Taste3 2008
Jennifer 8. Lee: The hunt for General Tso
Jennifer 8. Lee na tropie Generała Tso
Filmed:
Readability: 4.4
1,520,028 views
Dziennikarka Jennifer 8. Lee opowiada o swoich poszukiwaniach początków popularnych chińsko-amerykańskich potraw, eksplorując nieodkryte obszary, w których te dwie kultury smakowicie połączyły się, tworząc nową kuchnię.
Jennifer 8. Lee - Reporter
The possessor of the best byline in the New York Times, Jennifer 8. Lee reports on culture and city life. Her latest book is The Fortune Cookie Chronicles. Full bio
The possessor of the best byline in the New York Times, Jennifer 8. Lee reports on culture and city life. Her latest book is The Fortune Cookie Chronicles. Full bio
Double-click the English transcript below to play the video.
00:16
There are more Chinese restaurants in this country
0
0
3000
W tym kraju istnieje więcej chińskich restauracji
00:19
than McDonald's, Burger King, Kentucky Fried Chicken and Wendy's, combined --
1
3000
4000
niż barów McDonald`s, Burger King, KFC i Wendy's razem wziętych.
00:23
40,000, actually.
2
7000
1000
Jest ich 40 000.
00:24
Chinese restaurants have played an important role in American history,
3
8000
3000
Chińskie restauracje odegrały ważną rolę
00:27
as a matter of fact.
4
11000
1000
w historii Ameryki.
00:28
The Cuban missile crisis was resolved
5
12000
2000
Kryzys kubański został zażegnany
00:30
in a Chinese restaurant
6
14000
1000
w chińskiej restauracji
00:31
called Yenching Palace in Washington, D.C.,
7
15000
2000
Yenching Palace w Waszyngtonie,
00:33
which unfortunately is closed now,
8
17000
2000
która niestety jest teraz zamknięta
00:35
and about to be turned into Walgreen's.
9
19000
2000
i wkrótce zostanie zamieniona w Walgreen's.
00:37
And the house that John Wilkes Booth
10
21000
1000
A dom, w którym John Wilkes Booth
00:38
planned the assassination of Abraham Lincoln
11
22000
2000
planował zamach na Abrahama Lincolna
00:40
is actually also now a Chinese restaurant
12
24000
3000
jest teraz chińską restauracją
00:43
called Wok 'n Roll, on H Street in Washington.
13
27000
3000
o nazwie Wok 'n Roll przy H Street w Waszyngtonie.
00:46
(Laughter)
14
30000
2000
(Śmiech)
00:50
And it's not completely gratuitous,
15
34000
1000
Nazwa ta jest uzasadniona,
00:51
because wok and roll --
16
35000
1000
ponieważ wok i roll,
00:52
Chinese food and Japanese foods,
17
36000
2000
chińska i japońska kuchnia,
00:54
so it kind of works out.
18
38000
1000
jakoś się uzupełniają.
00:55
And Americans love their Chinese food so much
19
39000
3000
Amerykanie tak kochają chińskie jedzenie,
00:58
they've actually brought it into space.
20
42000
1000
że zabrali je w kosmos.
00:59
NASA, for example, serves thermal-stabilized sweet-and-sour pork
21
43000
4000
Na przykład NASA serwuje stabilizowaną termicznie wieprzowinę
01:03
on its shuttle menu for its astronauts.
22
47000
2000
na słodko-kwaśno na pokładzie promów kosmicznych.
01:06
So, let me present the question to you:
23
50000
3000
Pozwólcie więc, że zadam wam pytanie.
01:09
If our benchmark for Americanness is apple pie,
24
53000
2000
Zakładając, że szarlotka jest symbolem Ameryki
01:11
you should ask yourself,
25
55000
1000
zapytajcie samych siebie
01:12
how often do you eat apple pie,
26
56000
1000
jak często jecie szarlotkę,
01:13
versus how often do you eat Chinese food. Right?
27
57000
3000
a jak często chińszczyznę. Widzicie?
01:16
(Laughter)
28
60000
4000
(śmiech)
01:21
And if you think about it,
29
65000
1000
Z drugiej strony
01:22
a lot of the foods that you think of
30
66000
3000
wiele potraw, które wy
01:25
or we think of or Americans think of as Chinese food
31
69000
3000
czy inni Amerykanie uważają za chińskie,
01:28
are barely recognizable to Chinese,
32
72000
2000
jest rzadko rozpoznawalnych przez Chińczyków.
01:30
for example: beef with broccoli, egg rolls, General Tso's Chicken,
33
74000
4000
Na przykład wołowina z brokułami, sajgonki, kurczak generała Tso,
01:34
fortune cookies, chop suey, the take-out boxes.
34
78000
3000
ciastka z wróżbą, chop suey, potrawy w pudełkach na wynos.
01:37
For example, I took a whole bunch of fortune cookies back to China,
35
81000
4000
Zabrałam ciastka z wróżbą do Chin, aby spróbowali je Chińczycy,
01:41
gave them to Chinese to see how they would react.
36
85000
1000
a ja mogłam zobaczyć ich reakcje.
01:42
What is this?
37
86000
2000
Co to?
01:44
Should I try it?
38
88000
2000
Mam to zjeść?
01:46
Try it!
39
90000
2000
Spróbuj!
01:51
What is it called?
40
95000
2000
Jak to się nazywa?
01:53
Fortune cookie.
41
97000
3000
Ciasteczko z wróżbą.
01:58
There's a piece of paper inside!
42
102000
2000
W środku jest papier!
02:00
(Laughter)
43
104000
3000
(śmiech).
02:05
What is this?
44
109000
2000
Co to?
02:07
You've won a prize!
45
111000
3000
Wygrałeś coś!
02:12
What is this?
46
116000
3000
Co to?
02:15
It's a fortune!
47
119000
3000
To wróżba!
02:18
Tasty!
48
122000
2000
Smaczne!
02:22
So, where are they from?
49
126000
1000
Skąd one pochodzą?
02:23
The short answer is, actually, they're from Japan.
50
127000
2000
Odpowiedź jest prosta, z Japonii.
02:25
And in Kyoto, outside,
51
129000
2000
W okolicach Kioto
02:27
there are still small family-run bakeries
52
131000
2000
nadal istnieją rodzinne piekarnie
02:29
that make fortune cookies,
53
133000
2000
produkujące ciasteczka z wróżbą,
02:31
as they did over 100 years ago,
54
135000
2000
tak jak robiły to ponad 100 lat temu,
02:33
30 years before fortune cookies were introduced in the United States.
