TEDxTC
Dan Buettner: How to live to be 100+
Dan Buettner: Si të jetosh që të arrish 100+
Filmed:
Readability: 3.9
4,070,934 views
Për të gjetur rrugën e jetës së gjatë dhe të shëndetit, Dan Buettner dhe ekipi i tij studiojnë komunitetet e "Zonave Blu" të botës, të moshuarit e të cilave jetojnë me vrull dhe energji drejt moshave rekord-vënëse. Në TEDxTC, ai ndan 9 prirjet e zakonshme të dietës dhe mënyrës së jetesës të cilat i mbajnë ata të shkathët në të kaluar të 100 vjeçëve.
Dan Buettner - Longevity coach, explorer
National Geographic writer and explorer Dan Buettner studies the world's longest-lived peoples, distilling their secrets into a single plan for health and long life. Full bio
National Geographic writer and explorer Dan Buettner studies the world's longest-lived peoples, distilling their secrets into a single plan for health and long life. Full bio
Double-click the English transcript below to play the video.
00:16
Something called the Danish Twin Study
0
1000
2000
Diçka e quajtur Studim i Binjakëve Danez
00:18
established that only about 10 percent
1
3000
2000
vendosi që vetëm rreth 10 përqind
00:20
of how long the average person lives,
2
5000
3000
e jetëgjatësisë mesatare të njeriut,
00:23
within certain biological limits, is dictated by our genes.
3
8000
3000
brënda kufijve të caktuar biologjik, diktohet nga gjenet tona.
00:26
The other 90 percent is dictated by our lifestyle.
4
11000
5000
90 përqindëshi tjetër është diktuar nga mënyra jonë e jetesës.
00:31
So the premise of Blue Zones: if we can find the
5
16000
2000
Kështu premisa e Zonave Blu: në qoftë se ne gjejmë
00:33
optimal lifestyle of longevity
6
18000
2000
mënyrën optimale të jetesës për jetëgjatësi
00:35
we can come up with a de facto formula
7
20000
3000
ne mund të nxjerrim një formulë de facto
00:38
for longevity.
8
23000
2000
për jetëgjatësinë.
00:40
But if you ask the average American what the optimal formula
9
25000
2000
Por nëse ju pyesni amerikanët mesatar cila është formula optimale
00:42
of longevity is, they probably couldn't tell you.
10
27000
3000
për jetëgjatësinë, ata ndoshta s'dinë t'jua thonë.
00:45
They've probably heard of the South Beach Diet, or the Atkins Diet.
11
30000
3000
Ata ndoshta kanë dëgjuar për Dietën e Bregut Jugor, ose Dietën Atkins.
00:48
You have the USDA food pyramid.
12
33000
2000
Ju keni piramidën e ushqimit USDA.
00:50
There is what Oprah tells us.
13
35000
2000
Kemi çfarë Oprah na thotë ne.
00:52
There is what Doctor Oz tells us.
14
37000
2000
Kemi çfarë Doktor Oz na thotë ne.
00:54
The fact of the matter is there is a lot of confusion
15
39000
3000
Fakti është se ka shumë konfuzion
00:57
around what really helps us live longer better.
16
42000
3000
rreth çfarë na ndihmon vërtet ne të jetojmë më gjatë, më mirë.
01:00
Should you be running marathons or doing yoga?
17
45000
5000
Duhet të vraponi në maratona ose të bëni joga?
01:05
Should you eat organic meats
18
50000
2000
Duhet të hani mish biologjik
01:07
or should you be eating tofu?
19
52000
2000
apo duhet të hani tofu?
01:09
When it comes to supplements, should you be taking them?
20
54000
3000
Kur vjen puna te suplementet, a duhet t'i merrni ato?
01:12
How about these hormones or resveratrol?
21
57000
3000
Po hormonet ose resveratrolin?
01:15
And does purpose play into it?
22
60000
2000
Dhe a luan ndonjë rol vendosmëria në këtë?
01:17
Spirituality? And how about how we socialize?
23
62000
3000
Shpirtërorja? Dhe çfarë rreth mënyrës se si ne shoqërizojmë?
01:20
Well, our approach to finding longevity
24
65000
2000
Mirë, drejtimi jonë në gjetjen e jetëgjatësisë
01:22
was to team up with National Geographic,
25
67000
2000
ishte të bashkoheshim me National Geographic,
01:24
and the National Institute on Aging,
26
69000
2000
dhe Institutin Kombëtar mbi Plakjen,
01:26
to find the four demographically confirmed areas
27
71000
4000
për të gjetur katër zonat të konfirmuara demografikisht
01:30
that are geographically defined.
28
75000
2000
të cilat janë gjeografikisht të përcaktuara.
01:32
And then bring a team of experts in there
29
77000
2000
Dhe më pas të nisnim një grup ekspertësh atje
01:34
to methodically go through exactly what these people do,
30
79000
3000
për të kontrolluar metodologjikisht çfarë bëjnë saktësisht këta njerëz,
01:37
to distill down the cross-cultural distillation.
31
82000
4000
për të nxjerrë distilim ndër-kulturor.
01:41
And at the end of this I'm going to tell you what that distillation is.
32
86000
3000
Dhe në fund të kësaj do t'ju tregoj çfarë është distilimi.
01:44
But first I'd like to debunk some common myths
33
89000
3000
Por fillimisht do të doja të demaskoja disa mite të zakonshme
01:47
when it comes to longevity.
34
92000
2000
kur flitet për jetëgjatësinë.
01:49
And the first myth is if you try really hard
35
94000
3000
Dhe miti i parë është se në qoftë se mundoheni vërtet shumë
01:52
you can live to be 100.
36
97000
2000
ju mund të jetoni deri 100.
01:54
False.
37
99000
2000
E gabuar.
01:56
The problem is, only about one out of 5,000 people
38
101000
3000
Problemi është, vetëm rreth një në 5000 njerëz
01:59
in America live to be 100.
39
104000
3000
në Amerikë jeton deri 100.
02:02
Your chances are very low.
40
107000
2000
Shanset tuaja janë shumë të pakta.
02:04
Even though it's the fastest growing demographic in America,
41
109000
3000
Edhe pse në Amerikë është rritja më e shpejtë demografike,
02:07
it's hard to reach 100.
42
112000
2000
është e vështirë të arrish 100.
02:09
The problem is
43
114000
2000
Problemi është
02:11
that we're not programmed for longevity.
44
116000
4000
se ne nuk jemi të programuar për jetëgjatësinë.
02:15
We are programmed for something called
45
120000
2000
Ne jemi të programuar për diçka të quajtur
02:17
procreative success.
46
122000
3000
suksesi në riprodhim.
02:20
I love that word.
47
125000
2000
Unë e dashuroj atë fjalë.
02:22
It reminds me of my college days.
48
127000
3000
Më kujton ditët e mia në kolegj.
