TEDxExeter
Bandi Mbubi: Demand a fair trade cell phone
باندی مبوبی: داوای مۆبایلێکی داد پەروەر دەکات
Filmed:
Readability: 4.5
621,348 views
مۆبایلەکەت، کۆمپیوتەرەکەت، ئامێری یاری کردنەکەت، هەموویان خاوەنی مێژوویەکی خوێناوین-- پەیوەندیان هەیە بە دەرهێنانی ماداەی تیتانیۆمەوە کە خەرجی جەنگی کۆماری دیموکراتی کۆنگۆی پێ دابین دەکرا... بە بەکارهێنانی چیرۆکی تایبەتی خۆی چالاکوان (باندی مبومی) داوا دەکات کە لەو بارەیەوە کارێک بکەین
Bandi Mbubi - Social Justice Activist
Bandi Mbubi would like to make sure that you are using a fair trade cell phone. Full bio
Bandi Mbubi would like to make sure that you are using a fair trade cell phone. Full bio
Double-click the English transcript below to play the video.
00:17
I want to talk to you today
0
1147
1963
من ئه‌مڕۆ ده‌مه‌وێت قسه‌تان له‌گه‌ڵ بکه‌م
00:19
about a difficult topic that is close to me,
1
3110
3152
له‌باره‌ی بابه‌تێکی قورس که په‌یوه‌ندی به منه‌وه هه‌یه
00:22
and closer than you might realize to you.
2
6262
4008
وه زیاتر نزیکه له من له‌وه‌ی که ئێوه پێی ده‌زانن
00:26
I came to the U.K. 21 years ago
3
10270
3799
من (21) ساڵ پێش ئێسات هاتم بۆ به‌ریتانیا
00:29
as an asylum-seeker.
4
14069
2977
به‌دوای شوێنێکی ئارامدا ده‌گه‌ڕام
00:32
I was 21.
5
17046
1567
من (21) ساڵ بووم
00:34
I was forced to leave the Democratic Republic of the Congo,
6
18613
4216
به‌زۆر کۆنگی دیموکراتیم به‌جێ هێشت
00:38
my home, where I was a student activist.
7
22829
5449
ووڵاته‌که‌م، من قوتابیه‌کی چالاک بووم
00:44
I would love my children to be able to meet my family
8
28278
2827
پێم خۆشه منداڵه‌کانم بتوانن خێزانه‌که‌م ببینن
00:47
in the Congo.
9
31105
4684
له کۆنگۆ
00:51
But I want to tell you what the Congo has got to do with you.
10
35789
5209
به‌ڵام، من ده‌مه‌وێت پێتان بڵێم که کۆنگۆ چی هه‌یه بۆ ئێره
00:56
But first of all, I want you to do me a favor.
11
40998
3975
به‌ڵام، سه‌ره‌تا ده‌مه‌وێت ئیشێکم بۆ بکه‌ن
01:00
Can you all please reach into your pockets
12
44973
3124
ده‌توانن هه‌مووتان ده‌ست بکه‌ن به گیرفانتانا
01:03
and take out your mobile phone?
13
48097
5062
مۆبایله‌کانتان ده‌ربێنن
01:09
Feel that familiar weight,
14
53159
5264
هه‌ست به‌و کێشه ناسراوه بکه‌ن
01:14
how naturally your finger slides towards the buttons.
15
58423
3191
چۆن په‌نجه‌ت به‌سروشتیانه ده‌چێت بۆ دوگمه‌کان
01:17
(Laughter)
16
61614
2745
پێکه‌نین
01:20
Can you imagine your world without it?
17
64359
2193
ده‌توانن جیهان به‌بێ مۆبایل بهێنه به‌رچاوتان
01:22
It connects us to our loved ones,
18
66552
2763
مۆبایل ئێمه گرێ ده‌دات به‌وانه‌ی که خۆشمان ده‌وێن
01:25
our family, friends and colleagues,
19
69315
3450
خێزانه‌که‌م، هاوڕێکانمان و براده‌ره‌کانمان
01:28
at home and overseas.