55
137000
4000
30 lat zanim trafiły do Stanów Zjednoczonych.
02:37
If you see them side by side,
56
141000
2000
Z jednej strony są żółte,
02:39
there's yellow and brown.
57
143000
2000
z drugiej brązowe.
02:41
Theirs are actually flavored with miso and sesame paste,
58
145000
2000
Smak nadaje im pasta miso i pasta sezamowa,
02:43
so they're not as sweet as our version.
59
147000
2000
nie są więc tak słodkie jak nasze.
02:45
So, how did they get to the United States?
60
149000
2000
Jak trafiły do Stanów Zjednoczonych?
02:47
Well, the short answer is, the Japanese immigrants came over,
61
151000
3000
Najprościej powiedzieć, że za sprawą imigrantów z Japonii,
02:50
and a bunch of the bakers introduced them --
62
154000
2000
a konkretnie piekarzy z tego kraju,
02:52
including at least one in Los Angeles,
63
156000
2000
którzy osiedlili się w Los Angeles,
02:54
and one here in San Francisco
64
158000
2000
a także w San Francisco, gdzie znajduje się
02:56
called Benkyo-do, which is on the corner of Sutter and Buchanan.
65
160000
2000
restauracja Benkyo-do na rogu Sutter i Buchanan.
02:58
They back then, actually,
66
162000
2000
W tamtych czasach
03:00
made fortune cookies using very much the similar kind of irons
67
164000
4000
piekli ciastka z wróżbą z pomocą takich samych form,
03:04
that we saw back in Kyoto.
68
168000
1000
jakich używali w Kioto.
03:05
So, the interesting question is,
69
169000
2000
Ciekawe pytanie brzmi,
03:07
how do you go from fortune cookies being something that is Japanese
70
171000
3000
w jaki sposób japońskie ciastka z wróżbą
03:10
to being something that is Chinese?
71
174000
2000
stały się chińskie?
03:12
Well, the short answer is,
72
176000
1000
Odpowiadając krótko,
03:13
we locked up all the Japanese during World War II,
73
177000
2000
podczas II wojny zamknęliśmy wszystkich Japończyków,
03:15
including those that made fortune cookies,
74
179000
2000
także tych piekących ciastka z wróżbą.
03:17
so that's the time when the Chinese moved in,
75
181000
1000
Wtedy wkroczyli Chińczycy,
03:18
kind of saw a market opportunity and took over.
76
182000
3000
wyczuli koniunkturę i przejęli interes.
03:21
(Laughter)
77
185000
2000
(śmiech)
03:23
So, fortune cookies:
78
187000
1000
Ciastka z wróżbą -
03:24
invented by the Japanese,
79
188000
1000
wynalezione przez Japończyków,
03:25
popularized by the Chinese,
80
189000
1000
spopularyzowane przez Chińczyków,
03:26
but ultimately consumed by Americans.
81
190000
2000
konsumowane przez Amerykanów.
03:28
They are more American than anything else.
82
192000
2000
Są bardziej amerykańskie niż cokolwiek innego.
03:30
Another one of my favorite dishes:
83
194000
2000
Kolejna z moich ulubionych potraw:
03:32
General Tso's Chicken --
84
196000
1000
kurczak generała Tso,
03:33
which, by the way, in the US Naval Academy
85
197000
1000
w Akademii Marynarki Wojennej
03:34
is called Admiral Tso's Chicken.
86
198000
1000
zwany kurczakiem admirała Tso.
03:37
I love this dish.
87
201000
1000
Uwielbiam to danie.
03:39
The original name in my book was actually called
88
203000
1000
Moja książka na początku miała nazywać się
03:40
The Long March of General Tso,
89
204000
2000
"Długi Marsz generała Tso",
03:42
and he has marched very far indeed,
90
206000
1000
i faktycznie generał zaszedł daleko,
03:43
because he is sweet, he is fried, and he is chicken --
91
207000
3000
jest słodki, smażony i jest kurczakiem.
03:46
all things that Americans love.
92
210000
2000
Te trzy rzeczy Amerykanie uwielbiają.
03:48
(Laughter)
93
212000
2000
(śmiech)
03:50
He has marched so far, actually,
94
214000
1000
Marsz był tak długi,
03:51
that the chef who originally invented the dish
95
215000
3000
że kucharz, który wymyślił to danie
03:54
doesn't recognize it; he's kind of horrified.
96
218000
2000
nie rozpoznaje go i jest przerażony.
04:07
He's in Taiwan right now.
97
231000
2000
Mieszka teraz na Tajwanie.
04:09
He's retired, deaf and plays a lot of Mahjong.
98
233000
2000
Jest głuchym emerytem grającym dużo w Mahjong.
04:11
So, he -- after this I showed him,
99
235000
2000
Kiedy pokazałam mu potrawę,
04:13
he got up,
100
237000
1000
wstał i powiedział "Mominqimiao",
04:14
and he's like, "Mominqimiao,"
101
238000
2000
wstał i powiedział "Mominqimiao",
04:16
which means, "This is all nonsense,"
102
240000
1000
co znaczy "to bez sensu"
04:17
and goes back to play his Mahjong game during the afternoon.
103
241000
2000
po czym wrócił do popołudniowej partii Mahjong.
04:20
So, another dish. One of my favorites. Beef with broccoli.
104
244000
4000
Następne z moich ulubionych dań - wołowina z brokułami.
04:24
Broccoli is not a Chinese vegetable;
105
248000
4000
Brokuł nie jest chińskim warzywem.
04:28
in fact, it is originally an Italian vegetable.
106
252000
3000
Wywodzi się z Włoch.
04:31
It was introduced into the United States in the 1800s,
107
255000
2000
Do Stanów Zjednoczonych trafiły w XIX wieku,
04:33
but became popularized in the 1920s and the 1930s.
108
257000
3000
a popularne stały się w latach 20. i 30. XX wieku.
04:36
In fact, the Chinese had their own version of broccoli,
109
260000
2000
Chińczycy mieli swoją odmianę brokułów,
04:38
which is called Chinese broccoli,
110
262000
1000
zwaną chińskimi brokułami,
04:39
but right now, what -- they've now discovered American broccoli,
111
263000
4000
ale teraz, gdy odkryli odmianę amerykańską,
04:43
and are importing it as a, sort of, exotic delicacy.
