hatched and the young wasps
105
251499
1434
Trứng vỡ ra và côn trùng con
muốn con sâu bướm còn sống
muốn con sâu bướm còn sống
04:24
devoured the caterpillar alive
106
252933
1314
04:26
before bursting out of its body.
107
254247
1671
trước khi chúng
thoát ra khỏi cái xác.
thoát ra khỏi cái xác.
04:27
See what I mean?
108
255918
2275
Hiểu ý tôi rồi chứ?
04:30
Now, the caterpillar didn't die.
109
258193
2838
Giờ, con sâu bướm không chết.
04:33
Some of the wasps seemed to stay behind
110
261031
2585
Có vẻ như một vài
con côn trùng đứng sau
con côn trùng đứng sau
04:35
and controlled it into defending their siblings
111
263616
3337
điều khiển nó để
bảo vệ chị em ruột của chúng
bảo vệ chị em ruột của chúng
04:38
which are metamorphosing
112
266953
1634
những con đang trưởng thành
trong cái tổ kén đó.
trong cái tổ kén đó.
04:40
into adults within those cocoons.
113
268587
2020
04:42
This caterpillar is a head-banging
zombie bodyguard
zombie bodyguard
114
270607
3539
Con sâu bướm này
như một vệ sĩ xác sống
như một vệ sĩ xác sống
04:46
defending the offspring
115
274146
1301
bảo vệ con cái
của loài sinh vật sẽ giết chết nó.
của loài sinh vật sẽ giết chết nó.
04:47
of the creature that killed it.
116
275447
2222
04:49
(Applause)
117
277669
3866
(Vỗ tay)
04:53
We have a lot to get through.
I only have 13 minutes. (Laughter)
I only have 13 minutes. (Laughter)
118
281535
4295
Còn rất nhiều điều để trao đổi.
Và tôi chỉ còn 13 phút (Tiếng cười)
Và tôi chỉ còn 13 phút (Tiếng cười)
04:57
Now, some of you are probably just
119
285830
1811
Một vài người tại đây
04:59
desperately clawing for some solace
120
287641
2218
có thể đang tự trấn an
một cách tuyệt vọng
một cách tuyệt vọng
05:01
in the idea that these things are oddities
121
289859
2260
rằng đây là những sinh vật
kì dị
kì dị
05:04
of the natural world, that they are outliers,
122
292119
1931
trong tự nhiên,
rằng chúng nằm ngoài
rằng chúng nằm ngoài
05:06
and that point of view is understandable,
123
294050
1820
những quan điểm có thể hiểu được,
05:07
because by their nature, parasites are quite small
124
295870
2378
bởi chúng khá nhỏ
05:10
and they spend a lot of their time
125
298248
1340
và dành hầu hết thời gian
05:11
inside the bodies of other things.
126
299588
2954
bên trong cơ thể con khác.
05:14
They're easy to overlook,
127
302542
1771
Chúng rất dễ bị bỏ qua,
05:16
but that doesn't mean that they aren't important.
128
304313
2585
không có nghĩa là
chúng không quan trọng.
chúng không quan trọng.
05:18
A few years back, a man called Kevin Lafferty
129
306898
2205
Vài năm trước, Kevin Lafferty,
05:21
took a group of scientists
into three Californian estuaries
into three Californian estuaries
130
309103
3369
đưa một nhóm nhà khoa học
đến 3 cửa sông ở vùng California
đến 3 cửa sông ở vùng California
05:24
and they pretty much weighed and dissected
131
312472
1748
họ đã cân nhắc, phân tích
05:26
and recorded everything they could find,
132
314220
1995
và ghi lại mọi thứ họ tìm thấy
05:28
and what they found
133
316215
1228
họ nhận thấy rằng
05:29
were parasites in extreme abundance.
134
317443
3216
số lượng kí sinh vật là rất lớn.
05:32
Especially common were trematodes,
135
320659
2044
Phổ biến hơn cả là sán lá,
05:34
tiny worms that specialize in castrating their hosts
136
322703
2650
những loài sán rất nhỏ có thể
phá hoại sinh vật chủ
phá hoại sinh vật chủ
05:37
like this unfortunate snail.