02:25
Biologists term procreative success to mean
49
130000
2000
Shprehja biolologjike sukses në riprodhim do të thotë
02:27
the age where you have children
50
132000
3000
mosha kur ke fëmijë
02:30
and then another generation, the age when your children have children.
51
135000
3000
dhe më pas një tjetër brez, mosha kur fëmijët tuaj bëjnë fëmijë.
02:33
After that the effect of evolution
52
138000
2000
Pas kësaj efekti i evolucionit
02:35
completely dissipates.
53
140000
3000
zhduket plotësisht.
02:38
If you're a mammal, if you're a rat
54
143000
3000
Nëse je një gjitar, nëse je një mi
02:41
or an elephant, or a human, in between, it's the same story.
55
146000
4000
ose një elefant, ose një njeri, diçka në mes, është e njëjta histori.
02:45
So to make it to age 100, you not only have to have
56
150000
3000
Kështu për të arritur moshën 100, ju jo vetëm duhet të keni
02:48
had a very good lifestyle, you also have to have won
57
153000
3000
patur një mënyrë jetese shumë të mirë, ju gjithashtu duhet të kishit fituar
02:51
the genetic lottery.
58
156000
2000
llotarinë gjenetike.
02:53
The second myth is,
59
158000
2000
Miti i dytë është,
02:55
there are treatments that can help slow,
60
160000
3000
ka mjekime të cilat mund të ndihmojnë në ngadalësim,
02:58
reverse, or even stop aging.
61
163000
2000
në kthimin mbrapa, ose madje dhe në ndaljen e plakjes.
03:00
False.
62
165000
2000
E gabuar.
03:02
When you think of it, there is 99 things that can age us.
63
167000
4000
Kur mendon për këtë, ka 99 gjëra që mund të na plakin.
03:06
Deprive your brain of oxygen for just a few minutes,
64
171000
2000
Hiqini trurit tuaj oksigjenin për vetëm pak minuta,
03:08
those brain cells die, they never come back.
65
173000
3000
këto qeliza truri vdesin, ato nuk kthehen kurrë më.
03:11
Play tennis too hard, on your knees, ruin your cartilage,
66
176000
3000
Luani tenis me shumë forcë, në gjunjët tuaj, shkatërroni kërcin tuaj,
03:14
the cartilage never comes back.
67
179000
2000
kërci nuk kthehet më kurrë.
03:16
Our arteries can clog. Our brains can gunk up with plaque,
68
181000
3000
Arteriet tona mund të bllokohen. Trutë tona mund të bllokohen nga një cipë
03:19
and we can get Alzheimer's.
69
184000
2000
dhe ne mund të sëmuremi me Alzheimer.
03:21
There is just too many things to go wrong.
70
186000
2000
Ka shumë gjëra që mund të shkojnë keq.
03:23
Our bodies have 35 trillion cells,
71
188000
6000
Trupat tanë kanë 35 trilion qeliza,
03:29
trillion with a "T." We're talking national debt numbers here.
72
194000
4000
trilion me një "T". Po flasim me shifra të borxhit kombëtar këtu.
03:33
(Laughter)
73
198000
1000
(Të qeshura)
03:34
Those cells turn themselves over once every eight years.
74
199000
3000
Këto qeliza ripërtërijnë vetveten një herë në çdo tetë vjet.
03:37
And every time they turn themselves over
75
202000
2000
Dhe sa herë ato ripërtërijnë vetveten
03:39
there is some damage. And that damage builds up.
76
204000
2000
ka ndonjë dëmtim. Dhe ky dëmtim riformohet.
03:41
And it builds up exponentially.
77
206000
2000
Dhe riformohet në mënyrë eksponenciale.
03:43
It's a little bit like the days when we all had
78
208000
2000
Është pak e ngjashme me ditët kur ne të gjithë kishim
03:45
Beatles albums or Eagles albums
79
210000
3000
albumet e Beatles ose albumet e Eagles
03:48
and we'd make a copy of that on a cassette tape,
80
213000
2000
dhe bënim një kopje të tyre në një kasetë,
03:50
and let our friends copy that cassette tape,
81
215000
2000
dhe linim shokët tanë të kopjonin atë kasetë,
03:52
and pretty soon, with successive generations
82
217000
2000
dhe shumë shpejtë, në brezat pasarrdhës
03:54
that tape sounds like garbage.
83
219000
3000
kjo kasetë dëgjohet plehrë.
03:57
Well, the same things happen to our cells.
84
222000
2000
Pra, e njëjta gjë ndodh me qelizat tona.
03:59
That's why a 65-year-old person
85
224000
2000
Prandaj një njeri 65-vjeçar
04:01
is aging at a rate of about
86
226000
2000
është duke u plakur me një normë rreth
04:03
125 times faster
87
228000
3000
125 herë më të shpejtë
04:06
than a 12-year-old person.
88
231000
2000
se një njeri 12-vjeçar.
04:08
So, if there is nothing you can do
89
233000
2000
Kështu, nëse nuk ka asnjë gjë që mund të bëni
04:10
to slow your aging or stop your aging,
90
235000
3000
për të ngadalësuar ose ndaluar plakjen tuaj,
04:13
what am I doing here?
91
238000
2000
çfarë po bëj unë këtu?
04:15
Well, the fact of the matter is
92
240000
2000
Epo, fakti i çështjes është
04:17
the best science tells us that the capacity of the human body,
93
242000
4000
shkenca më e mirë na tregon që kapaciteti i trupit njerëzor,
04:21
my body, your body,
94
246000
2000
trupi im, trupi juaj,
04:23
is about 90 years,
95
248000
2000
është rreth 90 vjet,
04:25
a little bit more for women.
96
250000
2000
pak më shumë për femrat.
04:27
But life expectancy in this country
97
252000
2000
Por jetëgjatësia në këtë shtet
04:29
is only 78.
98
254000
2000
është vetëm 78.
04:31
So somewhere along the line,
99
256000
2000
Kështu diku përgjatë rrugës,
04:33
we're leaving about 12 good years on the table.
100
258000
5000
ne jemi duke lënë rreth 12 vjet të mira në tryezë.
04:38
These are years that we could get.
101
263000
2000
Këto janë vite që ne mund t'i marrim.
04:40
And research shows that they would be years largely free of chronic disease,
102
265000
6000
Dhe kërkimi tregon se do të ishin vite kryesisht pa sëmundje kronike,
04:46
heart disease, cancer and diabetes.
103
271000
4000
sëmundje zemre, kancer dhe diabet.
04:50
We think the best way to get these missing years
104
275000
3000
Ne mendojmë që mënyra më e mirë për të marrë këto vite të humbura
04:53
is to look at the cultures around the world
105
278000
2000
është të shikojmë kulturat rreth botës
04:55
that are actually experiencing them,
106
280000
2000
të cilat janë aktualisht duke i përjetuar ato,
04:57
areas where people are living to age 100
107
282000
3000
zona ku njerëzit janë duke jetuar deri në moshën 100
05:00
at rates up to 10 times greater than we are,
108
285000
2000
në norma deri 10 herë më të mëdha se tonat,
05:02
areas where the life expectancy
109
287000
2000
zona ku jetëgjatësia
05:04
is an extra dozen years,
110
289000
2000
është një duzinë vitesh shtesë,
05:06
the rate of middle age mortality is a fraction
111
291000
2000
shkalla e vdekshmërisë së moshës së mesme është një fraksion
05:08
of what it is in this country.
