ABOUT THE SPEAKER
Patricia Burchat - Particle physicist
Patricia Burchat studies the structure and distribution of dark matter and dark energy. These mysterious ingredients can't be measured in conventional ways, yet form a quarter of the mass of our universe.

Why you should listen

Patricia Burchat studies the universe's most basic ingredients -- the mysterious dark energy and dark matter that are massively more abundant than the visible stars and galaxies. She is one of the founders of the BaBar Collaboration at the Stanford Linear Accelerator Center, a project that's hoping to answer the question, "If there are as many anti-particles as there are particles, why can't we see all these anti-particles?"

She's a member of the Large Synoptic Survey Telescope project, which will allow scientists to monitor exploding supernovae and determine how fast the universe is expanding -- and map how mass is distributed throughout the universe. She's also part of Fermilab Experiment E791, studying the production and decay of charmed particles. Burchat received a Guggenheim Fellowship in 2005.

More profile about the speaker
Patricia Burchat | Speaker | TED.com
TED2008

Patricia Burchat: Shedding light on dark matter

Patricia Burchat rzuca światło na ciemną materię

Filmed:
1,605,112 views

Fizyk Patricia Burchat w swoim wykładzie rzuca światło na dwa podstawowe składniki naszego wszechświata: ciemną materię i ciemną energię, które stanowią w sumie 96% zawartości kosmosu. Choć nie można ich bezpośrednio badać, wywierają ogromny wpływ na zjawiska fizyczne.
- Particle physicist
Patricia Burchat studies the structure and distribution of dark matter and dark energy. These mysterious ingredients can't be measured in conventional ways, yet form a quarter of the mass of our universe. Full bio

Double-click the English transcript below to play the video.

00:18
As a particlecząstka physicistfizyk, I studybadanie the elementarypodstawowy particlescząsteczki
0
0
4000
Zajmuję się badaniem cząstek elementarnych
00:22
and how they interactoddziaływać on the mostwiększość fundamentalfundamentalny levelpoziom.
1
4000
3000
i oddziaływań zachodzących między nimi.
00:25
For mostwiększość of my researchBadania careerkariera, I've been usingza pomocą acceleratorsakceleratory,
2
7000
3000
Zwykle wykorzystuję akceleratory cząstek,
00:28
suchtaki as the electronelektron acceleratorAkcelerator at StanfordStanford UniversityUniwersytet, just up the roadDroga,
3
10000
3000
jak akcelerator liniowy Uniwersytetu Stanforda,
00:31
to studybadanie things on the smallestnajmniejsze scaleskala.
4
13000
3000
w badaniu zjawisk najmniejszej skali.
00:34
But more recentlyostatnio, I've been turningobrócenie my attentionUwaga
5
16000
2000
Ale ostatnio interesuję się skalą wszechświata.
00:36
to the universewszechświat on the largestNajwiększa scaleskala.
6
18000
3000
Ale ostatnio interesuję się skalą wszechświata.
00:39
Because, as I'll explainwyjaśniać to you,
7
21000
2000
Jak zaraz wytłumaczę,
00:41
the questionspytania on the smallestnajmniejsze and the largestNajwiększa scaleskala are actuallytak właściwie very connectedpołączony.
8
23000
4000
zjawiska skali małej i ogromnej są bardzo powiązane.
00:45
So I'm going to tell you about our twenty-first-centurydwudziestego pierwszego wieku viewwidok of the universewszechświat,
9
27000
5000
Opowiem o obrazie wszechświata w XXI wieku,
00:50
what it's madezrobiony of and what the bigduży questionspytania in the physicalfizyczny sciencesnauki are --
10
32000
3000
oraz o niektórych wielkich pytaniach w fizyce.
00:53
at leastnajmniej some of the bigduży questionspytania.
11
35000
2000
oraz o niektórych wielkich pytaniach w fizyce.
00:55
So, recentlyostatnio, we have realizedrealizowany
12
37000
3000
Niedawno odkryliśmy, że zwykła materia wszechświata,
00:58
that the ordinaryzwykły mattermateria in the universewszechświat --
13
40000
2000
Niedawno odkryliśmy, że zwykła materia wszechświata,
01:00
and by ordinaryzwykły mattermateria, I mean you, me,
14
42000
3000
czyli my, planety, galaktyki i gwiazdy,
01:03
the planetsplanety, the starsgwiazdy, the galaxiesgalaktyki --
15
45000
2000
czyli my, planety, galaktyki i gwiazdy,
01:05
the ordinaryzwykły mattermateria makesczyni up only a fewkilka percentprocent
16
47000
3000
stanowi tylko kilka procent zawartości kosmosu.
01:08
of the contentzadowolony of the universewszechświat.
17
50000
2000
stanowi tylko kilka procent zawartości kosmosu.
01:10
AlmostPrawie a quarterjedna czwarta, or approximatelyw przybliżeniu a quarterjedna czwarta
18
52000
3000
Prawie jedna czwarta materii wszechświata jest niewidzialna.
01:13
of the mattermateria in the universewszechświat, is stuffrzeczy that's invisibleniewidzialny.
19
55000
3000
Prawie jedna czwarta materii wszechświata jest niewidzialna.