20
72765
2585
له‌ماڵه‌وه و ده‌ره‌وه‌ی ماڵ
01:31
It is a symbol of an interconnected world.
21
75350
4564
ئه‌وه سومبولی په‌یوه‌ست بونی جیهانه
01:35
But what you hold in your hand leaves a bloody trail,
22
79914
5669
به‌ڵام، ئه‌وه‌ی که له‌ناو ده‌ستت دایه کاره‌ساتی خوێناوی دروست ده‌کات
01:41
and it all boils down to a mineral:
23
85583
4048
ئه‌وانه وه‌ک کانزا ده‌کوڵێنرێن
01:45
tantalum, mined in the Congo as coltan.
24
89631
4493
تانتالوم، کانه‌کانی کۆنگ وه‌ک کۆلتان
01:50
It is an anticorrosive heat conductor.
25
94124
3895
ئه‌وه به‌ڵگه‌ی دژه گه‌رمی و داخورانه
01:53
It stores energy in our mobile phones,
26
98019
3488
ئه‌وه ووزه له‌ناو مۆبایله‌کانماندا خه‌زن ده‌کات
01:57
Playstations and laptops.
27
101507
3117
پله‌یسته‌یشن و لاپتۆپ
02:00
It is used in aerospace and medical equipment
28
104624
4329
ئه‌وه له هه‌واو که‌لوپه‌لی پزیشکیدا به‌کاردێت
02:04
as alloys.
29
108953
1805
له شێوه‌ی کانزادا
02:06
It is so powerful
30
110758
2056
زۆر به‌هێزه
02:08
that we only need tiny amounts.
31
112814
3000
که ئێمه پێویستمان به‌ڕێژه‌یه‌کی زۆر که‌مه
02:11
It would be great if the story ended there.
32
115814
3937
زۆر خۆش ده‌بێت ئه‌گه‌ر چیرۆکه‌که لێره دا کۆتای بهاتایه
02:15
Unfortunately, what you hold in your hand
33
119751
3796
به‌داخه‌وه، ئه‌وه‌ی له ناو ده‌ستاندایه
02:19
has not only enabled incredible technological development
34
123547
5530
ته‌نها به‌ره‌و پێش چونێکی گرنگی ته‌کنه لۆژیا
02:24
and industrial expansion,
35
129077
3136
و فراون بونی پیشه‌سازی نیه
02:28
but it has also contributed to unimaginable
36
132213
3408
به‌ڵام، ئه‌وه بۆته زۆر بوونی له ڕاده‌به‌ده‌ری
02:31
human suffering.
37
135621
2496
ئازاره‌کانی مرۆڤ
02:34
Since 1996, over five million people have died
38
138117
5769
له‌ساڵی (1996)ه‌وه، (5) ملیۆن که‌س مردووه
02:39
in the Democratic Republic of the Congo.
39
143886
3152
له کۆنگۆی دیموکراتی
02:42
Countless women, men and children
40
147038
2711
ژماره‌یه‌کی زۆری ئافره‌تان، پیاوان، منداڵان
02:45
have been raped, tortured or enslaved.
41
149749
4991
ده‌ست درێژیان کراوه‌ته سه‌ر، ئازار دراون یان کراون به به‌نده
02:50
Rape is used as a weapon of war,
42
154740
2924
ده‌ست درێژی کردن وه‌ک چه‌کێکی جه‌نگ به‌کار ده‌هات
02:53
instilling fear
43
157664
2826
چه‌سپاندنی ترس
02:56
and depopulating whole areas.
44
160490
2977
وه‌قات و قڕکردنی خه‌ڵک له هه‌موو شوێنه‌کان
02:59
The quest for extracting this mineral
45
163467
3121
گه‌ڕان بۆ ده‌رهێنانی ئه‌و کانزایه
03:02
has not only aided, but it has fueled,
46
166588
4856
ته‌نها ئامادەکاری بۆ نه‌کراوە، به‌ڵکو دەستی پێکردوە
03:07
the ongoing war in the Congo.