112
293000
3000
e asaj që është në këtë vend.
05:11
We found our first Blue Zone about 125 miles
113
296000
3000
Ne gjetëm zonën tonë të parë blu rreth 125 milje
05:14
off the coast of Italy, on the island of Sardinia.
114
299000
3000
larg brigjeve të Italisë, në ishullin e Sardenjës.
05:17
And not the entire island, the island is about 1.4 million people,
115
302000
3000
Dhe jo i gjithë ishulli, ishulli ka rreth 1.4 milion njerëz,
05:20
but only up in the highlands, an area called the Nuoro province.
116
305000
3000
por vetëm lart në malësi, një rajon i quajtur provinca e Nuoros.
05:23
And here we have this area where men live the longest,
117
308000
3000
Dhe këtu ne kemi këtë rajon ku burrat jetojnë më gjatë,
05:26
about 10 times more centenarians than we have here in America.
118
311000
3000
rreth 10 herë më shumë njëqindvjeçarë se ç'kemi këtu në Amerikë.
05:29
And this is a place where people not only reach age 100,
119
314000
3000
Dhe ky është një vend ku njerëzit jo vetëm arrijnë moshën 100,
05:32
they do so with extraordinary vigor.
120
317000
2000
ata e arrijnë me energji të jashtëzakonshme.
05:34
Places where 102 year olds still ride their bike to work,
121
319000
3000
Vende ku 102 vjeçarët ngasin akoma motorrin për në punë,
05:37
chop wood, and can beat a guy 60 years younger than them.
122
322000
5000
presin dru, dhe mund të mundin një djalë 60 vjet më të ri se ta.
05:42
(Laughter)
123
327000
2000
(Të qeshura)
05:44
Their history actually goes back to about the time of Christ.
124
329000
3000
Historia e tyre në të vërtetë shkon prapa deri në kohën e Krishtit.
05:47
It's actually a Bronze Age culture that's been isolated.
125
332000
2000
Në fakt është izoluar një kulturë e Kohës së Bronzit.
05:49
Because the land is so infertile,
126
334000
2000
Për shkak të tokës jopjellore
05:51
they largely are shepherds,
127
336000
2000
ata kryesisht janë barinj,
05:53
which occasions regular, low-intensity physical activity.
128
338000
3000
të cilët bëjnë aktivitet fizik të rregullt e me intensitet të ulët.
05:56
Their diet is mostly plant-based,
129
341000
3000
Dieta e tyre është kryesisht me bazë bimore,
05:59
accentuated with foods that they can carry into the fields.
130
344000
3000
të theksuara nga ushqimet që mund të mbajnë në fusha.
06:02
They came up with an unleavened whole wheat bread
131
347000
3000
Ata prodhuan një bukë me grurë të plotë pa maja
06:05
called carta musica made out of durum wheat,
132
350000
2000
të quajtur notamusica e bërë me grur durum,
06:07
a type of cheese made from grass-fed animals
133
352000
3000
një lloj djathi i bërë nga kafshë të ushqyer me bar
06:10
so the cheese is high in Omega-3 fatty acids
134
355000
5000
kështu që djathi është me shumë acide yndyrore Omega-3
06:15
instead of Omega-6 fatty acids from corn-fed animals,
135
360000
3000
në vend të acideve yndyrore Omega-6 nga kafshët e ushqyer me misër,
06:18
and a type of wine that has three times the level
136
363000
4000
dhe një lloj vere e cila e ka tre herë më të lartë nivelin
06:22
of polyphenols than any known wine in the world.
137
367000
2000
e polifenolit se çdo verë e njohur në botë.
06:24
It's called Cannonau.
138
369000
2000
Ajo quhet Cannonau.
06:26
But the real secret I think lies more
139
371000
2000
Por sekreti i vërtetë mendoj se qëndron më shumë
06:28
in the way that they organize their society.
140
373000
2000
te mënyra se si ata organizojnë shoqërinë e tyre.
06:30
And one of the most salient elements of the Sardinian society
141
375000
4000
Dhe një nga elementët më të spikatur të shoqërisë së Sardenjës
06:34
is how they treat older people.
142
379000
3000
është mënyra se si ata trajtojnë njerëzit e moshuar.
06:37
You ever notice here in America, social equity
143
382000
2000
E keni vënë re ndonjëherë këtu në Amerikë, barazia shoqërore
06:39
seems to peak at about age 24?
144
384000
3000
duket se arrin deri rreth moshës 24?
06:42
Just look at the advertisements.
145
387000
2000
Mjafton të shikoni reklamat.
06:44
Here in Sardinia, the older you get
146
389000
2000
Këtu në Sardenjë, sa më shumë plakeni
06:46
the more equity you have,
147
391000
2000
aq më shumë barazi keni,
06:48
the more wisdom you're celebrated for.
148
393000
2000
jeni i njohur për më shumë urtësi.
06:50
You go into the bars in Sardinia,
149
395000
2000
Ju shkoni nëpër bare në Sardenja,
06:52
instead of seeing the Sports Illustrated swimsuit calendar,
150
397000
2000
në vend që të shihni kalendarin me robebanjo të Sports Illustrated,
06:54
you see the centenarian of the month calendar.
151
399000
4000
ju shikoni kalendarin e njëqindvjeçarit të muajit.
06:58
This, as it turns out, is not only good for your aging parents
152
403000
4000
Kjo, siç rezulton, s'është e mirë vetëm për prindërit tuaj në plakje
07:02
to keep them close to the family --
153
407000
2000
që t'i mbash ata pranë familjes;
07:04
it imparts about four to six years of extra life expectancy --
154
409000
3000
gjë që i jep rreth katër deri në gjashtë vjet më shumë jetëgjatësi,
07:07
research shows it's also good for the children of those families,
155
412000
3000
studimet tregojnë se është mirë gjithashtu dhe për fëmijët e këtyre familjeve,
07:10
who have lower rates of mortality and lower rates of disease.
156
415000
3000
të cilat kanë norma vdekshmërie dhe norma sëmundjeje më të ulta.
07:13
That's called the grandmother effect.
157
418000
3000
Kjo quhet efekti i gjyshes.
07:16
We found our second Blue Zone
158
421000
2000
Ne gjetëm Zonën Blu të dytë
07:18
on the other side of the planet,
159
423000
2000
në pjesën tjetër të planetit,
07:20
about 800 miles south of Tokyo,
160
425000
3000
rreth 800 milje në jug të Tokios,
07:23
on the archipelago of Okinawa.
161
428000
3000
në arkipelagun e Okinawa.