01:16
By invisibleniewidzialny, I mean it doesn't absorbabsorbować in the electromagneticelektromagnetyczna spectrumwidmo.
20
58000
4000
Nie pochłania, nie wydziela, ani nie odbija
01:20
It doesn't emitemitują in the electromagneticelektromagnetyczna spectrumwidmo. It doesn't reflectodzwierciedlić.
21
62000
3000
promieniowania elektromagnetycznego.
01:23
It doesn't interactoddziaływać with the electromagneticelektromagnetyczna spectrumwidmo,
22
65000
2000
Na to promieniowanie reagują nasze instrumenty badawcze.
01:25
whichktóry is what we use to detectwykryć things.
23
67000
2000
Na to promieniowanie reagują nasze instrumenty badawcze.
01:27
It doesn't interactoddziaływać at all. So how do we know it's there?
24
69000
3000
Jak więc odkryliśmy taką niewidzialną materię?
01:30
We know it's there by its gravitationalgrawitacyjny effectsruchomości.
25
72000
2000
Jak więc odkryliśmy taką niewidzialną materię?
01:32
In factfakt, this darkciemny mattermateria dominatesdominuje
26
74000
3000
Widzimy jej oddziaływanie grawitacyjne.
01:35
the gravitationalgrawitacyjny effectsruchomości in the universewszechświat on a largeduży scaleskala,
27
77000
3000
Odpowiada ona za gros oddziaływań grawitacyjnych w kosmosie.
01:38
and I'll be tellingwymowny you about the evidencedowód for that.
28
80000
2000
Odpowiada ona za gros oddziaływań grawitacyjnych w kosmosie.
01:40
What about the restodpoczynek of the piepie?
29
82000
2000
Reszta wykresu to tajemnicza substancja, nazywana ciemną energią.
01:42
The restodpoczynek of the piepie is a very mysterioustajemniczy substancesubstancja callednazywa darkciemny energyenergia.
30
84000
4000
Reszta wykresu to tajemnicza substancja, nazywana ciemną energią.
01:46
More about that laterpóźniej, OK.
31
88000
2000
O tym później.
01:48
So for now, let's turnskręcać to the evidencedowód for darkciemny mattermateria.
32
90000
3000
Omówmy dowody istnienia ciemnej materii.
01:51
In these galaxiesgalaktyki, especiallyszczególnie in a spiralspirala galaxygalaktyka like this,
33
93000
3000
W galaktykach, szczególnie spiralnych,
01:54
mostwiększość of the massmasa of the starsgwiazdy is concentratedstężony in the middleśrodkowy of the galaxygalaktyka.
34
96000
5000
większość masy gwiazd skupiona jest w centrum.
01:59
This hugeolbrzymi massmasa of all these starsgwiazdy keepstrzyma starsgwiazdy in circularokólnik orbitsorbity in the galaxygalaktyka.
35
101000
7000
Dzięki tej masie, gwiazdy poruszają się w galaktyce po stałych orbitach.
02:06
So we have these starsgwiazdy going around in circleskółka like this.
36
108000
3000
Obiegają centrum.
02:09
As you can imaginewyobrażać sobie, even if you know physicsfizyka, this should be intuitiveintuicyjny, OK --
37
111000
4000
Nawet bez znajomości fizyki można zrozumieć,
02:13
that starsgwiazdy that are closerbliższy to the massmasa in the middleśrodkowy will be rotatingobrotowe at a higherwyższy speedprędkość
38
115000
6000
że gwiazdy bliższe ogromnej masy centrum będą krążyć szybciej,
02:19
than those that are furtherdalej out here, OK.
39
121000
3000
niż te na obrzeżach.
02:22
So what you would expectoczekiwać is that if you measuredwymierzony the orbitalOrbital speedprędkość of the starsgwiazdy,
40
124000
5000
Dlatego prędkość orbitalna gwiazd na krawędzi
02:27
that they should be slowerwolniej on the edgeskrawędzie than on the insidewewnątrz.
41
129000
4000
powinna być niższa, niż w centrum galaktyki.
02:31
In other wordssłowa, if we measuredwymierzony speedprędkość as a functionfunkcjonować of distancedystans --
42
133000
2000
Obiecuję, to jedyny wykres!
02:33
this is the only time I'm going to showpokazać a graphwykres, OK --
43
135000
2000
Obiecuję, to jedyny wykres!
02:35
we would expectoczekiwać that it goesidzie down as the distancedystans increaseswzrasta
44
137000
4000
Im większa odległość od centrum, tym mniejsza powinna być prędkość.
02:39
from the centercentrum of the galaxygalaktyka.
45
141000
2000
Im większa odległość od centrum, tym mniejsza powinna być prędkość.
02:41
When those measurementspomiary are madezrobiony,
46
143000
1000
Okazuje się jednak, że prędkość jest stała, niezależnie od odległości.
02:42
insteadzamiast what we find is that the speedprędkość is basicallygruntownie constantstały,
47
144000
3000
Okazuje się jednak, że prędkość jest stała, niezależnie od odległości.
02:45
as a functionfunkcjonować of distancedystans.
48
147000
2000
Okazuje się jednak, że prędkość jest stała, niezależnie od odległości.
02:47
If it's constantstały, that meansznaczy that the starsgwiazdy out here
49
149000
3000
Oznacza to, że gwiazdy są pod wpływem
02:50
are feelinguczucie the gravitationalgrawitacyjny effectsruchomości of mattermateria that we do not see.