137
325353
2546
như là chú ốc sên xấu số này.
05:39
Now, a single trematode is tiny, microscopic,
138
327899
2889
Một con sán lá
thì có vẻ rất nhỏ
thì có vẻ rất nhỏ
05:42
but collectively they weighed as much
139
330788
1799
nhưng tập hợp chúng lại
xấp xỉ
xấp xỉ
05:44
as all the fish in the estuaries
140
332587
2186
lũ cá ở vùng cửa sông
05:46
and three to nine times more than all the birds.
141
334773
3707
và gấp 3 đến 9 lần
tập hợp các loài chim.
tập hợp các loài chim.
05:50
And remember the Gordian worm that I showed you,
142
338480
1994
Bạn có nhớ giun Gordian
sống trong những con dế không?
sống trong những con dế không?
05:52
the cricket thing?
143
340474
1388
05:53
One Japanese scientist called Takuya Sato
144
341862
2553
Takuya Sato, một nhà khoa học
người Nhật
người Nhật
05:56
found that in one stream,
145
344415
1696
tìm ra rằng trong một dòng sông,
05:58
these things drive so many crickets
146
346111
1971
loài giun này đã làm chết rất nhiều
dế và châu chấu
dế và châu chấu
06:00
and grasshoppers into the water
147
348082
1299
số côn trùng bị chết đuối
06:01
that the drowned insects
148
349381
1309
06:02
make up some 60 percent of the diet of local trout.
149
350690
4304
chiếm khoảng 60 phần trăm khẩu phần ăn
của loài cá hồi địa phương.
của loài cá hồi địa phương.
06:06
Manipulation is not an oddity.
150
354994
2934
Tác động này không phải là hiếm.
06:09
It is a critical and common part
151
357928
2120
Nó rất quan trọng và phần nào phổ biến
06:12
of the world around us,
152
360048
1891
trong thế giới quanh ta,
06:13
and scientists have now found
153
361939
1521
những nhà khoa học đã tìm ra
06:15
hundreds of examples of such manipulators,
154
363460
2482
hàng trăm ví dụ
về những tác động này,
về những tác động này,
06:17
and more excitingly, they're starting to understand
155
365942
2437
thú vị hơn, họ bắt đầu hiểu
một cách chính xác
một cách chính xác
06:20
exactly how these creatures control their hosts.
156
368379
4058
làm thế nào để những sinh vật này
kiểm soát vật chủ.
kiểm soát vật chủ.
06:24
And this is one of my favorite examples.
157
372437
2524
Một trong những ví dụ
ưa thích của tôi.
ưa thích của tôi.
06:26
This is Ampulex compressa,
158
374961
2457
Đây là loài Ampulex Compressa,
06:29
the emerald cockroach wasp,
159
377418
2224
một loài bọ gián màu ngọc lục bảo,
06:31
and it is a truth universally acknowledged
160
379642
2294
một sự thật toàn cầu đã công nhận
06:33
that an emerald cockroach wasp in possession
161
381936
1643
rằng loài côn trùng này
06:35
of some fertilized eggs
162
383579
1796
nếu muốn thụ tinh cho trứng
06:37
must be in want of a cockroach.
163
385375
2466
thì cần một con gián.
06:39
When she finds one,
164
387841
1200
Khi tìm thấy một con gián,
nó sẽ đâm vào 1 chiếc vòi,
nó sẽ đâm vào 1 chiếc vòi,
06:41
she stabs it with a stinger
165
389041
2211
06:43
that is also a sense organ.
166
391252
1449
đồng thời là cơ quan cảm giác,
điều mới được khám phá 3 tuần trước.
điều mới được khám phá 3 tuần trước.
06:44
This discovery came out three weeks ago.
167
392701
2671
Nó đâm con gián bằng 1 chiếc vòi,
cơ quan cảm giác
cơ quan cảm giác
06:47
She stabs it with a stinger that is a sense organ
168
395372
2305
06:49
equipped with small sensory bumps
169
397677
1794
được trang bị một cái bướu nhỏ
06:51
that allow her to feel the distinctive texture
170
399471
2555
giúp nó cảm nhận bề mặt não
của con gián.
của con gián.
06:54
of a roach's brain.