112
267000
3000
importują ją jako egzotyczny przysmak.
04:46
I guarantee you, General Tso never saw a stalk of broccoli in his life --
113
270000
4000
Gwarantuję wam, że generał Tso nigdy w życiu nie widział brokułów.
04:50
and indeed, that actually was a picture of General Tso.
114
274000
3000
Na tym zdjęciu naprawdę jest generał Tso.
04:53
I went to his home town.
115
277000
1000
Pojechałam do jego miasta.
04:54
This is a billboard that says:
116
278000
1000
Jest tam billboard, który głosi:
04:55
"Welcome to the birthplace of General Tso."
117
279000
2000
"Witamy w miejscu urodzenia Generała Tso".
04:57
And I went looking for chicken.
118
281000
1000
Zaczęłam szukać kurczaka,
04:58
Finally found a cow --
119
282000
1000
a znalazłam krowę,
04:59
and did find chicken.
120
283000
1000
i kurczaka też.
05:03
Believe it or not,
121
287000
1000
Wierzcie mi lub nie,
05:04
these guys were actually crossing the road.
122
288000
2000
towarzystwo spacerowało po ulicy.
05:06
And --
123
290000
1000
I...
05:07
(Laughter)
124
291000
3000
(śmiech)
05:10
-- I actually found a whole bunch of General Tso's relatives
125
294000
3000
...odnalazłam wielu krewnych generała,
05:13
who are still in the little town.
126
297000
1000
którzy wciąż tu mieszkają.
05:14
This guy is now five generations removed from the General;
127
298000
2000
Tego dzieli od generała pięć pokoleń,
05:16
this guy is about seven.
128
300000
2000
tego jakieś siedem.
05:18
Showed them all the pictures of General Tso Chicken that I showed you,
129
302000
3000
Pokazałam im te same zdjęcia kurczaka generała Tso, co wam.
05:21
and they're like, we don't know this dish.
130
305000
2000
Nikt z nich nie znał tej potrawy.
05:23
And then they're like, is this Chinese food?
131
307000
1000
Pytali, czy to chińskie danie,
05:24
Because it doesn't look like Chinese food to them.
132
308000
2000
bo na chińskie im ono nie wyglądało.
05:27
But they weren't kind of surprised
133
311000
2000
Byli zaskoczeni,
05:29
I traveled around the world
134
313000
1000
że przejechałam kawał świata,
05:30
to visit them,
135
314000
1000
żeby ich odwiedzić.
05:32
because in their eyes he is, after all,
136
316000
2000
W ich oczach generał to przecież
05:34
a famous Qing dynasty military hero.
137
318000
1000
bohater wojenny z czasów dynastii Qing.
05:35
He played an important role in the Taiping rebellion,
138
319000
2000
Odegrał ważną rolę w powstaniu Tajpingów,
05:37
which was a war started by a guy
139
321000
2000
starciu wywołanym przez człowieka,
05:39
who thought he was the son of God
140
323000
1000
który uważał się za syna Bożego
05:40
and the baby brother of Jesus Christ.
141
324000
1000
i młodszego brata Chrystusa.
05:41
And caused the war that killed 20 million people --
142
325000
3000
Wywołał konflikt, w którym zginęło 20 milionów ludzi,
05:44
still the deadliest civil war in the world to this day.
143
328000
4000
najkrwawszą wojnę domową w historii.
05:49
So, you know, I realized when I was there,
144
333000
2000
Będąc tam zauważyłam,
05:51
General Tso is kind of a lot like Colonel Sanders in America,
145
335000
3000
że generał Tso jest podobny do pułkownika Sandersa,
05:54
in that he's known for chicken and not war.
146
338000
2000
choć ten drugi kojarzy się z kurczakiem, a nie wojną.
05:56
But in China, this guy's actually known
147
340000
2000
W Chinach Tso utożsamiany jest
05:58
for war and not chicken.
148
342000
2000
z wojną, a nie kurczakami.
06:00
But the granddaddy
149
344000
1000
Jednak pradziadkiem
06:01
of all the Chinese-American dishes
150
345000
2000
wszystkich chińsko-amerykańskich potraw,
06:03
we probably ought to talk about
151
347000
1000
o którym trzeba porozmawiać,
06:04
is chop suey,
152
348000
2000
jest potrawa chop suey,
06:07
which was introduced
153
351000
1000
która pojawiła się
06:08
around the turn of the 20th century.
154
352000
1000
na początku XX wieku.
06:09
And according to New York Times,
155
353000
2000
Według New York Times
06:11
in 1904, there was an outbreak of Chinese restaurants all over town,
156
355000
3000
w 1904 miał miejsce wysyp chińskich restauracji,
06:14
and "the city has gone 'chop suey' mad."
157
358000
3000
miasto zwariowało na punkcie chop suey.
06:17
So it took about 30 years
158
361000
2000
Trzydzieści lat minęło
06:19
before the Americans realized that,
159
363000
2000
zanim Amerykanie zorientowali się,
06:21
whoa, chop suey is actually not known in China.
160
365000
3000
że chop suey nie jest znana w Chinach.
06:24
And as this article points out,
161
368000
1000
W artykule czytamy, że
06:25
"The average native of any city in China
162
369000
3000
"Przeciętny mieszkaniec chińskiego miasta
06:28
knows nothing of chop suey."
163
372000
2000
nic nie wie o chop suey".
06:30
You know, back then it was a way to show
164
374000
2000
W tamtych czasach, jeśli chciałeś pokazać
06:32
that you were sophisticated and cosmopolitan:
165
376000
1000
jakim jesteś kosmopolitą,
06:33
if you were a guy and you wanted to impress a girl,
166
377000
2000
byłeś facetem i chciałeś zaimponować dziewczynie,
06:35
you could take her out on a chop suey date.
167
379000
2000
mogłeś zabrać ją na chop suey.
06:37
I like to say
168
381000
1000
Chcę powiedzieć,
06:38
chop suey's the biggest culinary joke
169
382000
2000
że chop suey to największy kulinarny figiel
06:40
that one culture has ever played on another,
170
384000
2000
jaki jedna kultura mogła spłatać drugiej,
06:42
because chop suey,
171
386000
1000
ponieważ chop suey,
06:43
if you translate into Chinese,
172
387000
1000
w tłumaczeniu na chiński
06:44
means tsap sui, which, if you translate back,
173
388000
1000
oznacza "tsap sui",
06:45
means "odds and ends."