50
152000
4000
oddziaływania grawitacyjnego materii, której nie widzimy.
02:54
In factfakt, this galaxygalaktyka and everykażdy other galaxygalaktyka
51
156000
3000
Wydaje się, że każda galaktyka
02:57
appearspojawia się to be embeddedosadzone in a cloudChmura of this invisibleniewidzialny darkciemny mattermateria.
52
159000
5000
jest zawieszona w chmurze niewidzialnej, ciemnej materii.
03:02
And this cloudChmura of mattermateria is much more sphericalkulisty than the galaxygalaktyka themselvessami,
53
164000
4000
Ta chmura jest bardziej kulista, niż galaktyka
03:06
and it extendsrozszerza się over a much widerszerszy rangezasięg than the galaxygalaktyka.
54
168000
4000
i obejmuje większą przestrzeń.
03:10
So we see the galaxygalaktyka and fixatefixate on that, but it's actuallytak właściwie a cloudChmura of darkciemny mattermateria
55
172000
4000
Strukturę i dynamikę galaktyki określa
03:14
that's dominatingdominuje the structureStruktura and the dynamicsdynamika of this galaxygalaktyka.
56
176000
5000
nie to, co widzimy, ale chmura ciemnej materii.
03:19
GalaxiesGalaktyki themselvessami are not strewnporozrzucane randomlylosowo in spaceprzestrzeń;
57
181000
3000
Galaktyki występują w gromadach.
03:22
they tendzmierzać to clustergrupa.
58
184000
2000
Galaktyki występują w gromadach.
03:24
And this is an exampleprzykład of a very, actuallytak właściwie, famoussławny clustergrupa, the ComaComa clustergrupa.
59
186000
3000
Oto sławna gromada Coma.
03:27
And there are thousandstysiące of galaxiesgalaktyki in this clustergrupa.
60
189000
3000
Są w niej tysiące galaktyk.
03:30
They're the whitebiały, fuzzyzamazany, ellipticaleliptyczny things here.
61
192000
3000
To te białe elipsy.
03:33
So these galaxygalaktyka clustersklastry -- we take a snapshotmigawka now,
62
195000
3000
Za 10 lat obraz jej będzie taki sam, jak teraz.
03:36
we take a snapshotmigawka in a decadedekada, it'llbędzie look identicalidentyczny.
63
198000
3000
Za 10 lat obraz jej będzie taki sam, jak teraz.
03:39
But these galaxiesgalaktyki are actuallytak właściwie movingw ruchu at extremelyniezwykle highwysoki speedsprędkości.
64
201000
4000
Ale galaktyki przemieszczają się z ogromną prędkością.
03:43
They're movingw ruchu around in this gravitationalgrawitacyjny potentialpotencjał well of this clustergrupa, OK.
65
205000
5000
Poruszają się w studni potencjału grawitacyjnego gromady.
03:48
So all of these galaxiesgalaktyki are movingw ruchu.
66
210000
2000
Wszystkie krążą.
03:50
We can measurezmierzyć the speedsprędkości of these galaxiesgalaktyki, theirich orbitalOrbital velocitiesprędkości,
67
212000
4000
Ich prędkości orbitalne pozwalają określić ilość masy w gromadzie.
03:54
and figurepostać out how much massmasa is in this clustergrupa.
68
216000
2000
Ich prędkości orbitalne pozwalają określić ilość masy w gromadzie.
03:56
And again, what we find is that there is much more massmasa there
69
218000
4000
Okazuje się, że ilość ta wynosi więcej, niż masa samych galaktyk.
04:00
than can be accountedstanowiły for by the galaxiesgalaktyki that we see.
70
222000
4000
Okazuje się, że ilość ta wynosi więcej, niż masa samych galaktyk.
04:04
Or if we look in other partsCzęści of the electromagneticelektromagnetyczna spectrumwidmo,
71
226000
2000
Nawet gaz istniejący w gromadzie nie tłumaczy...
04:06
we see that there's a lot of gasgaz in this clustergrupa, as well.
72
228000
3000
Nawet gaz istniejący w gromadzie nie tłumaczy...
04:09
But that cannotnie może accountkonto for the massmasa eitherzarówno.
73
231000
2000
...tej dodatkowej masy.
04:11
In factfakt, there appearspojawia się to be about tendziesięć timesczasy as much massmasa here
74
233000
3000
Ciemna materia odpowiada tu za dziesięć razy więcej masy,
04:14
in the formformularz of this invisibleniewidzialny or darkciemny mattermateria
75
236000
3000
Ciemna materia odpowiada tu za dziesięć razy więcej masy,
04:17
as there is in the ordinaryzwykły mattermateria, OK.
76
239000
4000
niż materia zwykła.
04:21
It would be nicemiły if we could see this darkciemny mattermateria a little bitkawałek more directlybezpośrednio.
77
243000
4000
Ciemnej materii niestety nie widać.
04:25
I'm just puttingwprowadzenie this bigduży, blueniebieski blobBLOB on there, OK,
78
247000
2000
Niech ten niebieski bąbel przypomina o jej istnieniu.
04:27
to try to remindprzypominać you that it's there.