171
402026
2107
06:56
So like a person blindly rooting about in a bag,
172
404133
3041
Như một người mò mẫm
tìm kiếm trong túi
tìm kiếm trong túi
06:59
she finds the brain, and she injects it with venom
173
407174
2477
khi nó tìm thấy phần não,
nó tiêm nọc độc
nó tiêm nọc độc
07:01
into two very specific clusters of neurons.
174
409651
4201
vào hai bó noron đặc biệt.
07:05
Israeli scientists Frederic Libersat and Ram Gal
175
413852
3083
Nhà khoa học người Israel
Frederic Libersat và Ram Gal
Frederic Libersat và Ram Gal
07:08
found that the venom is a
very specific chemical weapon.
very specific chemical weapon.
176
416935
3725
tìm ra rằng nọc độc đó
là loại vũ khí hóa học đặc biệt.
là loại vũ khí hóa học đặc biệt.
07:12
It doesn't kill the roach, nor does it sedate it.
177
420660
2544
Nó không giết chết
hay làm con gián bất tỉnh.
hay làm con gián bất tỉnh.
07:15
The roach could walk away
178
423204
2127
Con gián có thể đi
07:17
or fly or run if it chose to,
179
425331
3025
bay hoặc chạy tùy thích,
07:20
but it doesn't choose to,
180
428356
1875
nhưng nó lại không muốn thế
07:22
because the venom nixes its motivation to walk,
181
430231
3380
vì nọc độc đã ngăn chặn
động lực di chuyển của con gián.
động lực di chuyển của con gián.
07:25
and only that.
182
433611
1114
07:26
The wasp basically un-checks
the escape-from-danger box
the escape-from-danger box
183
434725
3706
Con bọ cơ bản đã xóa bỏ
khả năng thoát thân
khả năng thoát thân
07:30
in the roach's operating system,
184
438431
1840
trong hệ thống điều hành
của con gián
của con gián
07:32
allowing her to lead her helpless victim
185
440271
3233
điều khiển nạn nhân
07:35
back to her lair by its antennae
186
443504
2111
tới hang ổ bằng râu
07:37
like a person walking a dog.
187
445615
2639
giống như dắt chó đi dạo vậy.
07:40
And once there, she lays an egg on it,
188
448254
1677
Tới nơi, nó đẻ trứng,
07:41
egg hatches, devoured alive, bursts out of body,
189
449931
2276
trứng nở, ăn sống vật chủ,
chui ra ngoài
chui ra ngoài
07:44
yadda yadda yadda, you know the drill.
190
452207
2189
yadda yadda yadda,
bạn đã biết thủ tục này.
bạn đã biết thủ tục này.
07:46
(Laughter) (Applause)
191
454396
3230
(Tiếng cười) ( Vỗ tay)
07:49
Now I would argue that, once stung,
192
457626
2880
Giờ tôi muốn nói rằng,
một khi bị đốt,
một khi bị đốt,
07:52
the cockroach isn't a roach anymore.
193
460506
2005
con gián sẽ không còn là nó nữa.
07:54
It's more of an extension of the wasp,
194
462511
2350
Nó giống như phiên bản lớn
của con côn trùng,
của con côn trùng,
07:56
just like the cricket was an
extension of the Gordian worm.
extension of the Gordian worm.
195
464861
2843
cũng như dế là phiên bản lớn
của giun Gordian.
của giun Gordian.
07:59
These hosts won't get to survive or reproduce.
196
467719
2800
Những vật chủ này không thể
sống sót hay sinh sản.
sống sót hay sinh sản.
08:02
They have as much control over their own fates
197
470519
1799
Chúng chỉ có quyền kiểm soát
số mệnh của mình như một chiếc ô tô.
số mệnh của mình như một chiếc ô tô.
08:04
as my car.
198
472318
1784
08:06
Once the parasites get in,
199
474102
1500
Một khi ký sinh vật xâm nhập,
vật chủ sẽ không còn quyền quyết định.
vật chủ sẽ không còn quyền quyết định.
08:07
the hosts don't get a say.
200
475602
2565
08:10
Now humans, of course,
201
478167
1314
Tất nhiên, loài người
không còn xa lạ với sự kiểm soát này.
không còn xa lạ với sự kiểm soát này.