174
389000
1000
czyli pozostałości, rupiecie.
06:46
So, these people are going around China asking for chop suey,
175
390000
4000
Ludzie jeżdżą po chinach i pytają o chop suey,
06:50
which is sort of like a Japanese guy
176
394000
2000
jakby gość z Japonii
06:52
coming here and saying,
177
396000
1000
przyjechał tu i powiedział, że
06:53
I understand you have a very popular dish in your country
178
397000
2000
chciałby spróbować popularnego w tym kraju dania
06:55
called "leftovers," and it is particularly --
179
399000
3000
o nazwie "resztki".
06:58
(Laughter)
180
402000
2000
(śmiech)
07:00
-- right?
181
404000
1000
Widzicie?
07:02
And not only that:
182
406000
3000
A to nie wszystko.
07:05
this dish is particularly popular
183
409000
2000
To danie jest szczególnie popularne
07:07
after that holiday you call Thanksgiving.
184
411000
2000
po Święcie Dziękczynienia.
07:09
(Laughter)
185
413000
1000
(śmiech)
07:10
So, why -- why and where --
186
414000
2000
Kiedy i skąd
07:12
did chop suey come from?
187
416000
1000
trafiło tu chop suey?
07:13
Let's go back to mid-1800s
188
417000
3000
Cofnijmy się do połowy XIX wieku,
07:16
when the Chinese first came to America.
189
420000
2000
gdy Chińczycy zaczęli napływać do Ameryki.
07:18
Now back then, the Americans
190
422000
2000
W tamtych czasach Amerykanie
07:20
were not clamoring to eat Chinese food.
191
424000
1000
nie przepadali za chińską kuchnią.
07:21
In fact, they saw this people who landed at their shores as alien.
192
425000
6000
Ludzi, którzy tu przypłynęli postrzegali jako obcych przybyszów.
07:27
These people weren't eating dogs --
193
431000
1000
Co prawda nie jedli psów,
07:28
they were eating cats --
194
432000
1000
a może wcinali koty?
07:29
and they weren't eating cats -- they were eating rats.
195
433000
1000
Kotów też nie, ale szczury owszem.
07:30
In fact, The New York Times, my esteemed employer,
196
434000
3000
New York Times, mój szacowny pracodawca,
07:33
in 1883 ran an article that asked,
197
437000
1000
w 1883 opublikował artykuł
07:34
"Do Chinese eat rats?"
198
438000
2000
pod tytułem: "Czy Chińczycy jedzą szczury"?
07:36
And not the most PC question to be asked today,
199
440000
6000
Niezbyt poprawne politycznie pytanie,
07:42
but if you kind of look at the popular imagery of the time,
200
446000
2000
ale jeśli spojrzeć na ówczesne poglądy,
07:44
not so outlandish.
201
448000
1000
nie było to niezwykłe.
07:45
This is actually a real advertisement for rat poison
202
449000
4000
Oto prawdziwa reklama trutki na szczury
07:49
from the late 1800s,
203
453000
2000
z końca XIX wieku,
07:51
and if you see, under the word "Clears" -- very small --
204
455000
3000
na której pod słowem "zwalcza" małą czcionką
07:54
it says, "They must go,"
205
458000
1000
napisane jest "muszą odejść",
07:55
which refers not only to the rats,
206
459000
1000
co nie odnosi się tylko szczurów,
07:56
but to the Chinese in their midst,
207
460000
2000
ale i do Chińczyków,
07:58
because the way that the food was perceived
208
462000
3000
bo pogląd o ludziach,
08:01
was that these people who ate foods different from us
209
465000
4000
którzy jedli odmienne od nas rzeczy zakładał, że muszą
08:05
must be different from us.
210
469000
1000
być odmienni w ogóle.
08:06
And another way that you saw, sort of, this sort of,
211
470000
2000
Inny przykład pewnej
08:08
this antipathy towards the Chinese
212
472000
1000
antypatii wobec Chińczyków
08:09
is through documents like this.
213
473000
1000
pokazuje taki dokument.
08:10
This is actually in the Library of Congress;
214
474000
2000
Znajduje się w Bibliotece Kongresu,
08:12
it is a pamphlet published by Samuel Gompers,
215
476000
2000
jest to broszura autorstwa Samuela Gompersa,
08:14
hero of our American labor movement,
216
478000
3000
bohatera ruchu robotniczego,
08:17
and it's called, "Some Reason for Chinese Exclusion:
217
481000
2000
pod tytułem "Powody dla wykluczenia Chińczyków:
08:19
Meat versus Rice: American Manhood against Asiatic Coolieism:
218
483000
4000
mięso kontra ryż - amerykańskie człowieczeństwo a azjatycki serwilizm:
08:23
Which shall survive?
219
487000
1000
co przetrwa"?
08:24
And it basically made the argument
220
488000
2000
Przesłanie broszury było takie,
08:27
that Chinese men who ate rice
221
491000
1000
że Chińczycy jedzący ryż
08:28
would necessarily bring down the standard of living
222
492000
2000
na pewno obniżą standardy życia
08:30
for American men who ate meat.
223
494000
2000
Amerykanów jedzących mięso.
08:32
And as a matter of fact, then,
224
496000
2000
Fakty pokazują,
08:34
this is one of the reasons
225
498000
1000
że jest to jeden z powodów,
08:35
why we must exclude them from this country
226
499000
2000
dla których muszą zostać wydaleni z kraju.
08:37
So, with sentiments like these,
227
501000
2000
Podobne poglądy doprowadziły
08:39
the Chinese Exclusion Act was sort of passed between 1882 and 1902,
228
503000
6000
do ustawy o wydaleniu Chińczyków w latach 1882-1902.
08:45
the only time in American history
229
509000
2000
Był to jedyny raz w historii Stanów Zjednoczonych,
08:47
when a group was specifically excluded
230
511000
3000
gdy wydalono z kraju grupę ludzi
08:50
for its national origin or ethnicity.
231
514000
2000
z powodu przynależności narodowej czy etnicznej.
08:52
So, in a way, because the Chinese were attacked,
232
516000
3000
Ponieważ Chińczycy byli atakowani,
08:55
chop suey was created as a defense mechanism.