79
249000
2000
Niech ten niebieski bąbel przypomina o jej istnieniu.
04:29
Can we see it more visuallynaocznie? Yes, we can.
80
251000
3000
A jednak można ją zobaczyć!
04:32
And so let me leadprowadzić you throughprzez how we can do this.
81
254000
2000
Objaśnię, jak.
04:34
So here'soto jest an observerobserwator:
82
256000
2000
Oto obserwator: oko, lub teleskop...
04:36
it could be an eyeoko; it could be a telescopeteleskop.
83
258000
2000
Mamy obserwatora: oko, lub teleskop...
04:38
And supposeprzypuszczać there's a galaxygalaktyka out here in the universewszechświat.
84
260000
2000
Obserwator widzi galaktykę.
04:40
How do we see that galaxygalaktyka?
85
262000
2000
Obserwator widzi galaktykę.
04:42
A rayRay of lightlekki leavesodchodzi the galaxygalaktyka and travelspodróże throughprzez the universewszechświat
86
264000
3000
Światło podróżuje od niej w kosmosie przez miliardy lat,
04:45
for perhapsmoże billionsmiliardy of yearslat
87
267000
2000
Światło podróżuje od niej w kosmosie przez miliardy lat,
04:47
before it enterswchodzi the telescopeteleskop or your eyeoko.
88
269000
3000
zanim dotrze do oka czy teleskopu.
04:50
Now, how do we deducewywnioskować where the galaxygalaktyka is?
89
272000
3000
Jak określić jego źródło?
04:53
Well, we deducewywnioskować it by the directionkierunek that the rayRay is travelingpodróżny
90
275000
3000
Oczywiście na podstawie kierunku rozprzestrzeniania się światła.
04:56
as it enterswchodzi our eyeoko, right?
91
278000
2000
Oczywiście na podstawie kierunku rozprzestrzeniania się światła.
04:58
We say, the rayRay of lightlekki cameoprawa ołowiana witrażu this way;
92
280000
2000
Promień przybył tędy, więc galaktyka jest tutaj.
05:00
the galaxygalaktyka mustmusi be there, OK.
93
282000
2000
Promień przybył tędy, więc galaktyka jest tutaj.
05:02
Now, supposeprzypuszczać I put in the middleśrodkowy a clustergrupa of galaxiesgalaktyki --
94
284000
4000
W środku umieścimy gromadę galaktyk.
05:06
and don't forgetzapomnieć the darkciemny mattermateria, OK.
95
288000
2000
Pamiętajmy o ciemnej materii.
05:08
Now, if we considerrozważać a differentróżne rayRay of lightlekki, one going off like this,
96
290000
4000
Musimy wziąć pod uwagę zjawisko,
05:12
we now need to take into accountkonto
97
294000
2000
które przewidział Einstein w ogólnej teorii względności.
05:14
what EinsteinEinstein predictedprzewidywane when he developedrozwinięty generalgenerał relativitywzględność.
98
296000
3000
które przewidział Einstein w ogólnej teorii względności.
05:17
And that was that the gravitationalgrawitacyjny fieldpole, duez powodu to massmasa,
99
299000
4000
Pole grawitacyjne powstałe w obecności masy
05:21
will deflectodwracać not only the trajectorytrajektoria of particlescząsteczki,
100
303000
3000
zakrzywia trajektorię nie tylko cząsteczek, ale także światła.
05:24
but will deflectodwracać lightlekki itselfsamo.
101
306000
3000
zakrzywia trajektorię nie tylko cząsteczek, ale także światła.
05:27
So this lightlekki rayRay will not continueKontyntynuj in a straightproste linelinia,
102
309000
3000
Dlatego promień zakrzywi się.
05:30
but would ratherraczej bendzakręt and could endkoniec up going into our eyeoko.
103
312000
4000
Gdzie w takim razie zobaczymy galaktykę?
05:34
Where will this observerobserwator see the galaxygalaktyka?
104
316000
3000
Gdzie w takim razie zobaczymy galaktykę?
05:37
You can respondodpowiadać. Up, right?
105
319000
4000
Na podstawie tego, co widzimy, założymy, że u góry.
05:41
We extrapolateekstrapolacji backwardsWstecz and say the galaxygalaktyka is up here.
106
323000
3000
Na podstawie tego, co widzimy, założymy, że u góry.
05:44
Is there any other rayRay of lightlekki
107
326000
1000
Jak jeszcze może popłynąć ten promień?
05:45
that could make into the observer'sobserwatora eyeoko from that galaxygalaktyka?
108
327000
3000
Jak jeszcze może popłynąć ten promień?
05:48
Yes, great. I see people going down like this.
109
330000
3000
Pokazujecie, że dołem.
05:51
So a rayRay of lightlekki could go down, be bentgięte
110
333000
2000
Promień płynie dołem, zakrzywia się,
05:53
up into the observer'sobserwatora eyeoko,
111
335000
2000
Promień płynie dołem, zakrzywia się,
05:55
and the observerobserwator seeswidzi a rayRay of lightlekki here.
112
337000
2000
obserwator widzi galaktykę.
05:57
Now, take into accountkonto the factfakt that we liverelacja na żywo in
113
339000
2000
Pamiętajmy, że kosmos to przestrzeń trójwymiarowa.