47
171444
5831
ئه‌و شه‌ڕه‌ی ئێستا له کۆنگۆ هه‌یه
03:13
But don't throw away your phones yet.
48
177275
2803
به‌ڵام، جارێ مۆبایله‌کانتان لا مه‌به‌ن
03:15
Thirty thousand children are enlisted
49
180078
4341
سی هه‌زار منداڵ ناویان نوسراوه
03:20
and are made to fight in armed groups.
50
184419
5189
ئاماده کراون به گروپ بۆ شه‌ڕکردن
03:25
The Congo consistently scores dreadfully
51
189608
4531
به‌رده‌وام کۆنگۆ ڕێژه‌یه‌کی تۆقێنه‌ر تۆمار ده‌کات
03:30
in global health and poverty rankings.
52
194139
4253
له ته‌ندروستی جیهانی و هه‌ژاریدا
03:34
But remarkably, the U.N. Environmental Programme
53
198392
4575
به‌ڵام به‌شێوه‌یه‌کی سه‌رنج ڕاکێش، پڕۆگرامی ژینگه‌ی نه‌ته‌وه یه‌کگرتوه‌کان
03:38
has estimated the wealth of the country
54
202967
2724
سامانی ئه‌و وڵاته‌ی خه‌مڵاندوه
03:41
to be over 24 trillion dollars.
55
205691
9408
به‌زیاتر لە بیست و چوار تریلیۆن دۆڵار
03:50
The state-regulated mining industry has collapsed,
56
215099
4627
ڕێکخستن و چاودێری کردنی کانه‌کان تێک شکاوه
03:55
and control over mines
57
219726
2239
وه کۆنتڕۆڵ کردنی کانه‌کان
03:57
has splintered.
58
221965
1387
به‌ره‌و نه‌مان ده‌چن
03:59
Coltan is easily controlled by armed groups.
59
223352
4142
به‌ئاسانی کۆڵتان له‌لایەن گروپه چه‌کداره‌کانه‌وه کۆنتڕۆڵ کراوه
04:03
One well-known illicit trade route
60
227494
3232
ڕێگایه‌کی ناسراوی بازرگانی نایاساییە
04:06
is that across the border to Rwanda,
61
230726
2528
که له‌سه‌ر سنوری ڕوندایه
04:09
where Congolese tantalum is disguised as Rwandan.
62
233254
4415
کاتێک کۆنگۆییه تانتالۆمه‌کان خۆیان ده‌گۆڕن به ڕواندییه‌کان
04:13
But don't throw away your phones yet,
63
237669
3212
به‌ڵام، جارێ مۆبایله‌کانتان لامه‌به‌ن
04:16
because the incredible irony is that
64
240881
2693
چونکه گرنگی ئه‌و ئامێره ئه‌وه‌یه که
04:19
the technology that has placed such unsustainable,
65
243574
3532
ته‌کنه لۆژیاکه به‌شێوه‌یه‌کی نه‌گۆڕ ماوه‌ته‌وه
04:23
devastating demands on the Congo
66
247106
2608
داواکارییه‌کانی له گۆنگۆ وێران کردووه
04:25
is the same technology
67
249714
3060
هه‌مان ته‌کنه لۆژیایه
04:28
that has brought this situation to our attention.
68
252774
3632
که ئه‌م پابه‌ندی هێنانه‌وه‌ی خه‌یاڵی ئێمه‌یه
04:32
We only know so much about the situation in the Congo
69
256406
3828
زانیارییه‌کی باش ده‌زانین له باره‌ی بارودۆخی کۆنگۆ
04:36
and in the mines
70
260234
1511
وه کانه‌کان
04:37
because of the kind of communication
71
261745
2039
به‌هۆی ئه‌م جۆره په‌یوه‌ندیانه‌وه
04:39
the mobile phone allows.