233
519000
2000
chop suey powstał jako mechanizm obronny.
08:58
Now, who came up with the idea of chop suey?
234
522000
2000
Kto wymyślił chop suey?
09:00
There's a lot of different mysteries, a lot of different legends,
235
524000
2000
Ta sprawa jest tajemnicza, powstało wokół niej wiele legend,
09:02
but of the ones that I've found that I thought was most interesting
236
526000
3000
ale jeden z tropów uznałam za najbardziej interesujący.
09:05
is this article from 1904.
237
529000
1000
Jest to artykuł z 1904 roku.
09:06
A Chinese guy named Lem Sen
238
530000
2000
Chińczyk Lem Sen
09:08
shows up in Chinatown, New York City, and says,
239
532000
2000
przyjechał do Chinatown w Nowym Jorku i powiedział,
09:10
I want you guys all to stop making chop suey,
240
534000
2000
żeby zaprzestać robienia chop suey,
09:12
because I am the original creator and sole proprietor
241
536000
2000
bo on jest twórcą potrawy i właścicielem
09:14
of the dish known as chop suey.
242
538000
2000
praw autorskich do niej.
09:16
And the way that he tells it,
243
540000
1000
W tym samym czasie
09:17
there was a guy,
244
541000
2000
pojawił się
09:19
there was a famous Chinese diplomat that showed up,
245
543000
3000
słynny chiński dyplomata,
09:22
and he was told to make a dish that looked very popular
246
546000
2000
który został poproszony o stworzenie atrakcyjnej potrawy,
09:24
and could, quote, "pass" as Chinese.
247
548000
2000
którą można by "wypuścić" jako chińską.
09:26
And as he said --
248
550000
1000
Tak też się stało, ale -
09:27
we would never print this today --
249
551000
2000
- tego dziś by się nie powiedziało -
09:29
but basically, the American man has become very rich.
250
553000
4000
to amerykanin zbił na tym duży majątek.
09:33
Lem Sen, who's this guy:
251
557000
1000
Lem Sem zapytał kim jest ten człowiek,
09:34
I would have made this money, too,
252
558000
1000
bo chciałby też zarobić,
09:35
but I've spent all this time looking for the American man
253
559000
2000
ale spędził cały ten czas na poszukiwaniu Amerykanina,
09:37
who stole my recipe.
254
561000
1000
który ukradł mu przepis.
09:38
Now I've come and found him,
255
562000
1000
Teraz go odnalazł
09:39
and I want my recipe back
256
563000
2000
i chce przepis z powrotem,
09:41
and I want everyone to stop making chop suey,
257
565000
2000
a także, żeby zaprzestano robienia chop suey
09:43
or pay me for the right to do the same.
258
567000
1000
albo zapłacono mu za prawa do potrawy.
09:44
So it was an early exercise
259
568000
2000
To był wczesny przypadek
09:46
of intellectual property rights.
260
570000
2000
sporu o własność intelektualną.
09:48
So the thing is,
261
572000
1000
Rzecz w tym,
09:49
this kind of idea of Chinese-American food
262
573000
3000
że idea kuchni chińsko-amerykańskiej
09:52
doesn't exist only in America.
263
576000
3000
nie istnieje tylko w Ameryce.
09:55
In fact, if you think about it,
264
579000
1000
Tak naprawdę
09:56
Chinese food is the most pervasive food on the planet,
265
580000
2000
kuchnia chińska jest najpopularniejsza na świecie,
09:58
served on all seven continents, even Antarctica,
266
582000
3000
znana na wszystkich kontynentach, łącznie z Antarktydą,
10:01
because Monday night is Chinese food night at McMurdo Station,
267
585000
3000
gdzie co poniedziałek serwuje się chińszczyznę na McMurdo,
10:04
which is the main scientific station in Antarctica.
268
588000
3000
największej stacji naukowej na tym lądzie.
10:07
So, you see different varieties of Chinese food.
269
591000
2000
Spójrzcie na różne warianty chińskiej kuchni.
10:09
For example, there is French Chinese food,
270
593000
2000
Tutaj mamy chińszczyznę po francusku,
10:11
where they serve salt and pepper frog legs.
271
595000
3000
żabie udka w soli i pieprzu.
10:14
There is Italian Chinese food,
272
598000
1000
A tu po włosku,
10:15
where they don't have fortune cookies,
273
599000
3000
gdzie zamiast ciastek z wróżbą
10:18
so they serve fried gelato.
274
602000
1000
serwuje się smażone lody gelato.
10:19
My downstairs neighbor, Alessandra,
275
603000
1000
Moja sąsiadka Alessandra
10:20
was completely shocked when I told her,
276
604000
2000
była w szoku, kiedy jej powiedziałam:
10:22
"Dude, fried gelato is not Chinese."
277
606000
2000
"Smażone gelato nie jest z Chin".
10:24
She's like, "It's not?
278
608000
1000
A ona na to: "Naprawdę?
10:25
But they serve it in all the Chinese restaurants in Italy."
279
609000
2000
przecież podają to w każdej chińskiej restauracji we Włoszech".
10:27
(Laughter)
280
611000
5000
(śmiech)
10:32
And even the Brits have their own version.
281
616000
2000
Nawet Brytyjczycy mają swoją wersję.
10:34
This is a dish called crispy shredded beef,
282
618000
2000
Danie nazywa się chrupiąca siekana wołowina,
10:36
which has a lot of crisp, a lot of shred, and not a lot of beef.
283
620000
3000
jest bardzo chrupka i posiekana, ale nie za dużo tam wołowiny.
10:40
There is West Indian Chinese food,
284
624000
2000
Istnieje chińszczyzna w stylu Wschodnich Indii,
10:42
there's Jamaican Chinese food,
285
626000
1000
odmiana z Jamajki,
10:43
there is Middle Eastern Chinese food,
286
627000
1000
Bliskiego Wschodu,
10:44
there's Mauritian Chinese food.
287
628000
2000
Mauritiusu.
10:46
This is a dish called Magic Bowl
288
630000
1000
Oto Magiczna Miska,
10:47
that I discovered.
289
631000
1000
danie które odkryłam.
