TEDGlobal 2009
James Geary: Metaphorically speaking
James Geary, metaforycznie mówiąc.
Filmed:
Readability: 4.7
974,600 views
Entuzjasta aforyzmów i autor James Geary opowiada o fascynującym narzędziu ludzkiego języka: metaforze. Przyjaciółka pisarzy - od Arystotelesa do Elvisa - metafora może subtelnie wpływać na decyzje, które podejmujemy - mówi Geary.
James Geary - Aphorist
Lost jobs, wayward lovers, wars and famine -- come to think of it, just about any of life's curveballs -- there's an aphorism for it, and James Geary's got it. Full bio
Lost jobs, wayward lovers, wars and famine -- come to think of it, just about any of life's curveballs -- there's an aphorism for it, and James Geary's got it. Full bio
Double-click the English transcript below to play the video.
00:15
Metaphor lives a secret life all around us.
0
0
4000
Metafory mieszkają potajemnie wśród nas.
00:19
We utter about six metaphors a minute.
1
4000
4000
Używamy około 6 metafor na minute.
00:23
Metaphorical thinking is essential
2
8000
2000
Myślenie metaforyczne jest kluczowe
00:25
to how we understand ourselves and others,
3
10000
3000
do zrozumienia nas samych i innych,
00:28
how we communicate, learn, discover
4
13000
3000
w jaki sposób się porozumiewamy, uczymy,
00:31
and invent.
5
16000
2000
odkrywamy i wymyślamy.
00:33
But metaphor is a way of thought before it is a way with words.
6
18000
5000
Metafora jest myślą zanim ta staje się słowem.
00:38
Now, to assist me in explaining this,
7
23000
3000
By to wytłumaczyć pozwolę sobie skorzystać
00:41
I've enlisted the help of one of our greatest philosophers,
8
26000
3000
z pomocy naszego najwiekszego filozofa,
00:44
the reigning king of the metaphorians,
9
29000
4000
panującego króla metafor,
00:48
a man whose contributions to the field
10
33000
2000
człowieka, którego wkład w dziedzinę
00:50
are so great that he himself
11
35000
3000
jest tak wielki, że on sam
00:53
has become a metaphor.
12
38000
2000
stał się metaforą.
00:55
I am, of course, referring to none other
13
40000
4000
Oczywiście mam na myśli nie kogo innego
00:59
than Elvis Presley.
14
44000
2000
niż Elvisa Presleya.
01:01
(Laughter)
15
46000
1000
(Śmiech)
01:02
Now, "All Shook Up" is a great love song.
16
47000
3000
"Roztrzęsiony" to wspaniała piosenka miłosna.
01:05
It's also a great example of how
17
50000
2000
To też wspaniały przykład pokazujący,
01:07
whenever we deal with anything abstract --
18
52000
2000
że gdy mamy odczynienia z abstrakcją:
01:09
ideas, emotions, feelings, concepts, thoughts --
19
54000
4000
ideą, emocjami, odczuciami, konceptami, myślami
01:13
we inevitably resort to metaphor.
20
58000
2000
nieuchronnie uciekamy się do metafor.
01:15
In "All Shook Up," a touch is not a touch, but a chill.
21
60000
5000
W "Roztrzęsionym" dotyk to nie dotyk, a chłód.
01:20
Lips are not lips, but volcanoes.
22
65000
3000
Usta to nie usta, ale wulkany.
01:23
She is not she, but a buttercup.
23
68000
3000
Ona to nie ona, ale jaskier.
01:26
And love is not love, but being all shook up.
24
71000
5000
A miłość to nie miłość a bycie całym roztrzęsionym.
01:31
In this, Elvis is following Aristotle's classic definition of metaphor
25
76000
4000
Tu Elvis odwołuje się do klasycznej definicji metafory Arystotelesa,
01:35
as the process of giving the thing
26
80000
3000
jako procesu nadawania rzeczy
01:38
a name that belongs to something else.
27
83000
3000
znaczenia czegoś innego.