05:59
a three-dimensionaltrójwymiarowy universewszechświat, OK,
114
341000
2000
Pamiętajmy, że kosmos to przestrzeń trójwymiarowa.
06:01
a three-dimensionaltrójwymiarowy spaceprzestrzeń.
115
343000
2000
Pamiętajmy, że kosmos to przestrzeń trójwymiarowa.
06:03
Are there any other rayspromienie of lightlekki that could make it into the eyeoko?
116
345000
3000
Jak inaczej może płynąć światło?
06:06
Yes! The rayspromienie would liekłamstwo on a -- I'd like to see -- yeah, on a conestożek.
117
348000
6000
Droga promieni ma formę stożka.
06:12
So there's a wholecały rayRay of lightlekki -- rayspromienie of lightlekki on a conestożek --
118
354000
2000
Gromada zakrzywia drogę światła do postaci stożka.
06:14
that will all be bentgięte by that clustergrupa
119
356000
2000
Gromada zakrzywia drogę światła do postaci stożka.
06:16
and make it into the observer'sobserwatora eyeoko.
120
358000
3000
Światło dociera do obserwatora.
06:19
If there is a conestożek of lightlekki comingprzyjście into my eyeoko, what do I see?
121
361000
5000
Jak oko odbiera taki stożek?
06:24
A circleokrąg, a ringpierścień. It's callednazywa an EinsteinEinstein ringpierścień. EinsteinEinstein predictedprzewidywane that, OK.
122
366000
4000
Widoczny będzie okrąg, tzw. pierścień Einsteina.
06:28
Now, it will only be a perfectidealny ringpierścień if the sourceźródło, the deflectorDeflektor
123
370000
5000
Będzie to idealny okrąg tylko jeśli droga światła
06:33
and the eyeballgałka oczna, in this casewalizka, are all in a perfectlydoskonale straightproste linelinia.
124
375000
5000
będzie linią prostą.
06:38
If they're slightlynieco skewedskośny, we'lldobrze see a differentróżne imageobraz.
125
380000
3000
Jeśli nie, obraz będzie inny.
06:41
Now, you can do an experimenteksperyment tonightdzisiejszej nocy over the receptionrecepcja, OK,
126
383000
3000
Możecie to sprawdzić w praktyce wieczorem, podczas bankietu.
06:44
to figurepostać out what that imageobraz will look like.
127
386000
3000
Możecie to sprawdzić w praktyce wieczorem, podczas bankietu.
06:47
Because it turnsskręca out that there is a kinduprzejmy of lensobiektyw that we can deviseopracowania,
128
389000
4000
Okazuje się, że istnieją soczewki szklane,
06:51
that has the right shapekształt to produceprodukować this kinduprzejmy of effectefekt.
129
393000
3000
które pomagają zrozumieć efekt soczewkowania grawitacyjnego.
06:54
We call this gravitationalgrawitacyjny lensingLensing.
130
396000
2000
które pomagają zrozumieć efekt soczewkowania grawitacyjnego.
06:56
And so, this is your instrumentinstrument, OK.
131
398000
3000
Oto wasz instrument badawczy.
06:59
(LaughterŚmiech).
132
401000
1000
(Śmiech)
07:00
But ignoreignorować the topTop partczęść.
133
402000
3000
Ale tylko podstawka!
07:03
It's the basebaza that I want you to concentratekoncentrować, OK.
134
405000
3000
Zapomnijcie o reszcie.
07:06
So, actuallytak właściwie, at home, wheneverkiedy tylko we breakprzerwa a wineglasslampka,
135
408000
2000
Kiedy zbije mi się kieliszek, nie wyrzucam podstawki.
07:08
I savezapisać the bottomDolny, take it over to the machinemaszyna shopsklep.
136
410000
2000
Kiedy zbije mi się kieliszek, nie wyrzucam podstawki.
07:10
We shavegolenie it off, and I have a little gravitationalgrawitacyjny lensobiektyw, OK.
137
412000
4000
Przerabiam ją w soczewkę grawitacyjną.
07:14
So it's got the right shapekształt to produceprodukować the lensingLensing.
138
416000
2000
Ma odpowiedni kształt.
07:16
And so the nextNastępny thing you need to do in your experimenteksperyment
139
418000
2000
Można użyć serwetki...
07:18
is grabchwycić a napkinserwetka. I grabbedchwyciła a piecekawałek of graphwykres paperpapier -- I'm a physicistfizyk. (LaughterŚmiech)
140
420000
4000
Jako fizyk, wolę papier milimetrowy! (Śmiech)
07:22
So, a napkinserwetka. DrawLosowanie a little modelModel galaxygalaktyka in the middleśrodkowy.
141
424000
4000
Kółko będzie naszą galaktyką.
07:26
And now put the lensobiektyw over the galaxygalaktyka,
142
428000
3000
Po zakryciu "galaktyki" soczewką
07:29
and what you'llTy będziesz find is that you'llTy będziesz see a ringpierścień, an EinsteinEinstein ringpierścień.
143
431000
3000
widzimy pierścień Einsteina.
07:32
Now, moveruszaj się the basebaza off to the sidebok,
144
434000
3000
Po przesunięciu soczewki pierścień zmieni się w łuki.
07:35
and the ringpierścień will splitrozdzielać up into arcsłuków, OK.