08:11
are no stranger to manipulation.
202
479481
2032
08:13
We take drugs to shift the chemistries of our brains
203
481513
2360
Ta uống thuốc để thay đổi
thành phần hóa học trong não và tâm trạng,
thành phần hóa học trong não và tâm trạng,
08:15
and to change our moods,
204
483873
1131
08:17
and what are arguments or advertising or big ideas
205
485004
4020
những tranh luận, quảng cáo
hay ý tưởng lớn
hay ý tưởng lớn
08:21
if not an attempt to influence someone else's mind?
206
489024
3703
không phải là đang cố gắng
thay đổi suy nghĩ của người khác sao?
thay đổi suy nghĩ của người khác sao?
08:24
But our attempts at doing this
207
492727
1527
Nhưng nỗ lực của chúng ta
08:26
are crude and blundering compared
208
494254
1778
còn rất thô sơ và khờ dại so với
08:28
to the fine-grained specificity of the parasites.
209
496032
3095
năng lực của loài kí sinh.
08:31
Don Draper only wishes he was as elegant
210
499127
2392
Don Draper chỉ ao ước
được sáng suốt
được sáng suốt
08:33
and precise as the emerald cockroach wasp.
211
501519
4960
và tỉ mỉ như con bọ gián màu xanh.
08:38
Now, I think this is part of what makes parasites
212
506479
3740
Giờ, tôi nghĩ đây là phần
làm cho kí sinh vật
làm cho kí sinh vật
08:42
so sinister and so compelling.
213
510219
2786
trở nên rất hung hãn và
cũng rất hấp dẫn
cũng rất hấp dẫn
08:45
We place such a premium on our free will
214
513005
2622
Chúng ta quá đề cao
tự do ý chí
tự do ý chí
08:47
and our independence
215
515627
1261
và sự độc lập
08:48
that the prospect of losing those qualities
216
516888
1581
đến việc mất đi khả năng đó
cho những thế lực vô hình
cho những thế lực vô hình
08:50
to forces unseen
217
518469
1278
08:51
informs many of our deepest societal fears.
218
519747
3168
để lại rất nhiều nỗi sợ hãi xã hội
trong sâu thẳm.
trong sâu thẳm.
Lầm lạc của hệ thống chính trị Orwellian,
bè phái đen tối,
bè phái đen tối,
08:54
Orwellian dystopias and shadowy cabals
219
522915
2453
08:57
and mind-controlling supervillains --
220
525368
1854
những kẻ muốn kiểm soát ý thức--
08:59
these are tropes that fill our darkest fiction,
221
527222
3028
đó là phép ẩn dụ cho những
câu chuyện viễn tưởng mơ hồ nhất,
câu chuyện viễn tưởng mơ hồ nhất,
09:02
but in nature, they happen all the time.
222
530250
4798
thực tế, điều đó xảy ra thường xuyên.
09:07
Which leads me to an obvious
223
535048
2632
Điều này đặt ra cho tôi
một câu hỏi hiển nhiên và gây tranh cãi:
một câu hỏi hiển nhiên và gây tranh cãi:
09:09
and disquieting question:
224
537680
2300
Liệu loài nham hiểm và độc ác này
ảnh hưởng đến hành vi của chúng ta
ảnh hưởng đến hành vi của chúng ta
09:11
Are there dark, sinister parasites
225
539980
1723
09:13
that are influencing our behavior
226
541703
1956
09:15
without us knowing about it,
227
543659
1575
mà ta không hay biết
09:17
besides the NSA?
228
545234
2819
ngoại trừ cơ quan
an ninh quốc gia Hoa Kỳ?
an ninh quốc gia Hoa Kỳ?
09:20
If there are any —
229
548053
1307
Nếu là vậy--
09:21
(Laughter) (Applause)
230
549360
3966
(Tiếng cười) (Vỗ tay)
09:25
I've got a red dot on my forehead now, don't I?
231
553326
2322
Hình như tôi vừa tiết lộ bí mật
quốc gia?
quốc gia?
09:27
(Laughter)
232
555648
2527
(Tiếng cười)
09:30
If there are any, this is a good candidate for them.