72
263784
4441
که مۆبایل دروستی کردوه
04:44
As with the Arab Spring,
73
268225
2302
له‌گه‌ڵ به‌هاری عه‌ره‌بیدا
04:46
during the recent elections in the Congo,
74
270527
3210
له‌کاتی دواین هه‌ڵبژاردن له کۆنگۆ
04:49
voters were able to send text messages
75
273737
4040
ده‌نگده‌ره‌کان ده‌یانتوانی نامه بنێرن
04:53
of local polling stations to the headquarters
76
277777
3158
له ڕاپرسی و بارودۆخی بنکه‌کان بۆ نوسینگه سه‌ره‌کیه‌کان
04:56
in the capital, Kinshasa,
77
280935
3738
له کینشاسای پایته‌خت
05:00
and in the wake of the result,
78
284673
5354
وه له‌کاتی ئه‌نجامه‌که‌دا
05:05
the diaspora has joined with the Carter Center,
79
290027
3134
جوله‌که‌کان هاتن بۆ سه‌نته‌ری کارته‌ر
05:09
the Catholic Church and other observers
80
293161
3519
که‌نیسه‌ی کاثۆلۆکی و توێژه‌ره‌وه‌کانی تر هاتن
05:12
to draw attention to the undemocratic result.
81
296680
4856
بۆ ڕاکێشانی سه‌رنجی ئه‌وه‌ی که ئه‌نجامه‌که نا دیموکراتیه
05:17
The mobile phone has given people around the world
82
301536
5547
مۆبایل ئه‌و
05:22
an important tool towards gaining their political freedom.
83
307083
5882
شته گرنگه‌ی داوه‌ته‌وه بە خه‌ڵک له جیهاندا بۆ ده‌ست هێنانی ئازادی سیاسی خۆیان
05:28
It has truly revolutionized the way
84
312965
3026
به‌ڕاستی شۆڕش له‌و ڕێگایه‌وه به‌رپا دەکرێت
05:31
we communicate on the planet.
85
315991
2573
ئێمه له‌سه‌ر ئه‌م هه‌ساره‌یه په‌یوه‌ندی ده‌که‌ین
05:34
It has allowed momentous political change
86
318564
3287
ڕێگه‌ی ئاسانی بۆ گۆڕانکاری سیاسی ده‌کات
05:37
to take place.
87
321851
2488
تاکو ئه‌نجام بدرێت
05:40
So
88
324339
1643
له‌به‌رئه‌وه
05:41
we are faced with a paradox.
89
325982
4429
ئێمه ڕووبه‌ڕوی کارێکی نه‌رێ کراوی بوینه‌ته‌وه
05:46
The mobile phone is an instrument of freedom
90
330411
4159
مۆبایل ئامێرێکی تاکه‌کەسیە و بۆ ئازادییە
05:50
and an instrument of oppression.
91
334570
4937
وه ئامێرێکی سته‌م و چه‌وساوه‌شه
05:55
TED has always
92
339507
2831
تێد هه‌میشه
05:58
celebrated what technology can do for us,
93
342338
4072
ئاهه‌نگی گێڕاوه بۆ نیشان دانی ئه‌وه‌ی که ته‌کنه‌لۆژیا چیمان بۆ ده‌کات
06:02
technology in its finished form.
94
346410
2441
ته‌کنه‌لۆژیا له شێوه‌ی کۆتایدا
06:04
It is time
95
348851
2184
کاتی ئه‌وه‌یه
06:06
to be asking questions about technology.
96
351035
3657
پرسیار له‌باره‌ی ته‌کنه‌لۆژیا بکه‌ین
06:10
Where does it come from?
97
354692
2133
له کوێوه هاتوه
06:12
Who makes it?
98
356825
2773
کێ دروستی ده‌کات؟
06:15
And for what?