07:26
Okinawa is actually 161 small islands.
162
431000
4000
Okinawa aktualisht përfshin 161 ishuj të vegjël.
07:30
And in the northern part of the main island,
163
435000
2000
Dhe në pjesën veriore të ishullit kryesor,
07:32
this is ground zero for world longevity.
164
437000
2000
është vendi themelor për jetëgjatësin në botë.
07:34
This is a place where the oldest living female population is found.
165
439000
6000
Ky është një vend ku është gjetur popullata me femrat më të vjetra që jetojnë.
07:40
It's a place where people have the longest disability-free
166
445000
2000
Është një vend ku njerëzit kanë jetëgjatësin më të gjatë
07:42
life expectancy in the world.
167
447000
2000
pa aftësi të kufizuara në botë.
07:44
They have what we want.
168
449000
2000
Ata kanë çfarë ne duam.
07:46
They live a long time, and tend to die in their sleep,
169
451000
2000
Ata jetojnë një kohë të gjatë, dhe kanë tendencën të vdesin në gjumë,
07:48
very quickly,
170
453000
2000
shumë shpejt,
07:50
and often, I can tell you, after sex.
171
455000
3000
dhe shpesh,mund t'ju them, dhe pas seksit.
07:53
They live about seven good years longer than the average American.
172
458000
3000
Ata jetojnë rreth shtatë vjet të mira më gjatë se amerikani mesatar.
07:56
Five times as many centenarians as we have in America.
173
461000
4000
Pesë herë më shumë njëqindvjeçar se ç'kemi ne në Amerikë.
08:00
One fifth the rate of colon and breast cancer,
174
465000
3000
Një të pestën e normës së kancerit në zorrën e trashë dhe në gji,
08:03
big killers here in America.
175
468000
2000
vrasës të mëdhenj këtu në Amerikë.
08:05
And one sixth the rate of cardiovascular disease.
176
470000
3000
Dhe një të gjashtën e normës së sëmundjeve kardiovaskulare.
08:08
And the fact that this culture has yielded these numbers
177
473000
3000
Dhe fakti se kjo kulturë ka prodhuar këto numra
08:11
suggests strongly they have something to teach us.
178
476000
3000
na tregon fuqimisht se ata kanë diçka për të na mësuar.
08:14
What do they do?
179
479000
2000
Çfarë bëjnë ata?
08:16
Once again, a plant-based diet,
180
481000
2000
Dhe një herë, një dietë me bazë bimore,
08:18
full of vegetables with lots of color in them.
181
483000
3000
plotë perime me shumë ngjyra.
08:21
And they eat about eight times as much tofu
182
486000
3000
Dhe ata hanë rreth tetë herë më shumë tofu
08:24
as Americans do.
183
489000
2000
sesa amerikanët.
08:26
More significant than what they eat is how they eat it.
184
491000
4000
Më e rëndësishme sesa çfarë hanë është se si hanë.
08:30
They have all kinds of little strategies
185
495000
2000
Ata kanë strategji të vogla të të gjitha llojeve
08:32
to keep from overeating,
186
497000
2000
për t'i mbajtur nga mbingrënia
08:34
which, as you know, is a big problem here in America.
187
499000
3000
e cila, siç e dini, është një problem i madh këtu në Amerikë.
08:37
A few of the strategies we observed:
188
502000
2000
Disa nga strategjitë që ne vëzhguam:
08:39
they eat off of smaller plates, so they tend to eat fewer calories at every sitting.
189
504000
4000
ata hanë në pjata më të vogla, kështu priren të marrin më pak kalori në çdo vakt.
08:43
Instead of serving family style,
190
508000
2000
Në vend të të shërbyerit në stil familjar,
08:45
where you can sort of mindlessly eat as you're talking,
191
510000
3000
ku mund të hani pa mendje ndërkohë që flisni,
08:48
they serve at the counter, put the food away,
192
513000
2000
ata shërbejnë në banak, e largojnë ushqimin,
08:50
and then bring it to the table.
193
515000
2000
dhe pastaj e sjellin në tavolinë.
08:52
They also have a 3,000-year-old adage,
194
517000
2000
Ata gjithashtu kanë një fjalë të urtë 3000 vjeçare,
08:54
which I think is the greatest sort of diet suggestion ever invented.
195
519000
3000
e cila mendoj se është këshilla më mirë e zbuluar ndonjëherë rreth dietës.
08:57
It was invented by Confucius.
196
522000
2000
Është shpikur nga Konfuci.
08:59
And that diet is known as the Hara, Hatchi, Bu diet.
197
524000
4000
Dhe ajo dietë është e njohur si dieta e Hara, Hatchi, Bu.
09:03
It's simply a little saying these people say before their meal
198
528000
3000
Thjesht një shprehje që këta njerëz thonë para vaktit të ngrënies
09:06
to remind them to stop eating when their stomach is [80] percent full.
199
531000
4000
për t'i kujtuar ata që të ndalojnë së ngrëni kur stomaku i tyre është 80 përqind plot.
09:10
It takes about a half hour for that full feeling
200
535000
2000
Duhet rreth gjysmë ore për ndjenjën e mbushjes
09:12
to travel from your belly to your brain.
201
537000
2000
që të udhëtoj nga stomaku drejt trurit tuaj.
09:14
And by remembering to stop at 80 percent
202
539000
3000
Dhe duke u kujtuar për të ndaluar në 80 përqind
09:17
it helps keep you from doing that very thing.
203
542000
3000
ndihmon që të kujtoheni të bëni këtë gjë të thjeshtë.
09:20
But, like Sardinia, Okinawa has a few social constructs
204
545000
3000
Por, si Sardenja, Okinawa ka pak ndërtesa sociale
09:23
that we can associate with longevity.
205
548000
3000
që mund t'i lidhim me jetëgjatësinë.
09:26
We know that isolation kills.
206
551000
2000
Ne e dimë se izolimi vret.
09:28
Fifteen years ago, the average American had three good friends.
207
553000
4000
Pesëmbëdhjetë vjet më parë amerikani mesatar kishte tre miq të mirë.
09:32
We're down to one and half right now.
208
557000
2000
Kemi zbritur në një e gjysmë tani.
09:34
If you were lucky enough to be born in Okinawa,
209
559000
3000
Nëse je me fat të lindësh në Okinawa
09:37
you were born into a system where you
210
562000
2000
ke lindur në një sistem ku ti
09:39
automatically have a half a dozen friends
211
564000
3000
automatikisht ke një gjysmë duzine me miq
09:42
with whom you travel through life.
212
567000
2000
me të cilët udhëton përgjatë jetës.
09:44
They call it a Moai. And if you're in a Moai
213
569000
3000
Ata e quajnë një Moai. Dhe nëse je në një Moai
09:47
you're expected to share the bounty if you encounter luck,
214
572000
4000
pritet nga ty që të ndash bujarinë nëse prekesh nga fati,
09:51
and if things go bad,
215
576000
2000
dhe nëse gjërat shkojnë keq,
09:53
child gets sick, parent dies,
216
578000
2000
fëmijët sëmuren, prindi vdes,
09:55
you always have somebody who has your back.