01:41
This is the mathematics of metaphor.
28
86000
3000
To matematyka metafor.
01:44
And fortunately it's very simple.
29
89000
2000
I na szczęście jest bardzo prosta.
01:46
X equals Y.
30
91000
2000
X równa się Y.
01:48
(Laughter)
31
93000
3000
(Śmiech)
01:51
This formula works wherever metaphor is present.
32
96000
3000
Formuła ta działa za każdym razem, gdy obecna jest metafora.
01:54
Elvis uses it, but so does Shakespeare
33
99000
3000
Elvis jej używał, ale także i Szekspir
01:57
in this famous line from "Romeo and Juliet:"
34
102000
2000
w słynnej scenie z "Romea I Julii"
01:59
Juliet is the sun.
35
104000
3000
Julia jest słońcem.
02:02
Now, here, Shakespeare gives the thing, Juliet,
36
107000
4000
Szekspir nadaje osobie - Julii
02:06
a name that belongs to something else, the sun.
37
111000
5000
znaczenie należące do czegoś innego - słońca.
02:11
But whenever we give a thing a name that belongs to something else,
38
116000
3000
I kiedykolwiek nadajemy jakiejś rzeczy imię przynależne innej,
02:14
we give it a whole network of analogies too.
39
119000
3000
uruchamiamy także całą sieć analogii.
02:17
We mix and match what we know about the metaphor's source,
40
122000
3000
Mieszamy i dopasowujemy to co wiemy o źródle metafory
02:20
in this case the sun,
41
125000
2000
w tym przypadku słońcu,
02:22
with what we know about its target, Juliet.
42
127000
3000
z tym co wiemy o podmiocie, Julii.
02:25
And metaphor gives us a much more vivid understanding of Juliet
43
130000
3000
A metafora daje nam wiele pełniejsze zrozumienie Julii,
02:28
than if Shakespeare had literally described what she looks like.
44
133000
5000
niż gdyby Szekspir dokładnie opisał jak wyglądała.
02:33
So, how do we make and understand metaphors?
45
138000
2000
Więc jak tworzymy i rozumiemy metafory?
02:35
This might look familiar.
46
140000
2000
Wygląda znajomo?
02:37
The first step is pattern recognition.
47
142000
2000
Pierwszy krok to rozpoznanie wzorca.
02:39
Look at this image. What do you see?
48
144000
3000
Spójrzcie na rysunek. Co widzicie?
02:42
Three wayward Pac-Men,
49
147000
2000
Mamy trzech niesfornych Pacmanów
02:44
and three pointy brackets are actually present.
50
149000
3000
I trzy ostre nawiasy.
02:47
What we see, however,
51
152000
2000
Ale to, co też widzimy
02:49
are two overlapping triangles.
52
154000
2000
to dwa nakładające się trójkąty.
02:51
Metaphor is not just the detection of patterns;
53
156000
3000
Metafora to nie tylko kierunek wzorca;
02:54
it is the creation of patterns.
54
159000
2000
to tworzenie wzorca.
02:56
Second step, conceptual synesthesia.
55
161000
3000
Krok drugi: synestezja pojęć.
02:59
Now, synesthesia is the experience of a stimulus in once sense organ
56
164000
5000
Synestezja to doświadczanie stymulacji jednego zmysłu
03:04
in another sense organ as well,
57
169000
2000
przez inny zmysł,
03:06
such as colored hearing.
58
171000
2000
na przykład barwne słyszenie.
03:08
People with colored hearing
59
173000
2000
Ludzie z barwnym słyszeniem
03:10
actually see colors when they hear the sounds
60
175000
3000
postrzegają kolory słysząc dźwięki
03:13
of words or letters.
61
178000
2000
słów lub liter.
03:15
We all have synesthetic abilities.
62
180000
2000
Wszyscy mamy syntetyczne zdolności.
03:17
This is the Bouba/Kiki test.
63
182000
3000
Oto test Buba/Kiki.