99
359598
2980
وه بۆچی مه‌به‌ستێک؟
06:18
Here I am speaking directly to you,
100
362578
3152
لێره من ڕاسته‌وخۆ قسه له‌گه‌ڵ ئێوه ده‌که‌م
06:21
the TED community,
101
365730
2128
دامه‌زراوه‌ی تێد
06:23
and to all those who might be watching on a screen,
102
367858
3456
وه بۆ ئه‌وانه‌ی که ته‌ماشای ئه‌م شاشه‌یه ده‌که‌ن
06:27
on your phone, across the world,
103
371314
3648
له مۆبایله‌کانتان، له هه‌موو جیهان
06:30
in the Congo.
104
374962
2416
له کۆنگۆ
06:33
All the technology is in place for us to communicate,
105
377378
4254
هه‌موو ته‌کنه‌لۆژیاکان ئاماده کراون بۆ ئێمه تا په‌یوه‌ندی دروست بکه‌ین
06:37
and all the technology is in place to communicate this.
106
381632
6465
وه هه‌موو ته‌کنه‌لۆژیاکان بۆ په‌یوه‌ندی دروست کراو
06:43
At the moment,
107
388097
2274
له‌م کاته‌دا
06:46
there is no clear fair trade solution,
108
390371
4916
هیچ چاره‌سه‌رێکی ڕوونی دادوه‌رانه نیه بۆ بازرگانی
06:51
but there has been a huge amount of progress.
109
395287
3440
به‌ڵام، به‌ره‌و پێش چونێکی زۆر هه‌یه
06:54
The U.S. has recently passed legislation
110
398727
3249
تازه ئه‌مه‌ریکا یاسایه‌کی ده‌رکردووه
06:57
to target bribery and misconduct in the Congo.
111
401976
4191
بۆ چاره‌سه‌رکردنی به‌رتیل دان و هه‌ڵه به‌کارهێنان له کۆنگۆ
07:02
Recent U.K. legislation could be used in the same way.
112
406167
5078
ده‌توانرێت هه‌مان یاسای به‌ریتانی بۆ هه‌مان مه‌به‌ست به‌کار بهێنرێت
07:07
In February, Nokia unveiled its new policy
113
411245
3952
له‌مانگی شوبات دا، نۆکیا پلانێکی تازه‌ی خۆی ئاشکرا کرد
07:11
on sourcing minerals in the Congo,
114
415197
2808
له‌باره‌ی سه‌رچاوه‌کانی کانه‌کان له کۆنگۆ
07:13
and there is a petition to Apple
115
418005
2424
وه سکاڵایه‌ک هه‌یه بۆ ئه‌پڵ
07:16
to make a conflict-free iPhone.
116
420429
5637
بۆ به (خۆڕایی) کردنی ئایفۆن
07:21
There are campaigns
117
426066
1959
چه‌ندین کامپین هه‌یه
07:23
spreading across university campuses
118
428025
2852
له‌ناو بینای زانکۆکان بڵاوبۆته‌وه
07:26
to make their colleges conflict-free.
119
430877
3121
بۆ به (خۆڕایی) کردنی کۆلێژه‌کان
07:29
But we're not there yet.
120
433998
2495
به‌ڵام هێشتا ئه‌وه به‌ده‌ست نه‌هاتوه
07:32
We need to continue mounting pressure
121
436493
3200
پێویسته ئێمه به‌رده‌وام بین له په‌ستان دروست کردن
07:35
on phone companies
122
439693
2843
له‌سه‌ر کۆمپانیاکانی مۆبایل
07:38
to change their sourcing processes.
123
442536
3970
بۆ گۆڕینی پڕۆسه‌ی سه‌رچاوه‌کان
07:42
When I first came to the U.K. 21 years ago,
124
446506
3768
کاتێک بۆ یه‌که‌م جار هاتمه به‌ریتانیا (21) پێش ئێستا
07:46
I was homesick.