217
580000
3000
gjithmonë ke dikë te i cili të mbështetesh.
09:58
This particular Moai, these five ladies
218
583000
2000
Ky moai i veçantë, këto pesë gra
10:00
have been together for 97 years.
219
585000
3000
kanë qëndruar bashkë për 97 vite.
10:03
Their average age is 102.
220
588000
3000
Mosha mesatare e tyre është 102.
10:06
Typically in America
221
591000
2000
Zakonisht në Amerikë
10:08
we've divided our adult life up into two sections.
222
593000
4000
kemi ndarë jetën tonë si të rritur në dy pjesë.
10:12
There is our work life,
223
597000
2000
Është jeta jonë në punë,
10:14
where we're productive.
224
599000
2000
ku jemi produktiv.
10:16
And then one day, boom, we retire.
225
601000
3000
Dhe më pas një ditë, buum, ne dalim në pension.
10:19
And typically that has meant
226
604000
2000
Dhe zakonisht kjo do të thotë
10:21
retiring to the easy chair,
227
606000
3000
të tërhiqesh drejt kolltukut,
10:24
or going down to Arizona to play golf.
228
609000
3000
ose të shkosh në Arizona për të luajtur golf.
10:27
In the Okinawan language there is not even
229
612000
2000
Në gjuhën e Okinawa-ve as që ka
10:29
a word for retirement.
230
614000
2000
një fjalë për pensionin.
10:31
Instead there is one word
231
616000
2000
Në vend të saj ka një fjalë
10:33
that imbues your entire life,
232
618000
3000
që mbush gjithë jetën tënde,
10:36
and that word is "ikigai."
233
621000
2000
dhe ajo fjalë është "ikigai".
10:38
And, roughly translated, it means
234
623000
2000
Dhe, e përkthyer me vështirësi, do të thotë
10:40
"the reason for which you wake up in the morning."
235
625000
3000
"arsyeja për të cilën ngriheni në mëngjes nga gjumi".
10:43
For this 102-year-old karate master,
236
628000
3000
Për këtë 102-vjeçar mjeshtër karateje,
10:46
his ikigai was carrying forth this martial art.
237
631000
4000
ikigai i tij ishte të mbaj përpara këtë art marcial.
10:50
For this hundred-year-old fisherman
238
635000
2000
Për këtë peshkatar njëqindvjeçar
10:52
it was continuing to catch fish for his family three times a week.
239
637000
3000
ishte të vazhdonte të kapte peshk për familjen e tij tri herë në javë.
10:55
And this is a question. The National Institute on Aging
240
640000
2000
Dhe kjo është një pyetje. Instituti Kombëtar mbi Plakjen
10:57
actually gave us a questionnaire to give these centenarians.
241
642000
4000
faktikisht na dha një anketë për t'ia u dhënë këtyre njëqindvjeçarëve.
11:01
And one of the questions, they were very culturally astute,
242
646000
2000
Dhe një nga pyetjet, ata ishin shumë të mprehtë nga ana kulturore,
11:03
the people who put the questionnaire.
243
648000
2000
njerëzit që plotësuan pyetësorin.
11:05
One of the questions was, "What is your ikigai?"
244
650000
2000
Një nga pyetjet ishte, "Kush është ikigai yt?"
11:07
They instantly knew why they woke up in the morning.
245
652000
5000
Ata menjëherë e dinin përse zgjoheshin në mëngjes.
11:12
For this 102 year old woman, her ikigai
246
657000
2000
Për këtë grua 102 vjeçare, ikigai i saj
11:14
was simply her great-great-great-granddaughter.
247
659000
6000
ishte thjesht stër-stër-stër-mbesa e saj.
11:20
Two girls separated in age by 101 and a half years.
248
665000
4000
Dy vajza me diferencë moshe 101 vjet e gjysëm.
11:24
And I asked her what it felt like
249
669000
2000
Dhe unë e pyeta atë çfarë ndjehet
11:26
to hold a great-great-great-granddaughter.
250
671000
3000
të mbash një stër-stër-stër-mbesë.
11:29
And she put her head back and she said,
251
674000
2000
Dhe ajo vendosi kokën e saj prapa dhe tha,
11:31
"It feels like leaping into heaven."
252
676000
3000
"Ndjehet sikur kërcen në parajsë."
11:34
I thought that was a wonderful thought.
253
679000
2000
Mendova se ishte një mendim i mrekullueshëm.
11:36
My editor at Geographic
254
681000
2000
Redaktori im te Geographic
11:38
wanted me to find America's Blue Zone.
255
683000
2000
donte që t'i gjeja Zonat Blu të Amerikës.
11:40
And for a while we looked on the prairies of Minnesota,
256
685000
3000
Dhe për ca kohë pamë në stepat e Minezotës,
11:43
where actually there is a very high proportion of centenarians.
257
688000
3000
ku faktikisht aty është një pjesë mjaft e madhe e njëqindvjeçarëve.
11:46
But that's because all the young people left.
258
691000
3000
Por kjo sepse të gjithë të rinjtë kanë ikur.
11:49
(Laughter)
259
694000
3000
(Të qeshura)
11:52
So, we turned to the data again.
260
697000
2000
Kështu, u kthyem përsëri te të dhënat.
11:54
And we found America's longest-lived population
261
699000
3000
Dhe gjetëm popullsinë që ka jetuar më gjatë në Amerikë
11:57
among the Seventh-Day Adventists
262
702000
2000
mes besimtarëve të Ardhjes së Ditës së Shtatë
11:59
concentrated in and around Loma Linda, California.
263
704000
4000
të përqëndruar në dhe rreth Loma Linda, Kaliforni.
12:03
Adventists are conservative Methodists.
264
708000
3000
Besimtarët e Ardhjes janë Metodist konservatorë.
12:06
They celebrate their Sabbath
265
711000
3000
Ata festojnë sabbath-in e tyre nga
12:09
from sunset on Friday till sunset on Saturday.
266
714000
3000
perëndimi i diellit të premten deri në perëndimin e diellit të shtunën.
12:12
A "24-hour sanctuary in time," they call it.
267
717000
4000
Ata e quajnë atë një "24-orë faltore në kohë".
12:16
And they follow five little habits
268
721000
3000
Dhe ata ndjekin pesë zakone të vogla
12:19
that conveys to them extraordinary longevity,
269
724000
3000
që ju sjell atyre, jetëgjatësi të jashtëzakonshme
12:22
comparatively speaking.
270
727000
2000
duke folur relativisht.
12:24
In America here, life expectancy
271
729000
2000
Këtu në Amerikë, jetëgjatësia
12:26
for the average woman is 80.
272
731000
2000
për gruan mesatare është 80.
12:28
But for an Adventist woman,
273
733000
2000
Por për një grua besimtare të Ardhjes së Ditës së Shtatë,
12:30
their life expectancy is 89.