03:20
What you have to do is identify which of these shapes
64
185000
2000
Trzeba ustalić, który z tych kształtów
03:22
is called Bouba, and which is called Kiki.
65
187000
4000
to Buba, a który to Kiki.
03:26
(Laughter)
66
191000
1000
(Śmiech)
03:27
If you are like 98 percent of other people,
67
192000
2000
Jeśli należycie do 98 procent ludzi
03:29
you will identify the round, amoeboid shape as Bouba,
68
194000
4000
określicie obły, amebopodobny kształt jako Bubę,
03:33
and the sharp, spiky one as Kiki.
69
198000
3000
a ostry, klujący kształt jako Kiki.
03:36
Can we do a quick show of hands?
70
201000
2000
Możemy zrobić szybki test?
03:38
Does that correspond?
71
203000
2000
Czy się zgadza?
03:40
Okay, I think 99.9 would about cover it.
72
205000
4000
Ok, chyba mamy 99,9 procent.
03:44
Why do we do that?
73
209000
2000
Dlaczego tak się dzieje?
03:46
Because we instinctively find, or create,
74
211000
4000
Bo instynktownie odnajdujemy lub tworzymy
03:50
a pattern between the round shape
75
215000
2000
wzorzec między obłym kształtem
03:52
and the round sound of Bouba,
76
217000
3000
i obłym brzmieniem słowa Buba,
03:55
and the spiky shape and the spiky sound of Kiki.
77
220000
5000
i kolczastym kształtem i brzmieniem słowa Kiki.
04:00
And many of the metaphors we use everyday are synesthetic.
78
225000
4000
Wiele metafor, których używamy na co dzień, jest synestetycznych.
04:04
Silence is sweet.
79
229000
2000
Cisza jest słodka.
04:06
Neckties are loud.
80
231000
2000
Krawaty są głośne.
04:08
Sexually attractive people are hot.
81
233000
3000
Seksualnie atrakcyjni ludzie są gorący.
04:11
Sexually unattractive people leave us cold.
82
236000
3000
Seksualnie nieatrakcyjni są zimni.
04:14
Metaphor creates a kind of conceptual synesthesia,
83
239000
3000
Metafora tworzy rodzaj konceptualnej synestezji,
04:17
in which we understand one concept
84
242000
2000
w której rozumiemy jeden koncept
04:19
in the context of another.
85
244000
3000
w kontekście innego.
04:22
Third step is cognitive dissonance.
86
247000
2000
Krok trzeci to dysonans poznawczy.
04:24
This is the Stroop test.
87
249000
2000
Oto test Stroopa.
04:26
What you need to do here is identify
88
251000
2000
Waszym zadaniem jest zidentyfikować
04:28
as quickly as possible
89
253000
2000
tak szybko jak to możliwe
04:30
the color of the ink in which these words are printed.
90
255000
3000
kolory, którymi zostały zapisane te słowa.
04:33
You can take the test now.
91
258000
4000
Możecie spróbować teraz.
04:37
If you're like most people, you will experience
92
262000
2000
Należąc do większości doświadczycie
04:39
a moment of cognitive dissonance
93
264000
2000
dysonansu poznawczego w momencie,
04:41
when the name of the color
94
266000
3000
gdy nazwa koloru
04:44
is printed in a differently colored ink.
95
269000
2000
będzie wydrukowana odmienną barwą.
04:46
The test shows that we cannot ignore the literal meaning of words
96
271000
3000
Test pokazuje, że nie potrafimy zignorować dosłownego znaczenia słów
04:49
even when the literal meaning gives the wrong answer.
97
274000
3000
nawet gdy to dosłowne znaczenie jest błędne.
04:52
Stroop tests have been done with metaphor as well.
98
277000
2000
Test Stroopa był robiony także dla metafor.
04:54
The participants had to identify, as quickly as possible,
99
279000
4000
Uczestnicy mieli zidentyfikować, najszybciej jak możliwe,
04:58
the literally false sentences.