125
450274
2163
بیری ماڵه‌وه‌م ده‌کرد
07:48
I missed my family and the friends I left behind.
126
452437
5408
من بیری خێزانه‌که‌م، هاوڕێکانم ده‌کرد که به‌جێم هێشتبون
07:53
Communication was extremely difficult.
127
457845
3622
په‌یوه‌ندی کردن له‌گه‌ڵیان زۆر قورس بوو
07:57
Sending and receiving letters took months,
128
461467
3728
ناردن و وه‌رگرتنی نامه‌کان چه‌ندین مانگی ده‌خایاند
08:01
if you were lucky. Often they never arrived.
129
465195
4307
ئه‌گه‌ر به‌ختت هه‌بوایه، هه‌ندێ جار نامه‌که‌ت هه‌ر نه‌ده‌گه‌شت
08:05
Even if I could have afforded
130
469502
2731
له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ی من
08:08
the phone bills home,
131
472233
3119
وه‌صڵی ته‌له‌فۆنی ماڵم بۆ کرابوو
08:11
like most people in the Congo,
132
475352
2603
وه‌ک زۆربه‌ی خه‌ڵک له کۆنگۆ
08:13
my parents did not own a phone line.
133
477955
3821
دایک و باوکم خه‌تی ته‌له‌فونی خۆیان نه‌بوو
08:17
Today, my two sons
134
481776
5683
ئه‌مڕۆ، هه‌ردوو کوڕه‌که‌م
08:23
David and Daniel
135
487459
2901
دایڤد و دانیاڵ
08:26
can talk to my parents and get to know them.
136
490360
6844
ده‌توانن قسه له‌گه‌ڵ دایکم و باوکم بکه‌ن و بیانناسن
08:33
Why should we allow
137
497204
3400
بۆچی ئێمه ڕێگه ده‌ده‌ین
08:36
such a wonderful, brilliant and necessary product
138
500604
7042
ئه‌و به‌رهه‌مه جوان و پێویست وخێره
08:43
to be the cause of unnecessary suffering
139
507646
3297
ببێته هۆی ئازاری نا پێویست
08:46
for human beings?
140
510943
3217
بۆ مرۆڤه‌کان
08:50
We demand fair trade food
141
514160
3447
ئێمه داوای بازرگانی دادوه‌رانه‌ی خۆراک ده‌که‌ین
08:53
and fair trade clothes.
142
517607
1689
وه بازرگانی دادوه‌رانه‌ی جل و به‌رگ
08:55
It is time to demand fair trade phones.
143
519296
4727
ئێستا کاتی ئه‌وه هاتوه داوای بازرگانیه‌کی دادوه‌رانه‌ی ته‌له‌فۆن بکه‌ین
08:59
This is an idea worth spreading. Thank you.
144
524023
4593
ئه‌و فکره‌یه شایه‌نی بڵاو بونه‌وه‌یه، سوپاس
09:04
(Applause)
145
528616
12277
چه‌پڵه لێدان
ABOUT THE SPEAKER
Bandi Mbubi - Social Justice ActivistBandi Mbubi would like to make sure that you are using a fair trade cell phone.
Why you should listen
Bandi Mbubi grew up in the Democratic Republic of the Congo, formerly Zaire, experiencing first hand the political unrest and oppression which have since worsened there. As a student activist, Bandi suffered persecution and fled the country, seeking political asylum in the U.K. But Mbubi has kept his home country on his radar, noting how the mining of tantalum -- a mineral used in cell phones and computers -- has fueled the ongoing war there in which 5 million have died.
While Mbubi sees the cell phone as an instrument of oppression for this reason, he knows that phones can also bring great freedom. And so he has formed CongoCalling.org, a campaign to inspire both the public and companies that make electronics to pay attention to how tantalum used in consumer electronics is mined and traded.
Mbubi is also the Director of the Manna Society, a center for the homeless in South London, and a Trustee of Church Action on Poverty.
Bandi Mbubi | Speaker | TED.com