233
558175
2954
Một ứng cử viên tốt.
09:33
This is Toxoplasma gondii, or Toxo, for short,
234
561129
3278
Đây là động vật nguyên sinh sống kí sinh
họ Toxoplasma
họ Toxoplasma
09:36
because the terrifying creature
235
564407
1589
loài sinh vật đáng sợ này
09:37
always deserves a cute nickname.
236
565996
2210
xứng đáng
có một biệt danh dễ thương.
có một biệt danh dễ thương.
09:40
Toxo infects mammals,
237
568206
2282
Toxo gây bệnh cho động vật,
09:42
a wide variety of mammals,
238
570488
1478
rất nhiều loài động vật có vú,
09:43
but it can only sexually reproduce in a cat.
239
571966
3081
nhưng chúng chỉ có thể sinh sản
trong cơ thể mèo
trong cơ thể mèo
09:47
And scientists like Joanne Webster have shown that
240
575047
2761
Nhà khoa học Joanne Webster
đã cho thấy
đã cho thấy
09:49
if Toxo gets into a rat or a mouse,
241
577808
2193
nếu Toxo xâm nhập vào chuột
hay động vật gặm nhấm
hay động vật gặm nhấm
09:52
it turns the rodent into a cat-seeking missile.
242
580001
3472
nó sẽ biến con vật trở thành
tên lửa săn mèo
tên lửa săn mèo
09:55
If the infected rat smells the delightful odor
243
583473
3076
Nếu con chuột bị nhiễm độc
ngửi thấy mùi
ngửi thấy mùi
09:58
of cat piss,
244
586549
1224
nước tiểu mèo
09:59
it runs towards the source of the smell
245
587773
2720
nó sẽ chạy ngay tới chỗ
phát ra mùi
phát ra mùi
10:02
rather than the more sensible direction of away.
246
590493
3919
chứ không chạy đi
như ta thường thấy.
như ta thường thấy.
10:06
The cat eats the rat. Toxo gets to have sex.
247
594412
2535
Mèo sẽ ăn con chuột.
Và Toxo có thể sinh sản.
Và Toxo có thể sinh sản.
10:08
It's a classic tale of Eat, Prey, Love.
248
596947
2872
Một câu chuyện điển hình
cho Ăn, Con mồi, Tình yêu.
cho Ăn, Con mồi, Tình yêu.
10:11
(Laughter) (Applause)
249
599819
4668
(Tiếng cười) ( Vỗ tay)
10:19
You're very charitable, generous people.
250
607512
3202
Các bạn thật tốt bụng và rộng lượng.
Chào Elizabeth, tôi rất thích
bài nói chuyện của cô.
bài nói chuyện của cô.
10:22
Hi, Elizabeth, I loved your talk.
251
610714
2585
10:25
How does the parasite control its host
252
613299
3368
Làm thế nào kí sinh vật
kiểm soát vật chủ theo cách này?
kiểm soát vật chủ theo cách này?
10:28
in this way?
253
616667
1204
10:29
We don't really know.
254
617871
1326
Ta thực sự không biết.
10:31
We know that Toxo releases an enzyme
255
619197
1688
Ta biết rằng Toxo sẽ sản sinh
một loại enzim, tạo dopamine,
một loại enzim, tạo dopamine,
10:32
that makes dopamine, a substance involved
256
620885
1992
chất giúp tạo động lực.
10:34
in reward and motivation.
257
622877
1813
10:36
We know it targets certain parts of a rodent's brain,
258
624690
2431
Nó nhắm tới vài phần nhất định
trong não chuột,
trong não chuột,
10:39
including those involved in sexual arousal.
259
627121
2465
bao gồm phần khơi gợi tình dục.
10:41
But how those puzzle pieces fit together
260
629586
2201
Nhưng ta không biết những mảnh ghép
khít với nhau như thế nào.
khít với nhau như thế nào.
10:43
is not immediately clear.
261
631787
1844
10:45
What is clear is that this thing
262
633631
2296
Ta chỉ biết loài này
là một đơn bào.
là một đơn bào.
10:47
is a single cell.
263
635927
1392
10:49
This has no nervous system.
264
637319
1370
Chúng không có hệ thần kinh,
không có ý thức,
không có ý thức,
10:50
It has no consciousness.