100
283000
2000
zdania dosłownie fałszywe.
05:00
They took longer to reject metaphors as false
101
285000
3000
Dłużej trwało odrzucenie metafor jako fałszywych
05:03
than they did to reject literally false sentences.
102
288000
3000
niż odrzucenie zdań dosłownych.
05:06
Why? Because we cannot ignore
103
291000
3000
Czemu? Bo nie możemy też zignorować
05:09
the metaphorical meaning of words either.
104
294000
3000
metaforycznego znaczenia słów.
05:12
One of the sentences was, "Some jobs are jails."
105
297000
3000
Jedno ze zdań brzmiało: "Niektóre zawody to więzienia".
05:15
Now, unless you're a prison guard,
106
300000
3000
I tak, poza strażnikami więziennymi,
05:18
the sentence "Some jobs are jails" is literally false.
107
303000
3000
to zdanie jest dosłownie fałszywe.
05:21
Sadly, it's metaphorically true.
108
306000
3000
Niestety, metaforycznie jest prawdziwe.
05:24
And the metaphorical truth interferes with our ability
109
309000
3000
A metaforyczna prawda zakłóca naszą zdolnosć
05:27
to identify it as literally false.
110
312000
2000
do uznania go jako dosłownie fałszywego.
05:29
Metaphor matters because
111
314000
2000
Metafory są ważne,
05:31
it's around us every day, all the time.
112
316000
3000
bo są wokół nas, cały czas.
05:34
Metaphor matters because it creates expectations.
113
319000
3000
Metafory są ważne, bo kreują oczekiwania.
05:37
Pay careful attention the next time you read the financial news.
114
322000
4000
Zwróćcie uwagę, czytając następnym razem kolumnę ekonomiczną.
05:41
Agent metaphors describe price movements
115
326000
2000
Metafory podmiotowe opisują zmiany cen
05:43
as the deliberate action of a living thing,
116
328000
2000
jako świadome działanie żywej istoty,
05:45
as in, "The NASDAQ climbed higher."
117
330000
4000
np. "NASDAQ wspiął sie wyżej".
05:49
Object metaphors describe price movements
118
334000
3000
Metafory przedmiotowe opisują zmiany cen
05:52
as non-living things,
119
337000
2000
jako rzeczy,
05:54
as in, "The Dow fell like a brick."
120
339000
3000
np. "Indeks Dow spadł jak kamień"
05:57
Researchers asked a group of people
121
342000
2000
Badacze poprosili grupę ludzi
05:59
to read a clutch of market commentaries,
122
344000
2000
by przeczytali zbiór komentarzy rynkowych
06:01
and then predict the next day's price trend.
123
346000
3000
i przepowiedzieli trend cenowy na kolejny dzień.
06:04
Those exposed to agent metaphors
124
349000
2000
Ci, którzy doświadczyli metafor podmiotowych,
06:06
had higher expectations that price trends would continue.
125
351000
3000
mieli większe oczekiwania, że trend cenowy się utrzyma.
06:09
And they had those expectations because
126
354000
2000
A działo się tak dlatego,
06:11
agent metaphors imply the deliberate action
127
356000
3000
że metafory podmiotowe oznaczają celowe działanie
06:14
of a living thing pursuing a goal.
128
359000
3000
żywej istoty dążącej do celu.
06:17
If, for example, house prices
129
362000
2000
Jeśli, na przykład, ceny domów
06:19
are routinely described as climbing and climbing,
130
364000
3000
nieustanie określane są jako rosnące i rosnące,
06:22
higher and higher, people might naturally assume
131
367000
2000
wyżej i wyżej, ludzie naturalnie założą,
06:24
that that rise is unstoppable.
132
369000
2000
że ten wzrost jest nieskończony.
06:26
They may feel confident, say,
133
371000
2000
Mogą czuć się pewni, powiedzmy,
06:28
in taking out mortgages they really can't afford.
134
373000
3000
zaciągając kredyt na którego nie będzie ich stać.