145
437000
3000
Po przesunięciu soczewki pierścień zmieni się w łuki.
07:38
And you can put it on topTop of any imageobraz.
146
440000
2000
Tak działa soczewkowanie.
07:40
On the graphwykres paperpapier, you can see
147
442000
1000
Linie na papierze są zakrzywione.
07:41
how all the lineskwestia on the graphwykres paperpapier have been distortedzniekształcony.
148
443000
2000
Linie na papierze są zakrzywione.
07:43
And again, this is a kinduprzejmy of an accuratedokładny modelModel
149
445000
3000
To znakomity model soczewkowania grawitacyjnego.
07:46
of what happensdzieje się with the gravitationalgrawitacyjny lensingLensing.
150
448000
2000
To znakomity model soczewkowania grawitacyjnego.
07:48
OK, so the questionpytanie is: do we see this in the skyniebo?
151
450000
4000
Czy coś takiego widzimy na niebie?
07:52
Do we see arcsłuków in the skyniebo when we look at, say, a clustergrupa of galaxiesgalaktyki?
152
454000
4000
Czy patrząc na gromadę galaktyk widzimy łuki?
07:56
And the answerodpowiedź is yes.
153
458000
2000
Odpowiedź brzmi: tak.
07:58
And so, here'soto jest an imageobraz from the HubbleHubble'a SpaceMiejsca TelescopeTeleskop.
154
460000
2000
Jak wiele poprzednich, ten obraz pochodzi z teleskopu Hubble'a.
08:00
ManyWiele of the imagesobrazy you are seeingwidzenie
155
462000
2000
Jak wiele poprzednich, ten obraz pochodzi z teleskopu Hubble'a.
08:02
are earlierwcześniej from the HubbleHubble'a SpaceMiejsca TelescopeTeleskop.
156
464000
2000
Jak wiele poprzednich, ten obraz pochodzi z teleskopu Hubble'a.
08:04
Well, first of all, for the goldenzłoty shapekształt galaxiesgalaktyki --
157
466000
2000
Galaktyki złotego koloru należą do gromady.
08:06
those are the galaxiesgalaktyki in the clustergrupa.
158
468000
3000
Galaktyki złotego koloru należą do gromady.
08:09
They're the oneste that are embeddedosadzone in that seamorze of darkciemny mattermateria
159
471000
4000
Są zanurzone w morzu ciemnej materii, zakrzywiają światło.
08:13
that are causingspowodowanie the bendingzginanie of the lightlekki
160
475000
2000
Są zanurzone w morzu ciemnej materii, zakrzywiają światło.
08:15
to causeprzyczyna these opticaloptyczne illusionsiluzje, or miragesmiraże, practicallypraktycznie,
161
477000
3000
Powstają miraże galaktyk znajdujących się w tle.
08:18
of the backgroundtło galaxiesgalaktyki.
162
480000
2000
Powstają miraże galaktyk znajdujących się w tle.
08:20
So the streakssmugi that you see, all these streakssmugi,
163
482000
3000
Widoczne tu smugi to zniekształcone obrazy
08:23
are actuallytak właściwie distortedzniekształcony imagesobrazy of galaxiesgalaktyki that are much furtherdalej away.
164
485000
4000
galaktyk, które znajdują się o wiele dalej.
08:27
So what we can do, then, is basedna podstawie on how much distortionzniekształcenie
165
489000
3000
Na podstawie takich zniekształceń
08:30
we see in those imagesobrazy, we can calculateobliczać how much massmasa
166
492000
4000
możemy obliczyć, ile masy powinna mieć gromada.
08:34
there mustmusi be in this clustergrupa.
167
496000
2000
możemy obliczyć, ile masy powinna mieć gromada.
08:36
And it's an enormousogromny amountilość of massmasa.
168
498000
2000
To ogromna masa.
08:38
And alsorównież, you can tell by eyeoko, by looking at this,
169
500000
2000
Poza tym łuki nie otaczają pojedynczych galaktyk,
08:40
that these arcsłuków are not centeredwyśrodkowany on individualindywidualny galaxiesgalaktyki.
170
502000
4000
Poza tym łuki nie otaczają pojedynczych galaktyk,
08:44
They are centeredwyśrodkowany on some more spreadrozpiętość out structureStruktura,
171
506000
4000
ale większą strukturę.
08:48
and that is the darkciemny mattermateria
172
510000
4000
To chmura ciemnej materii, w której znajduje się gromada.
08:52
in whichktóry the clustergrupa is embeddedosadzone, OK.
173
514000
3000
To chmura ciemnej materii, w której znajduje się gromada.
08:55
So this is the closestnajbliższy you can get to kinduprzejmy of seeingwidzenie
174
517000
2000
Oto wizualny objaw istnienia ciemnej materii.
08:57
at leastnajmniej the effectsruchomości of the darkciemny mattermateria with your nakednagi eyeoko.
175
519000
3000
Oto wizualny objaw istnienia ciemnej materii.
09:00
OK, so, a quickszybki reviewrecenzja then, to see that you're followingnastępujący.
176
522000
3000
Teraz szybkie podsumowanie.