265
638689
1132
10:51
It doesn't even have a body.
266
639821
1301
thậm chí không có cơ thể.
10:53
But it's manipulating a mammal?
267
641122
2624
Nhưng chúng đang kiểm soát
một con vật?
một con vật?
10:55
We are mammals.
268
643746
1426
Chúng ta cũng là loài có vú.
10:57
We are more intelligent than a mere rat, to be sure,
269
645172
2434
Và chắc chắn, ta thông minh
hơn chuột,
hơn chuột,
10:59
but our brains have the same basic structure,
270
647606
2524
nhưng bộ não của chúng ta
có cùng cấu trúc cơ bản
có cùng cấu trúc cơ bản
11:02
the same types of cells,
271
650130
1393
cùng loại tế bào, cùng hợp chất
bên trong cơ thể,
bên trong cơ thể,
11:03
the same chemicals running through them,
272
651523
1588
11:05
and the same parasites.
273
653111
2319
và có cùng loài kí sinh.
Có nhiều ước lượng,
nhưng một vài con số cho thấy
nhưng một vài con số cho thấy
11:07
Estimates vary a lot, but some figures suggest
274
655430
2348
11:09
that one in three people around the world
275
657778
2360
một phần ba dân số trên thế giới
11:12
have Toxo in their brains.
276
660138
1713
có kí sinh Toxo trong não.
11:13
Now typically, this doesn't lead to any overt illness.
277
661851
3488
Nó không dẫn đến
một căn bệnh rõ ràng.
một căn bệnh rõ ràng.
11:17
The parasite holds up in a dormant state
278
665339
1878
Kí sinh vật âm thầm duy trì hoạt động
trong khoảng thời gian dài.
trong khoảng thời gian dài.
11:19
for a long period of time.
279
667217
2183
11:21
But there's some evidence that those people
280
669400
2039
Một vài bằng chứng cho thấy
11:23
who are carriers score slightly differently
281
671439
3034
những người mang bệnh có câu trả lời
11:26
on personality questionnaires than other people,
282
674473
2729
về vấn đề cá nhân
khác với những người khác,
khác với những người khác,
11:29
that they have a slightly
higher risk of car accidents,
higher risk of car accidents,
283
677202
2484
có khả năng bị tai nạn xe hơi
cao hơn một chút
cao hơn một chút
11:31
and there's some evidence
that people with schizophrenia
that people with schizophrenia
284
679686
2603
và bằng chứng cho thấy
bệnh nhân tâm thần phân liệt
bệnh nhân tâm thần phân liệt
11:34
are more likely to be infected.
285
682289
2546
dễ bị mắc bệnh hơn.
11:36
Now, I think this evidence is still inconclusive,
286
684835
2183
Những bằng chứng này
chưa đủ để kết luận
chưa đủ để kết luận
11:39
and even among Toxo researchers,
287
687018
1911
thậm chí những người nghiên cứu
về Toxo cũng tranh cãi
về Toxo cũng tranh cãi
11:40
opinion is divided as to whether the parasite
288
688929
2440
liệu loài kí sinh có thực sự
tác động đến hành vi của chúng ta
tác động đến hành vi của chúng ta
11:43
is truly influencing our behavior.
289
691369
2385
Nhưng với sự tồn tại ngày càng nhiều
sự kiểm soát ấy
sự kiểm soát ấy
11:45
But given the widespread
nature of such manipulations,
nature of such manipulations,
290
693754
2659
11:48
it would be completely implausible
291
696413
1845
Thực sự đáng ngờ
11:50
for humans to be the only species
292
698258
1649
liệu loài người có là
loài duy nhất không bị ảnh hưởng.
loài duy nhất không bị ảnh hưởng.
11:51
that weren't similarly affected.
293
699907
2946
11:54
And I think that this capacity to constantly
294
702853
4393
Và tôi nghĩ chính khả năng
11:59
subvert our way of thinking about the world
295
707246
2867
lật ngược cách ta hiểu về thế giới
làm cho loài kí sinh trở nên thú vị.
làm cho loài kí sinh trở nên thú vị.
12:02
makes parasites amazing.