274
735000
3000
jetëgjatësia e tyre është 89.
12:33
And the difference is even more pronounced among men,
275
738000
2000
Dhe diferenca është më e theksuar mes meshkujve,
12:35
who are expected to live about 11 years
276
740000
2000
të cilët pritet të jetojnë rreth 11 vjet
12:37
longer than their American counterparts.
277
742000
3000
më gjatë se homologët e tyre amerikanë.
12:40
Now, this is a study that followed
278
745000
2000
Tani, ky është një studim që ndoqi
12:42
about 70,000 people for 30 years.
279
747000
3000
rreth 70000 njerëz për 30 vjet.
12:45
Sterling study. And I think it supremely illustrates
280
750000
4000
Studim i pastër. Dhe mendoj se ai ilustron plotësisht
12:49
the premise of this Blue Zone project.
281
754000
3000
premisat e këtij projekti të Zonës Blu.
12:52
This is a heterogeneous community.
282
757000
2000
Ky është një komunitet heterogjen.
12:54
It's white, black, Hispanic, Asian.
283
759000
3000
Janë të bardhë, të zinjë, latin, aziatik.
12:57
The only thing that they have in common are a set of
284
762000
2000
E vetmja gjë që kanë të përbashkët janë një sërë
12:59
very small lifestyle habits
285
764000
2000
zakonesh shumë të vogla të mënyrës së jetesës
13:01
that they follow ritualistically
286
766000
2000
që ata i ndjekin në mënyrë rituale
13:03
for most of their lives.
287
768000
2000
për pjesën më të madhe të jetës së tyre.
13:05
They take their diet directly from the Bible.
288
770000
2000
Ata e marrin dietën e tyre direkt nga Bibla.
13:07
Genesis: Chapter one, Verse [29],
289
772000
3000
Gjeneza: Kaptiulli një, Strofa 26,
13:10
where God talks about legumes and seeds,
290
775000
3000
ku Zoti flet për bimët bishtajore dhe farat,
13:13
and on one more stanza about green plants,
291
778000
3000
dhe në një tjetër strofë për bimët jeshile,
13:16
ostensibly missing is meat.
292
781000
2000
në vështrim të parë mungon mishi.
13:18
They take this sanctuary in time very serious.
293
783000
3000
Ata e marrin këtë faltore në kohë shumë seriozisht.
13:21
For 24 hours every week,
294
786000
3000
Për 24 orë çdo javë,
13:24
no matter how busy they are, how stressed out they are at work,
295
789000
3000
pavarësisht sa të zënë janë, sa të stresuar janë në punë,
13:27
where the kids need to be driven,
296
792000
2000
se ku duhet të çojnë fëmijët,
13:29
they stop everything and they focus on their God,
297
794000
3000
ata ndalojnë çdo gjë dhe përqëndrohen në Zotin e tyre,
13:32
their social network, and then, hardwired right in the religion,
298
797000
3000
në rrjetin e tyre shoqëror, dhe më pas, të lidhura fort me fenë
13:35
are nature walks.
299
800000
3000
janë ecjet në natyrë.
13:38
And the power of this is not that it's done occasionally,
300
803000
2000
Dhe forca e kësaj nuk është se bëhet herë pas here,
13:40
the power is it's done every week for a lifetime.
301
805000
4000
forca qëndron se bëhet çdo javë përgjatë gjithë jetës.
13:44
None of it's hard. None of it costs money.
302
809000
2000
Asnjë nuk është i vështirë. Asnjë nuk kushton para.
13:46
Adventists also tend to hang out with other Adventists.
303
811000
3000
Besimtarët e Ardhjes, gjithashtu priren të dalin me besimtarë të tjerë të Ardhjes së Ditës së Shtatë.
13:49
So, if you go to an Adventist's party
304
814000
2000
Kështu, nëse ju shkoni në një festë të besimtarëve të Ardhjes
13:51
you don't see people swilling Jim Beam or rolling a joint.
305
816000
3000
nuk shihni njerëz që pijnë Jim Beam ose që dredhin marihuanë.
13:54
Instead they're talking about their next nature walk,
306
819000
4000
Në vend të kësaj ata janë duke folur rreth shëtitjes së tyre të ardhme në natyrë,
13:58
exchanging recipes, and yes, they pray.
307
823000
3000
duke shkëmbyer receta, dhe po, ata luten.
14:01
But they influence each other in profound and measurable ways.
308
826000
5000
Por ata influencojnë njëri tjetrin thellësisht dhe seriozisht.
14:06
This is a culture that has yielded Ellsworth Whareham.
309
831000
3000
Kjo është një kulturë që ka prodhuar Ellsworth Wheram.
14:09
Ellsworth Whareham is 97 years old.
310
834000
2000
Ellsworth Wheram është 97 vjeç.
14:11
He's a multimillionaire,
311
836000
2000
Ai është një multimilioner,
14:13
yet when a contractor wanted 6,000 dollars
312
838000
4000
por kur një kontraktues donte 6000 dollar
14:17
to build a privacy fence,
313
842000
2000
për të ndërtuar një gardh për intimitet,
14:19
he said, "For that kind of money I'll do it myself."
314
844000
2000
ai tha, "Për atë sasi parash më mirë e bëj vetë."
14:21
So for the next three days he was out shoveling cement,
315
846000
3000
Kështu për tri ditët e ardhme ai ishte duke hapur çimento,
14:24
and hauling poles around.
316
849000
2000
dhe duke zvarritur shtylla rreth e përqark.
14:26
And predictably, perhaps, on the fourth day
317
851000
2000
Dhe në mënyrë të parashikueshme, ndoshta, në ditën e katërt
14:28
he ended up in the operating room.
318
853000
4000
ai përfundoi në sallën e operacioneve.
14:32
But not as the guy on the table;
319
857000
3000
Por jo si tipi i shtruar;
14:35
the guy doing open-heart surgery.
320
860000
4000
tipi që bën operacione me zemër të hapur.
14:39
At 97 he still does 20 open-heart surgeries every month.
321
864000
6000
Në moshën 97 ai akoma bën 20 operacione me zemër të hapur çdo muaj.
14:45
Ed Rawlings, 103 years old now,
322
870000
3000
Ed Rawlings, 103 vjeç tani,
14:48
an active cowboy, starts his morning with a swim.
323
873000
3000
një kauboj aktiv, nis ditën e tij me një not.
14:51
And on weekends he likes to put on the boards,
324
876000
2000
Dhe në fundjavë i pëlqen të hipi mbi surf,
14:53
throw up rooster tails.
325
878000
3000
të peshkojë.
14:56
And then Marge Deton.
326
881000
2000
Dhe më pas Marge Deton.
14:58
Marge is 104.
327
883000
2000
Marge është 104.
15:00
Her grandson actually lives in the Twin Cities here.
328
885000
2000
Nipi i saj aktualisht jeton në qytetet e binjakëzuara këtu.