09:03
So the evidencedowód that we have
177
525000
2000
Wiemy, że jedna czwarta wszechświata to ciemna materia,
09:05
that a quarterjedna czwarta of the universewszechświat is darkciemny mattermateria --
178
527000
2000
Wiemy, że jedna czwarta wszechświata to ciemna materia,
09:07
this gravitationallygrawitacyjnie attractingprzyciągnięcie stuffrzeczy --
179
529000
2000
ponieważ prędkość krążenia gwiazd w galaktykach jest większa,
09:09
is that galaxiesgalaktyki, the speedprędkość with whichktóry starsgwiazdy orbitingorbitujący galaxiesgalaktyki
180
531000
4000
ponieważ prędkość krążenia gwiazd w galaktykach jest większa,
09:13
is much too largeduży; it mustmusi be embeddedosadzone in darkciemny mattermateria.
181
535000
3000
niż wynikałoby z masy zwykłej materii.
09:16
The speedprędkość with whichktóry galaxiesgalaktyki withinw ciągu clustersklastry are orbitingorbitujący is much too largeduży;
182
538000
4000
To samo sugeruje prędkość galaktyk w gromadzie.
09:20
it mustmusi be embeddedosadzone in darkciemny mattermateria.
183
542000
2000
To samo sugeruje prędkość galaktyk w gromadzie.
09:22
And we see these gravitationalgrawitacyjny lensingLensing effectsruchomości, these distortionszakłóceń
184
544000
4000
Efekty soczewkowania grawitacyjnego również pokazują,
09:26
that say that, again, clustersklastry are embeddedosadzone in darkciemny mattermateria.
185
548000
3000
że gromady zanurzone są w ciemnej materii.
09:29
OK. So now, let's turnskręcać to darkciemny energyenergia.
186
551000
4000
Teraz zajmijmy się ciemną energią.
09:33
So to understandzrozumieć the evidencedowód for darkciemny energyenergia, we need to discussomawiać something
187
555000
3000
Dowody istnienia ciemnej energii oparte są na zjawisku,
09:36
that StephenStephen HawkingHawking referredodniesione to in the previouspoprzedni sessionsesja.
188
558000
4000
o którym wspomniał w wykładzie prof. Hawking.
09:40
And that is the factfakt that spaceprzestrzeń itselfsamo is expandingrozwijanie.
189
562000
4000
Chodzi o rozszerzanie się wszechświata.
09:44
So if we imaginewyobrażać sobie a sectionSekcja of our infinitenieskończony universewszechświat --
190
566000
5000
Wyobraźmy sobie fragment nieskończonego wszechświata.
09:49
and so I've put down fourcztery spiralspirala galaxiesgalaktyki, OK --
191
571000
3000
To 4 galaktyki spiralne.
09:52
and imaginewyobrażać sobie that you put down a setzestaw of tapetaśma measuresśrodki,
192
574000
4000
Dodamy siatkę, na której każdy odcinek to jednostka pomiaru.
09:56
so everykażdy linelinia on here correspondsodpowiada to a tapetaśma measurezmierzyć,
193
578000
2000
Dodamy siatkę, na której każdy odcinek to jednostka pomiaru.
09:58
horizontalpoziomy or verticalpionowy, for measuringzmierzenie where things are.
194
580000
4000
Umożliwi nam to określenie pozycji.
10:02
If you could do this, what you would find
195
584000
2000
Z każdym dniem, rokiem, miliardem lat,
10:04
that with eachkażdy passingprzechodzący day, eachkażdy passingprzechodzący yearrok,
196
586000
3000
Z każdym dniem, rokiem, miliardem lat,
10:07
eachkażdy passingprzechodzący billionsmiliardy of yearslat, OK,
197
589000
3000
odległość między galaktykami będzie rosnąć.
10:10
the distancedystans betweenpomiędzy galaxiesgalaktyki is gettinguzyskiwanie greaterwiększy.
198
592000
3000
odległość między galaktykami będzie rosnąć.
10:13
And it's not because galaxiesgalaktyki are movingw ruchu
199
595000
1000
Nie dlatego, że oddalają się one od siebie w przestrzeni,
10:14
away from eachkażdy other throughprzez spaceprzestrzeń.
200
596000
3000
Nie dlatego, że oddalają się one od siebie w przestrzeni,
10:17
They're not necessarilykoniecznie movingw ruchu throughprzez spaceprzestrzeń.
201
599000
2000
Nie dlatego, że oddalają się one od siebie w przestrzeni,
10:19
They're movingw ruchu away from eachkażdy other
202
601000
2000
ale dlatego, że rośnie sama przestrzeń.
10:21
because spaceprzestrzeń itselfsamo is gettinguzyskiwanie biggerwiększy, OK.
203
603000
3000
Ale dlatego, że rośnie sama przestrzeń.
10:24
That's what the expansionekspansja of the universewszechświat or spaceprzestrzeń meansznaczy.
204
606000
4000
Zjawisko to nazywamy rozszerzaniem się wszechświata.
10:28
So they're movingw ruchu furtherdalej apartniezależnie.
205
610000
2000
Zjawisko to nazywamy rozszerzaniem się wszechświata.
10:30
Now, what StephenStephen HawkingHawking mentionedwzmiankowany, as well,
206
612000
4000
Stephen Hawking mówił też dzisiaj,
10:34
is that after the BigDuże BangBang, spaceprzestrzeń expandedrozszerzony at a very rapidszybki rateoceniać.