296
710113
1547
Chúng lôi kéo ta nhìn
thế giới tự nhiên theo một cách khác,
thế giới tự nhiên theo một cách khác,
12:03
They're constantly inviting us to
look at the natural world sideways,
look at the natural world sideways,
297
711660
3209
12:06
and to ask if the behaviors we're seeing,
298
714869
2171
và tự hỏi liệu hành động
ta nhìn thấy là đơn giản và hiển nhiên
ta nhìn thấy là đơn giản và hiển nhiên
12:09
whether they're simple and obvious
299
717040
1487
12:10
or baffling and puzzling,
300
718527
1533
hay trở ngại và khó hiểu,
12:12
are not the results of individuals
301
720060
2086
có là kết quả của ý chí
12:14
acting through their own accord
302
722146
1853
12:15
but because they are being bent
303
723999
1809
đang bị khuất phục
12:17
to the control of something else.
304
725808
2670
bị kiểm soát bởi những thứ khác.
12:20
And while that idea may be disquieting,
305
728478
2040
Khi mà ý kiến đó
còn nhiều tranh cãi
còn nhiều tranh cãi
12:22
and while parasites' habits may be very grisly,
306
730518
2923
và cách phát triển của loài kí sinh
còn rất kinh khủng
còn rất kinh khủng
12:25
I think that ability to surprise us
307
733441
1792
tôi nghĩ rằng khả năng gây ngạc nhiên
làm cho chúng thật tuyệt vời và lôi cuốn
làm cho chúng thật tuyệt vời và lôi cuốn
12:27
makes them as wonderful and as charismatic
308
735233
3175
12:30
as any panda or butterfly or dolphin.
309
738408
3364
như gấu trúc,
bươm bướm hay cá heo.
bươm bướm hay cá heo.
12:33
At the end of "On the Origin of Species,"
310
741772
2219
Trong đoạn kết của
"Nguồn gốc các loài",
"Nguồn gốc các loài",
12:35
Charles Darwin writes about the grandeur of life,
311
743991
2989
Charles Darwin đã viết
về sự vĩ đại của cuộc sống
về sự vĩ đại của cuộc sống
12:38
and of endless forms most beautiful
312
746980
2653
của sự tiến hóa tạo ra
vô số những sinh thể đẹp và kì diệu,
vô số những sinh thể đẹp và kì diệu,
12:41
and most wonderful,
313
749633
1432
12:43
and I like to think he could easily have been talking
314
751065
2579
và tôi nghĩ rất có thể
ông ấy đang nói về
ông ấy đang nói về
12:45
about a tapeworm that makes shrimp sociable
315
753644
3180
một con sán dây làm con tôm
trở nên hòa đồng hơn
trở nên hòa đồng hơn
12:48
or a wasp that takes cockroaches for walks.
316
756824
3249
hay một con giun
làm con dế phải đi theo ý mình.
làm con dế phải đi theo ý mình.
12:52
But perhaps, that's just a parasite talking.
317
760073
3149
Cũng có thể, đó chỉ là
bài nói chuyện về loài kí sinh
bài nói chuyện về loài kí sinh
12:55
Thank you.
318
763222
1731
Cảm ơn.
12:56
(Applause)
319
764953
4000
(Vỗ tay)
ABOUT THE SPEAKER
Ed Yong - Science writerEd Yong blogs with a mission: to ignite excitement for science in everyone, regardless of their education or background.
Why you should listen
Whether he's exploring a possible resurrection for extinct mouth-birthing amphibians or skewering media misunderstandings of hyped hormones like oxytocin, Ed Yong has a gift for illuminating the beauty (or controversy) in difficult and complex topics.
The award-winning blog Not Exactly Rocket Science (hosted by National Geographic) is the epicenter of Yong’s formidable web and social media presence. In its posts, he tackles the hottest and most bizarre topics in science journalism. As he says, “The only one that matters to me, as far as my blog is concerned, is that something interests me. That is, excites or inspires or amuses me.” When not blogging, he also finds time to contribute to Nature, Wired, Scientific American and many other web and print outlets.
He is also the author of the book I Contain Multitudes: The Microbes Within Us and a Grander View of Life.
Ed Yong | Speaker | TED.com