10:48
There's Indian Chinese food,
290
632000
1000
Mamy kuchnię indyjsko-chińską
10:49
Korean Chinese food,
291
633000
2000
koreańsko-chińską,
10:51
Japanese Chinese food,
292
635000
1000
japońsko-chińską,
10:52
where they take the bao, the little buns,
293
636000
2000
która oferuje bao, małe bułeczki,
10:54
and they make them into pizza versions,
294
638000
1000
które są podobne do pizzy,
10:55
and they take --
295
639000
1000
bierze się też,
10:57
and they -- like, totally randomly
296
641000
1000
zupełnie przypadkowo
10:58
they'll take Chinese noodle dishes,
297
642000
3000
chińskie potrawy z makaronem
11:01
and they'll just Ramen-ize them.
298
645000
1000
i kopiuje je na różne sposoby.
11:02
This is, like, this is something
299
646000
1000
To jest potrawa,
11:03
that in the Chinese version has no soup.
300
647000
2000
która w wersji chińskiej nie jest zupą.
11:05
So, there's Peruvian Chinese food,
301
649000
2000
Jest też kuchnia peruwiańsko-chińska,
11:07
which should not be mixed with Mexican Chinese food,
302
651000
2000
której nie można mylić z meksykańsko-chińską,
11:09
where they basically take things
303
653000
1000
w której dania
11:10
and make it look like fajitas.
304
654000
2000
mają przypominać fajitas.
11:12
And then -- one thing:
305
656000
1000
Jeszcze jedno -
11:13
they have things like risotto chop suey.
306
657000
1000
chop suey z risotto.
11:14
My personal favorite
307
658000
1000
Na moją ulubioną
11:15
of all the restaurants I've encountered around the world
308
659000
4000
na świecie restaurację natrafiłam
11:19
was this one in Brazil, called "Kung Food."
309
663000
2000
w Brazylii, nazywała się "Kung Food".
11:21
(Laughter)
310
665000
4000
(śmiech)
11:25
So, let's take a step back,
311
669000
1000
Zróbmy krok wstecz,
11:26
and kind of, understand
312
670000
2000
aby zrozumieć
11:28
what is to be appreciated in America.
313
672000
3000
co ceni się w Ameryce.
11:31
McDonald's has, sort of,
314
675000
3000
McDonald`s w pewnym sensie
11:34
garnered a lot of attention, a lot of respect,
315
678000
2000
zyskał dużo uwagi i szacunku
11:36
for basically standardizing
316
680000
3000
za ustandaryzowanie
11:39
the menu, décor and dining experience
317
683000
3000
menu, wystroju i doznań kulinarnych
11:42
in post-World War II America.
318
686000
1000
w powojennej Ameryce.
11:43
But you know what?
319
687000
1000
Ale wiecie co?
11:44
They actually did so
320
688000
1000
Udało im się to
11:45
through a centralized headquarters
321
689000
1000
dzięki scentralizowaniu zarządzania,
11:46
out of Illinois, right?
322
690000
1000
z siedzibą w Illinois.
11:47
Chinese restaurants
323
691000
1000
Chińskie restauracje
11:48
have done largely the same thing, I would argue,
324
692000
3000
moim zdaniem poszły podobną drogą,
11:51
with the menu and the décor --
325
695000
1000
jeśli chodzi o menu i wystrój,
11:52
even the restaurant name --
326
696000
1000
a nawet nazwy restauracji,
11:53
but without a centralized headquarters.
327
697000
1000
ale bez odgórnego nadzoru.
11:54
So, this actually became very clear to me
328
698000
3000
Stało się to dla mnie jasne
11:57
with the March 30, 2005 Powerball drawing,
329
701000
4000
za sprawą loterii Powerball z 30 marca 2005,
12:01
where, you know, they expected,
330
705000
1000
której organizatorzy
12:02
based on the number of ticket sales they had,
331
706000
2000
na podstawie sprzedaży losów spodziewali się,
12:04
to have three or four second-place winners --
332
708000
2000
że drugą nagrodę wygra 3-4 graczy.
12:06
those are the people who match five or six Powerball numbers.
333
710000
2000
W tym celu trzeba było trafić pięć lub sześć numerów.
12:08
Instead, they had 110,
334
712000
1000
Wygrało jednak 110 osób,
12:09
and they were completely shocked.
335
713000
2000
organizatorzy byli absolutnie zszokowani.
12:11
They looked all across the country, and discovered
336
715000
2000
Ogólnokrajowe dochodzenie wykazało,
12:13
it couldn't necessarily be fraud,
337
717000
1000
że niekoniecznie było to oszustwo,
12:14
because it happened, you know,
338
718000
1000
bo miało to miejsce
12:15
in different states, across different computer systems.
339
719000
2000
w kilku stanach, w ramach różnych systemów komputerowych.
12:17
So whatever it was,
340
721000
1000
Cokolwiek to było,
12:18
it caused people to sort of behave
341
722000
1000
spowodowało, że ludzie
12:19
in a mass synchronized way.
342
723000
2000
się zsynchronizowali.
12:21
So, like, OK, maybe it had to do with the patterns
343
725000
2000
Może chodziło o jakiś wzorzec,
12:23
on the little pieces of paper --
344
727000
2000
który można wyrysować na kartce,
12:25
you know, like, it was a diamond,
345
729000
1000
jak diament,
12:26
or, you know, diagonal.
346
730000
1000
czy przekątna.
12:27
It wasn't that.
347
731000
1000
To nie to.
12:28
It wasn't that, so they're like,
348
732000
1000
Stwierdzili więc,
12:29
OK, let's look at television,
349
733000
2000
że obejrzą w telewizji
12:31
so they looked at an episode of "Lost."
350
735000
1000
odcinek serialu "Zagubieni".
12:32
Now, I don't have a TV,
351
736000
1000
Akurat nie mam telewizora,
12:33
which makes me a freak, but very productive, and --
352
737000
2000
co robi ze mnie dziwaka, ale za to produktywnego --
12:35
(Laughter)
353
739000
4000
(śmiech)
12:39
-- and this episode of "Lost," I understand,
354
743000
2000
-- ten odcinek "Zagubionych" był o otyłym gościu
12:41
where the overweight guy has a lucky number
355
745000
1000
który trafił szczęśliwy numer,
12:42
which was not a lucky number,
356
746000
1000
który nie był szczęśliwy,
12:43
which was how long they'd been on the island,
357
747000
1000
chodziło o długość ich pobytu na wyspie,
12:44
but they looked,
358
748000
1000
ale okazało się,
12:45
and the numbers did not match.
359
749000
1000
że numery się nie zgadzają.