15:02
She starts her day with lifting weights.
329
887000
2000
Ajo nis ditën duke ngritur pesha.
15:04
She rides her bicycle.
330
889000
2000
Nget biçikletën e saj.
15:06
And then she gets in her root-beer colored
331
891000
2000
Dhe më pas ajo hyn në Cadillac Seville të 1994
15:08
1994 Cadillac Seville,
332
893000
3000
ngjyrë rrënjë birre
15:11
and tears down the San Bernardino freeway,
333
896000
2000
dhe bën gropë autostradën San Bernardino,
15:13
where she still volunteers for seven different organizations.
334
898000
4000
ku ajo akoma bën punë vullnetare për shtatë organizata të ndryshme.
15:17
I've been on 19 hardcore expeditions.
335
902000
3000
Kam qënë në 19 ekspedita ekstreme.
15:20
I'm probably the only person you'll ever meet
336
905000
2000
Ndoshta jam personi i vetëm që do të takoni ndonjëherë
15:22
who rode his bicycle across
337
907000
2000
që i ka dhënë biçikletës së tij nëpër
15:24
the Sahara desert without sunscreen.
338
909000
2000
shkretëtirën Sahariane pa krem mbrojtës.
15:26
But I'll tell you, there is no adventure more harrowing
339
911000
3000
Por do t'ju them, se s'ka avnturë më lënduese
15:29
than riding shotgun with Marge Deton.
340
914000
4000
se të ulesh në vendin para të pasagjerit me Marge Deton.
15:33
"A stranger is a friend I haven't met yet!" she'd say to me.
341
918000
5000
"Një i panjohur është një mik që s'e kam takuar ende!" më tha ajo.
15:38
So, what are the common denominators
342
923000
2000
Kështu, kush janë emëruesit e përbashkët
15:40
in these three cultures?
343
925000
2000
në këto tre kultura?
15:42
What are the things that they all do?
344
927000
2000
Cilat janë gjërat që ata të gjithë i bëjnë?
15:44
And we managed to boil it down to nine.
345
929000
4000
Dhe ne ia dolëm mbanë t'i reduktonim në nëntë.
15:48
In fact we've done two more Blue Zone expeditions since this
346
933000
3000
Në fakt kemi bërë dy ekspedita të tjera në Zona Blu që nga kjo
15:51
and these common denominators hold true.
347
936000
3000
dhe këta emërues të përbashkët mbetën të vlefshëm.
15:54
And the first one,
348
939000
2000
Dhe i pari,
15:56
and I'm about to utter a heresy here,
349
941000
3000
dhe këtu do të them një herezi,
15:59
none of them exercise,
350
944000
2000
asnjëri nga ata s'bënte ushtrime,
16:01
at least the way we think of exercise.
351
946000
2000
të paktën mënyrën se si ne i mendojmë ushtrimet.
16:03
Instead, they set up their lives
352
948000
3000
Në vend të tyre, ata ndërtojnë jetët e tyre
16:06
so that they are constantly nudged into physical activity.
353
951000
3000
në mënyrë të tillë që janë vazhdimisht të përfshirë në aktivitet fizik.
16:09
These 100-year-old Okinawan women
354
954000
3000
Gratë nga Okinawa 100 vjeçare
16:12
are getting up and down off the ground, they sit on the floor,
355
957000
3000
ngrihen dhe ulen nga toka, ato ulen në dysheme,
16:15
30 or 40 times a day.
356
960000
2000
30 ose 40 herë në ditë.
16:17
Sardinians live in vertical houses, up and down the stairs.
357
962000
3000
Banorët e Sardenjës jetojnë në shtëpi vertikale, sipër dhe poshtë shkallëve.
16:20
Every trip to the store, or to church
358
965000
3000
Çdo rrugë për në dyqan, ose për në kishë
16:23
or to a friend's house occasions a walk.
359
968000
3000
ose te shtëpia e një miku nxjerr një arsye për një shëtitje.
16:26
They don't have any conveniences.
360
971000
2000
Ata s'kanë ndonjë lehtësi.
16:28
There is not a button to push to do yard work or house work.
361
973000
2000
Nuk ka një buton për tu shtypur për të bërë punët e oborrit ose punët e shtëpisë.
16:30
If they want to mix up a cake, they're doing it by hand.
362
975000
3000
Nëse duan të përziejnë një tortë, ata e bëjnë me dorë.
16:33
That's physical activity.
363
978000
2000
Ky është aktivitet fizik.
16:35
That burns calories just as much as going on the treadmill does.
364
980000
3000
I cili djeg kalori po aq sa ecja në tapis-roulant e palestrës.
16:38
When they do do intentional physical activity,
365
983000
3000
Kur bëjnë aktivitet fizik me atë qëllim,
16:41
it's the things they enjoy. They tend to walk,
366
986000
3000
është gjë që i gëzon. Ata priren të ecin,
16:44
the only proven way to stave off cognitive decline,
367
989000
3000
e vetmja mënyrë e provuar për të larguar rënien e pritur,
16:47
and they all tend to have a garden.
368
992000
3000
dhe të gjithë priren të kenë një kopësht.
16:50
They know how to set up their life in the right way
369
995000
2000
Ata dinë si të ndërtojnë jetën e tyre në mënyrën e duhur
16:52
so they have the right outlook.
370
997000
2000
për të patur perspektivën e duhur.
16:54
Each of these cultures take time to downshift.
371
999000
3000
Secila nga këto kultura merr kohë për të ulur shpejtësinë.
16:57
The Sardinians pray. The Seventh-Day Adventists pray.
372
1002000
3000
Banorët e Sardenjës luten. Besimtarët e Ardhjes së Ditës së Shtatë luten.
17:00
The Okinawans have this ancestor veneration.
373
1005000
3000
Banorët e Okinawa-s bëjnë nderimin e paraardhësve.
17:03
But when you're in a hurry or stressed out,
374
1008000
2000
Por kur je me nxitim ose i stresuar
17:05
that triggers something called the inflammatory response,
375
1010000
2000
kjo nxit diçka të quajtur përgjigje inflamatore,
17:07
which is associated with everything from Alzheimer's
376
1012000
2000
e cila është e lidhur me çdo gjë, nga sëmundja e
17:09
disease to cardiovascular disease.
377
1014000
4000
Alzheimer-it deri te sëmundjet kardiovaskulare.
17:13
When you slow down for 15 minutes a day
378
1018000
2000
Kur ju ngadalësoheni për 15 minuta në ditë
17:15
you turn that inflammatory state
379
1020000
2000
ktheni atë gjëndje inflamatore
17:17
into a more anti-inflammatory state.
380
1022000
3000
në një gjëndje më tepër anti-inflamatore.
17:20
They have vocabulary for sense of purpose,
381
1025000
3000
Ata kanë fjalor për sensin e qëllimit,
17:23
ikigai, like the Okinawans.
382
1028000
2000
ikigai, si banorët e Okinawa-s.