06:31
That's a hypothetical example of course.
135
376000
3000
To oczywiście hipotetyczny przykład.
06:34
But this is how metaphor misleads.
136
379000
4000
Ale tak właśnie zwodzi metafora.
06:38
Metaphor also matters because it influences decisions
137
383000
3000
Metafora jest też ważna bo wpływa na decyzję
06:41
by activating analogies.
138
386000
3000
uruchamiając analogie.
06:44
A group of students was told that a small democratic country
139
389000
2000
Grupie studentów powiedziano, że mały demokratyczny kraj
06:46
had been invaded and had asked the U.S. for help.
140
391000
3000
został zaatakowany i poprosił USA o pomoc.
06:49
And they had to make a decision.
141
394000
2000
I mieli podjąć decyzję.
06:51
What should they do?
142
396000
2000
Co powinni zrobić?
06:53
Intervene, appeal to the U.N., or do nothing?
143
398000
3000
Interweniować, zgłosić do ONZ czy nic nie robić?
06:56
They were each then given one of three
144
401000
2000
Każdy ze studentów otrzymał trzy
06:58
descriptions of this hypothetical crisis.
145
403000
2000
opisy tego hipotetycznego kryzysu.
07:00
Each of which was designed to trigger
146
405000
3000
Każdy stworzony, by odwołać się
07:03
a different historical analogy:
147
408000
2000
do innej historycznej analogii:
07:05
World War II, Vietnam,
148
410000
2000
II Wojny Światowej, Wietnamu,
07:07
and the third was historically neutral.
149
412000
3000
trzeci był historycznie neutralny.
07:10
Those exposed to the World War II scenario
150
415000
2000
Studenci którym pokazano scenariusz
07:12
made more interventionist recommendations
151
417000
2000
II Wojny Światowej zarekomendowali bardziej
07:14
than the others.
152
419000
2000
interwencyjne rozwiązania niż inni.
07:16
Just as we cannot ignore the literal meaning of words,
153
421000
3000
I tak jak nie możemy zignorować dosłownych znaczeń słów,
07:19
we cannot ignore the analogies
154
424000
2000
nie możemy zignorować analogii
07:21
that are triggered by metaphor.
155
426000
4000
uruchamianych przez metafory.
07:25
Metaphor matters because it opens the door to discovery.
156
430000
3000
Metafory są ważne bo otwierają drzwi do odkryć.
07:28
Whenever we solve a problem, or make a discovery,
157
433000
3000
Gdy rozwiązujemy problem lub dokonujemy odkrycia,
07:31
we compare what we know with what we don't know.
158
436000
3000
porównujemy to co wiemy z tym, czego nie wiemy.
07:34
And the only way to find out about the latter
159
439000
2000
Jedynym sposobem na zrozumienie obecnej sytuacji
07:36
is to investigate the ways it might be like the former.
160
441000
4000
jest porównanie jej z analogiczną sytuacją z przeszłości.
07:40
Einstein described his scientific method as combinatory play.
161
445000
4000
Einstein opisuje swą naukową metodę jako grę układów kombinacyjnych.
07:44
He famously used thought experiments,
162
449000
2000
Znany jest z użycia eksperymentów myślowych,
07:46
which are essentially elaborate analogies,
163
451000
3000
które są głównie opracowanymi analogiami,
07:49
to come up with some of his greatest discoveries.
164
454000
3000
by dojść do swoich największych odkryć.
07:52
By bringing together what we know
165
457000
2000
Składając razem to co wiemy
07:54
and what we don't know through analogy,
166
459000
2000
z tym co nie wiemy - poprzez analogię,
07:56
metaphorical thinking strikes the spark
167
461000
2000
metaforyczne myślenie daje iskrę,
07:58
that ignites discovery.
168
463000
4000
która rozpala odkrycia.
08:02
Now metaphor is ubiquitous, yet it's hidden.
169
467000
4000
Metafora jest wszechobecna, ale ukryta.