12:46
So they looked at "The Young and The Restless,"
360
750000
1000
Szukali w serialu "Żar młodości",
12:47
and it wasn't that, either.
361
751000
1000
ale tam też nie znaleźli.
12:48
So, it wasn't until the first guy shows up the next day,
362
752000
5000
Wszystko wyjaśniło się następnego dnia, gdy pojawił się zwycięzca.
12:53
and they ask him,
363
757000
1000
Zapytali go
12:54
"Where did you get your number from?"
364
758000
1000
skąd wziął te numery.
12:55
He's like, "Oh, I got it from a fortune cookie."
365
759000
1000
Powiedział, że znalazł je w ciastku z wróżbą.
12:56
This actually is a slip that one of the winners had,
366
760000
2000
Ten zwycięzca się wygadał,
12:58
because the Tennessee lottery security officials
367
762000
3000
bo czuwający nad bezpieczeństwem loterii
13:01
were like, oh, no -- like, this can't be true.
368
765000
2000
powtarzali, że to przecież niemożliwe.
13:03
But it was true,
369
767000
2000
Ale tak było naprawdę,
13:05
and basically, of those 110 people,
370
769000
3000
ze 110 szczęśliwców
13:08
and 104 of them or so
371
772000
1000
jakichś 104
13:09
had gotten their number from the fortune cookie.
372
773000
2000
znalazło numery w ciastku z wróżbą.
13:11
(Laughter)
373
775000
2000
(śmiech)
13:13
Yeah. So, I went and started looking.
374
777000
3000
Zaczęłam swoje dochodzenie.
13:16
I went across the country,
375
780000
1000
Po całym kraju
13:17
looking for these restaurants
376
781000
1000
szukałam restauracji,
13:18
where these people had gotten their fortune cookies from.
377
782000
2000
w których ci ludzie kupili swoje ciastka z wróżbą.
13:21
You know, there are a bunch of them,
378
785000
1000
Jest ich sporo,
13:22
including Lee's China in Omaha --
379
786000
3000
w tym Lee`s China w Omaha -
13:25
which is actually run by Koreans, but that's another point --
380
789000
2000
nawiasem mówiąc prowadzona przez Koreańczyków -
13:27
and a bunch of them named China Buffet.
381
791000
3000
i kilka o nazwie China Buffet.
13:30
So, what's interesting is that their stories were similar,
382
794000
3000
Ciekawe, że ich wersje zdarzeń były podobne,
13:33
but they were different.
383
797000
1000
a jednocześnie odmienne.
13:34
It was lunch, it was take-out,
384
798000
1000
To było na lunchu, na wynos,
13:35
it was sit-down, it was buffet,
385
799000
2000
w restauracji, w bufecie,
13:37
it was three weeks ago, it was three months ago.
386
801000
2000
trzy tygodnie temu, trzy miesiące temu.
13:39
But at some point,
387
803000
1000
Ale w pewnym stopniu
13:40
all these people had a very similar experience
388
804000
2000
wszyscy ci ludzie mieli podobne doświadczenia,
13:42
that converged at a fortune cookie and at a Chinese restaurant,
389
806000
3000
związane z ciastkiem z wróżbą i chińską restauracją,
13:45
and all these Chinese restaurants
390
809000
2000
a w każdym z tych lokali
13:47
were serving fortune cookies,
391
811000
1000
serwowano ciastka z wróżbą,
13:48
which, of course we know
392
812000
1000
które jak wiemy
13:49
aren't even Chinese to begin with.
393
813000
1000
wcale nie są chińskie.
13:50
So it's kind of part of the phenomenon
394
814000
2000
Jest to część zjawiska,
13:52
I called spontaneous self-organization, right,
395
816000
3000
które nazywam spontaniczną samoorganizacją,
13:55
where, like in ant colonies,
396
819000
2000
coś na kształt kolonii mrówek,
13:57
where little decisions made by -- on the micro-level
397
821000
3000
w których decyzje w skali mikro
14:00
actually have a big impact on the macro-level.
398
824000
2000
mają ogromny wpływ na sferę makro.
14:02
So, a good sort of contrast
399
826000
3000
Dla kontrastu wspomnę
14:05
is Chicken McNuggets.
400
829000
1000
o McNuggetsach z kurczaka.
14:06
McDonald's actually spent 10 years
401
830000
1000
McDonald`s 10 lat
14:07
coming out with a chicken-like product.
402
831000
3000
opracowywał kurczakopodobny produkt.
14:10
They did chicken pot pie,
403
834000
1000
Stworzyli kurczakowe ciasto,
14:11
they did fried chicken,
404
835000
1000
smażonego kurczaka,
14:12
and then they finally introduced Chicken McNuggets.
405
836000
2000
aż w końcu wprowadzili McNuggetsy.
14:14
And the great innovation of Chicken McNuggets
406
838000
2000
Wielką innowacją McNuggetsów
14:16
was not nuggetfying them,
407
840000
2000
nie było dodanie panierki,
14:18
because that's kind of an easy concept,
408
842000
1000
bo to dość prosty zabieg,
14:19
but the trick behind Chicken McNuggets was,
409
843000
2000
ale ich tajemnicą było
14:21
they were able to remove the chicken from the bone
410
845000
2000
oddzielenie kości od mięsa kurczaka
14:23
in a cost-effective manner,
411
847000
1000
tanim sposobem,
14:24
which is why it took so long
412
848000
2000
właśnie to zajęło tak dużo czasu innym
14:26
for other people to copy them.
413
850000
1000
na skopiowanie rozwiązania.
14:27
It took 10 years,
414
851000
1000
Trwało to 10 lat,
14:28
and then within a couple of months,
415
852000
1000
aż w końcu w ciągu kilku miesięcy
14:29
it was such a hit
416
853000
1000
mieliśmy hit
14:30
they just introduced it and rolled it across
417
854000
1000
wprowadzony prężnie
14:31
the entire system of McDonald's in the country.
418
855000
2000
w całej sieci McDonald`s w kraju.
14:33
In contrast,
419
857000
1000
Dla kontrastu
14:34
we have General Tso's Chicken,
420
858000
1000
mamy kurczaka generała Tso,
14:35
which actually started in New York City in the early 1970s,
421
859000
3000
który powstał w Nowym Jorku we wczesnych latach 70.,
14:38
as I was also starting in the university in New York City in the early 1970s, so ...