17:25
You know the two most dangerous years in your life
383
1030000
2000
E dini se dy vitet më të rrezikshme të jetës sonë
17:27
are the year you're born, because of infant mortality,
384
1032000
4000
janë viti kur ke lindur, për shkak të vdekshmërisë foshnjore,
17:31
and the year you retire.
385
1036000
2000
dhe viti kur del në pension.
17:33
These people know their sense of purpose,
386
1038000
2000
Këta njerëz e dinë sensin e qëllimit të tyre,
17:35
and they activate in their life, that's worth about seven years
387
1040000
2000
dhe ata aktivizohen në jetën e tyre, që vlen rreth shtatë vjet
17:37
of extra life expectancy.
388
1042000
3000
jetëgjatësi më shumë.
17:40
There's no longevity diet.
389
1045000
2000
Nuk ka një diet jetëgjatësie.
17:42
Instead, these people drink a little bit every day,
390
1047000
2000
Në vend të saj, këta njerëz pijnë pak çdo ditë,
17:44
not a hard sell to the American population.
391
1049000
2000
jo një shitje e vështirë për popullsinë amerikane.
17:46
(Laughter)
392
1051000
1000
(Të qeshura)
17:47
They tend to eat a plant-based diet.
393
1052000
3000
Ata priren të hanë një dietë me bazë bimore.
17:50
Doesn't mean they don't eat meat, but lots of beans and nuts.
394
1055000
2000
S'do të thotë se ata s'hanë mish, por shumë fasule dhe arra.
17:52
And they have strategies to keep from overeating,
395
1057000
3000
Dhe kanë strategjira për tu ruajtur nga ngrënia e tepërt,
17:55
little things that nudge them away from the table at the right time.
396
1060000
3000
gjëra të vogla që i heqin ata nga tavolina në kohën e duhur.
17:58
And then the foundation of all this is how they connect.
397
1063000
3000
Dhe pastaj baza e gjithë kësaj është mënyra si ata lidhen.
18:01
They put their families first,
398
1066000
2000
Ata vendosin të parën familjet e tyre,
18:03
take care of their children and their aging parents.
399
1068000
2000
të kujdesen për fëmijët dhe prindërit e tyre të plakur.
18:05
They all tend to belong to a faith-based community,
400
1070000
4000
Ata të gjithë priren t'i përkasin një komuniteti të bazuar në besim,
18:09
which is worth between four and 14
401
1074000
2000
i cili vlen mes 4 dhe 14
18:11
extra years of life expectancy
402
1076000
2000
vite shtesë jetëgjatësie
18:13
if you do it four times a month.
403
1078000
2000
nëse e bën katër herë në muaj.
18:15
And the biggest thing here
404
1080000
2000
Dhe gjëja më me rëndësi këtu
18:17
is they also belong to the right tribe.
405
1082000
3000
është se ata gjithashtu i përkasin fisit të duhur.
18:20
They were either born into
406
1085000
2000
Ata ose kishin lindur në to
18:22
or they proactively surrounded themselves with the right people.
407
1087000
5000
ose mundoheshin të rrethoheshin nga njerëzit e duhur.
18:27
We know from the Framingham studies,
408
1092000
2000
Ne dimë nga studimet e Framingham,
18:29
that if your three best friends are obese
409
1094000
3000
se nëse tre miqtë e tu janë obez
18:32
there is a 50 percent better chance that you'll be overweight.
410
1097000
3000
ka një 50 përqind mundësi të mirë që dhe ti do të jeshë mbipeshë.
18:35
So, if you hang out with unhealthy people,
411
1100000
3000
Kështu, nëse rri me njerëz jo të shëndetshëm
18:38
that's going to have a measurable impact over time.
412
1103000
2000
kjo do të ketë një ndikim të madh gjatë kohës.
18:40
Instead, if your friend's idea of recreation
413
1105000
5000
Kurse në qoftë se ideja e mikut tënd për çlodhje
18:45
is physical activity, bowling, or playing hockey,
414
1110000
2000
është aktiviteti fizik, bowling, ose luajtja hockey,
18:47
biking or gardening,
415
1112000
2000
të ngasësh biçikletën ose të merresh me kopshtari,
18:49
if your friends drink a little, but not too much,
416
1114000
3000
nëse miqtë e tu pinë pak, por jo shumë,
18:52
and they eat right, and they're engaged, and they're trusting and trustworthy,
417
1117000
3000
dhe ata hanë aq sa duhet, dhe janë të fejuar, dhe janë të besuar dhe besnik,
18:55
that is going to have the biggest impact over time.
418
1120000
3000
kjo do të ketë ndikimin më të madh gjatë kohës.
18:58
Diets don't work. No diet in the history of the world
419
1123000
3000
Dietat s'funksionojnë. Asnjë dietë në historinë e botës
19:01
has ever worked for more than two percent of the population.
420
1126000
3000
nuk ka funksionuar për më shumë se dy përqind e popullsisë.
19:04
Exercise programs usually start in January;
421
1129000
3000
Programet e stërvitjeve zakonisht fillojnë në janar,
19:07
they're usually done by October.
422
1132000
2000
dhe mbarojnë zakonisht në tetor.
19:09
When it comes to longevity
423
1134000
2000
Kur vjen puna te jetëgjatësia
19:11
there is no short term fix
424
1136000
2000
nuk ka afat të shkurtër të rregulluar
19:13
in a pill or anything else.
425
1138000
3000
në një pilulë ose diçka tjetër.
19:16
But when you think about it,
426
1141000
2000
Por kur mendon rreth saj
19:18
your friends are long-term adventures,
427
1143000
3000
miqtë e tu janë aventura jote afat-gjatë,
19:21
and therefore, perhaps the most significant thing you can do
428
1146000
3000
dhe për këtë, ndoshta gjëja më kuptimplotë që mund të bëni
19:24
to add more years to your life,
429
1149000
3000
për t'i shtuar më shumë vite jetës tuaj,
19:27
and life to your years. Thank you very much.
430
1152000
2000
dhe jetë viteve tuaj. Shumë faleminderit.
19:29
(Applause)
431
1154000
5000
(Duartrokitje)
ABOUT THE SPEAKER
Dan Buettner - Longevity coach, explorerNational Geographic writer and explorer Dan Buettner studies the world's longest-lived peoples, distilling their secrets into a single plan for health and long life.
Why you should listen
What do Seventh-Day Adventists in California, the residents of Sardinia, Italy and the inhabitants of the islands of Okinawa, Japan have in common? They enjoy the longest, healthiest lives on the planet. Dan Buettner assembled a team of researchers to seek out these "hotspots of human health and vitality," which he calls Blue Zones, and to figure out what they do that helps them live so long.
Buettner, a world-renowned explorer and a writer for National Geographic, travels the world seeking out new Blue Zones (he's found five, to date) and speaking at seminars and on TV, sharing the habits that lead to long life. He is the founder of Quest Network, and has set three world records for endurance cycling.
Dan Buettner | Speaker | TED.com