08:06
But you just have to look at the words around you
170
471000
3000
Ale wystarczy spojrzeć na słowa wokół nas
08:09
and you'll find it.
171
474000
2000
by ją odkryć.
08:11
Ralph Waldo Emerson described language
172
476000
2000
Ralph Waldo Emerson określa język
08:13
as "fossil poetry."
173
478000
2000
jako "skamieniałą poezję".
08:15
But before it was fossil poetry
174
480000
2000
Ale zanim był taką pezją
08:17
language was fossil metaphor.
175
482000
3000
język był skamieniałą metaforą.
08:20
And these fossils still breathe.
176
485000
3000
A te kopaliny ciągle żyją.
08:23
Take the three most famous words in all of Western philosophy:
177
488000
5000
Weźmy trzy najsłynniejsze słowa całej zachodniej filozofii:
08:28
"Cogito ergo sum."
178
493000
2000
"Cogito ergo sum".
08:30
That's routinely translated as, "I think, therefore I am."
179
495000
4000
Potocznie są tłumaczone: "Myślę, wiec jestem".
08:34
But there is a better translation.
180
499000
2000
Ale jest lepsze tłumaczenie.
08:36
The Latin word "cogito"
181
501000
2000
Łacińskie słowo "cogito"
08:38
is derived from the prefix "co," meaning "together,"
182
503000
3000
pochodzi z przedrostka "co", czyli "razem",
08:41
and the verb "agitare," meaning "to shake."
183
506000
3000
i czasownika "agitare", czyli "wstrząsać".
08:44
So, the original meaning of "cogito"
184
509000
3000
Czyli oryginalne znaczenie "cogito"
08:47
is to shake together.
185
512000
2000
to "wstrząsać razem".
08:49
And the proper translation of "cogito ergo sum"
186
514000
3000
I właściwe tłumaczenie "cogito ergo sum"
08:52
is "I shake things up, therefore I am."
187
517000
4000
to "Wstrząsam, wiec jestem".
08:56
(Laughter)
188
521000
2000
(Śmiech)
08:58
Metaphor shakes things up,
189
523000
2000
Metafory wstrząsają rzeczami,
09:00
giving us everything from Shakespeare to scientific discovery in the process.
190
525000
5000
dając nam w wyniku wszystko, od Szekspira do naukowych odkryć.
09:05
The mind is a plastic snow dome,
191
530000
3000
Umysł to śnieżna kopuła -
09:08
the most beautiful, most interesting,
192
533000
2000
najpiękniejszy, najbardziej interesujący
09:10
and most itself, when, as Elvis put it,
193
535000
3000
i najoryginalniejszy, kiedy, jak to ujął Elvis,
09:13
it's all shook up.
194
538000
2000
cały wstrząśnięty.
09:15
And metaphor keeps the mind shaking,
195
540000
2000
A metafora wstrząsa umysłem,
09:17
rattling and rolling, long after Elvis has left the building.
196
542000
3000
skacze i kołacze, długo o tym jak Elvis opuścił budynek.
09:20
Thank you very much.
197
545000
2000
Dziękuję bardzo.
09:22
(Applause)
198
547000
2000
(Oklaski)
ABOUT THE SPEAKER
James Geary - AphoristLost jobs, wayward lovers, wars and famine -- come to think of it, just about any of life's curveballs -- there's an aphorism for it, and James Geary's got it.
Why you should listen
One of a handful of the world's professional aphorists, James Geary has successfully fused early creative endeavors in performance art, poetry and juggling with his childhood fascination with the "Quotable Quotes" column in Reader's Digest. His books Geary's Guide to the World's Great Aphorists and the bestselling The World in a Phrase are invaluable journeys through the often-ignored art of the witty (and memorably brief) summation.
His next book is about the secret life of metaphors, and how metaphorical thinking drives invention and creativity. Geary is a former writer for Time Europe and is now an editor for Ode magazine, a print and online publication devoted to optimism and positive news.
James Geary | Speaker | TED.com