422
862000
5000
w tym samym roku ja zaczęłam studia na uniwersytecie w Nowym Jorku...
14:43
And this logo!
423
867000
1000
I to logo!
14:44
So me, General Tso's Chicken and this logo
424
868000
1000
Ono, ja i kurczak generała Tso
14:45
are all karmacally related.
425
869000
1000
jesteśmy karmicznie połączeni.
14:46
But that dish also took about 10 years
426
870000
3000
Temu daniu również zajęło 10 lat,
14:49
to spread across America
427
873000
1000
by zawojować Amerykę,
14:50
from a random restaurant in New York City.
428
874000
2000
a zaczęło się to w jakiejś restauracji w Nowym Jorku.
14:52
Someone's like,
429
876000
1000
Ktoś pomyślał,
14:53
oh, God -- it's sweet, it's fried, it's chicken:
430
877000
1000
że słodkiego i smażonego kurczaka
14:54
Americans will love this.
431
878000
2000
Amerykanie muszą pokochać.
14:56
So, what I like to say, you know, this being sort of Bay Area, Silicon Valley --
432
880000
4000
Chcę powiedzieć, że to coś na kształt Doliny Krzemowej.
15:00
is that we think of McDonald's
433
884000
1000
Gdy myślę o McDonald`s,
15:01
as sort of the Microsoft of the dining experiences.
434
885000
3000
widzę ich jako Microsoft branży kulinarnej.
15:04
We can think of Chinese restaurants perhaps as Linux:
435
888000
3000
Być może chińskie restauracje porównamy do Linuksa,
15:07
sort of an open source thing, right,
436
891000
2000
w których jak w oprogramowaniu typu open source
15:09
where ideas from one person can be
437
893000
3000
pomysły pojedynczych osób
15:12
copied and propagated across the entire system,
438
896000
3000
mogą być kopiowane i wprowadzane w całym systemie,
15:15
that there can be specialized versions of Chinese food,
439
899000
4000
tak jak istnieją wyspecjalizowane wersje chińskich potraw,
15:19
you know, depending on the region.
440
903000
1000
w zależności od regionu.
15:20
For example, you know,
441
904000
2000
Na przykład
15:22
in New Orleans we have Cajun Chinese food,
442
906000
2000
w Nowym Orleanie mamy chińszczyznę cajun,
15:24
where they serve Sichuan alligator and sweet and sour crawfish, right?
443
908000
4000
gdzie serwują aligatora po seczuańsku czy słodko-kwaśnego homara.
15:28
And in Philadelphia,
444
912000
1000
W Filadelfii
15:29
you have Philadelphia cheesesteak roll,
445
913000
2000
mamy cheesteak roll,
15:31
which looks like an egg roll on the outside,
446
915000
1000
wyglądający jak sajgonka z zewnątrz,
15:32
but a cheesesteak on the inside.
447
916000
1000
ale w środku ma ser i mięso.
15:33
I was really surprised to discover that,
448
917000
2000
Byłam bardzo zaskoczona, gdy zobaczyłam je
15:35
not only in Philadelphia, but also in Atlanta,
449
919000
3000
nie tylko w Filadelfii, ale i w Atlancie,
15:38
because what had happened
450
922000
1000
a wszystko z powodu, że
15:39
was that a Chinese family had moved
451
923000
1000
chińska rodzina przeniosła się
15:40
from Atlanta to -- sorry, from Philadelphia to Atlanta,
452
924000
4000
z Filadelfii do Atlanty
15:44
and brought that with them.
453
928000
1000
i przywiozła je ze sobą.
15:46
So, the thing is,
454
930000
1000
Jest tak,
15:47
our historical lore,
455
931000
1000
że nasza historia
15:48
because of the way we like narratives,
456
932000
1000
pełna jest bogatych opowieści,
15:49
are full of vast characters
457
933000
2000
pełnych ciekawych postaci,
15:51
such as, you know, Howard Schultz of Starbucks
458
935000
2000
jak Howard Schultz ze Starbucks,
15:53
and Ray Kroc with McDonald's
459
937000
2000
czy Ray Kroc z McDonald`s
15:55
and Asa Chandler with Coca-Cola.
460
939000
3000
albo Asa Chandler z Coca-Coli.
15:58
But, you know,
461
942000
1000
Pamiętajcie jednak,
15:59
it's very easy to overlook the smaller characters -- oops --
462
943000
3000
że łatwo przeoczyć mniejsze postacie,
16:02
for example, like Lem Sen,
463
946000
1000
jak Lem Sen,
16:03
who introduced chop suey,
464
947000
2000
który wprowadził chop suey,
16:05
Chef Peng,
465
949000
1000
Chaf Peng,
16:06
who introduced General Tso Chicken,
466
950000
1000
który dał nam kurczaka generała Tso,
16:07
and all the Japanese bakers
467
951000
2000
czy japońscy piekarze,
16:09
who introduced fortune cookies.
468
953000
2000
którym zawdzięczamy ciastka z wróżbą.
16:11
So, the point of my presentation is
469
955000
2000
Celem mojej prezentacji
16:13
to make you think twice,
470
957000
2000
było zachęcenie was do zastanowienia się,
16:15
that those whose names are forgotten in history
471
959000
2000
nad tym, że nazwiska zapomnianych przez historię
16:17
can often have had as much,
472
961000
1000
mają równie duży
16:18
if not more, impact on what we eat today.
473
962000
3000
lub nawet większy wpływ na to, co dziś jemy.
16:21
So. Thank you very much.
474
965000
1000
Dziękuję wam bardzo.
ABOUT THE SPEAKER
Jennifer 8. Lee - ReporterThe possessor of the best byline in the New York Times, Jennifer 8. Lee reports on culture and city life. Her latest book is The Fortune Cookie Chronicles.
Why you should listen
Jennifer 8. Lee is a reporter for the New York Times, starting with the paper as a tech writer for the Circuits section. She's now a metropolitan reporter for the paper, turning in sparkling and intricately reported stories of city life. NPR called her a "conceptual scoop" artist -- finding and getting details on new lifestyle trends that we all want to talk about.
Her fascination with American Chinese food led her to research and write The Fortune Cookie Chronicles, in which she solves some of the enduring mysteries around this indigenous cuisine, including such questions as: "Who is General Tso and why are we eating his chicken?" and "Why do Jews eat Chinese food on Christmas?"
Jennifer 8. Lee | Speaker | TED.com