207
616000
6000
że po Wielkim Wybuchu przestrzeń rozszerzała się bardzo szybko.
10:40
But because gravitationallygrawitacyjnie attractingprzyciągnięcie mattermateria
208
622000
4000
Ponieważ w przestrzeni istnieje grawitacyjnie aktywna materia,
10:44
is embeddedosadzone in this spaceprzestrzeń,
209
626000
2000
Ponieważ w przestrzeni istnieje grawitacyjnie aktywna materia,
10:46
it tendsdąży to slowpowolny down the expansionekspansja of the spaceprzestrzeń, OK.
210
628000
3000
proces rozszerzania się zwalnia.
10:49
So the expansionekspansja slowsspowalnia down with time.
211
631000
3000
Zwalnia ekspansja przestrzeni.
10:52
So, in the last centurystulecie, OK, people debatedprzedmiotem dyskusji
212
634000
4000
W XX wieku zastanawiano się, czy ekspansja potrwa w nieskończoność,
10:56
about whetherczy this expansionekspansja of spaceprzestrzeń would continueKontyntynuj foreverna zawsze;
213
638000
5000
W XX wieku zastanawiano się, czy ekspansja potrwa w nieskończoność,
11:01
whetherczy it would slowpowolny down, you know,
214
643000
2000
czy zacznie zwalniać, ale potrwa wiecznie.
11:03
will be slowingspowolnienie down, but continueKontyntynuj foreverna zawsze;
215
645000
2000
Czy zacznie zwalniać, ale potrwa wiecznie.
11:05
slowpowolny down and stop, asymptoticallyAsymptotycznie stop;
216
647000
5000
Zatrzyma się w sensie asymptotycznym?
11:10
or slowpowolny down, stop, and then reverserewers, so it startszaczyna się to contractkontrakt again.
217
652000
5000
A może przestrzeń przestanie się rozszerzać, a zacznie kurczyć?
11:15
So a little over a decadedekada agotemu,
218
657000
2000
Około dziesięć lat temu
11:17
two groupsgrupy of physicistsfizycy and astronomersastronomowie
219
659000
5000
dwa zespoły fizyków i astronomów
11:22
setzestaw out to measurezmierzyć the rateoceniać at whichktóry
220
664000
2000
obliczyły, w jakim tempie spada prędkość ekspansji przestrzeni.
11:24
the expansionekspansja of spaceprzestrzeń was slowingspowolnienie down, OK.
221
666000
4000
obliczyły, w jakim tempie spada prędkość ekspansji przestrzeni.
11:28
By how much lessmniej is it expandingrozwijanie todaydzisiaj,
222
670000
2000
Porównano obecną prędkość z wartościami sprzed miliardów lat.
11:30
comparedporównywane to, say, a couplepara of billionmiliard yearslat agotemu?
223
672000
3000
Porównano obecną prędkość z wartościami sprzed miliardów lat.
11:33
The startlingzaskakujące answerodpowiedź to this questionpytanie, OK, from these experimentseksperymenty,
224
675000
5000
Badania te przyniosły zaskakujące rezultaty.
11:38
was that spaceprzestrzeń is expandingrozwijanie at a fasterszybciej rateoceniać todaydzisiaj
225
680000
4000
Okazało się, że obecna prędkość rozszerzania się przestrzeni
11:42
than it was a fewkilka billionmiliard yearslat agotemu, OK.
226
684000
3000
jest wyższa, niż kilka miliardów temu.
11:45
So the expansionekspansja of spaceprzestrzeń is actuallytak właściwie speedingprzyspieszenie up.
227
687000
3000
Ekspansja wszechświata przyśpiesza!
11:48
This was a completelycałkowicie surprisingzaskakujący resultwynik.
228
690000
3000
To zaskakujące odkrycie.
11:51
There is no persuasiveprzekonujące theoreticalteoretyczny argumentargument for why this should happenzdarzyć, OK.
229
693000
6000
Nie ma teorii, która przekonywująco wyjaśniałaby to zjawisko.
11:57
No one was predictingprzewidywanie aheadprzed siebie of time this is what's going to be founduznany.
230
699000
3000
Nikt nie przewidział takiego odkrycia.
12:00
It was the oppositenaprzeciwko of what was expectedspodziewany.
231
702000
2000
Miało być odwrotnie!
12:02
So we need something to be ablezdolny to explainwyjaśniać that.
232
704000
3000
Jak to wyjaśnić?
12:05
Now it turnsskręca out, in the mathematicsmatematyka,
233
707000
2000
Matematycznie składnik ten możemy ująć jako energię.
12:07
you can put it in as a termsemestr that's an energyenergia,
234
709000
4000
Matematycznie składnik ten możemy ująć jako energię.
12:11
but it's a completelycałkowicie differentróżne typerodzaj of energyenergia
235
713000
1000
Inną, niż dotychczas znane w fizyce.
12:12
from anything we'vemamy ever seenwidziany before.
236
714000
2000
Inną, niż dotychczas znane w fizyce.
12:14
We call it darkciemny energyenergia,
237
716000
2000
Nazywamy ją ciemną energią.
12:16
and it has this effectefekt of causingspowodowanie spaceprzestrzeń to expandrozszerzać.
238
718000
3000
To ona odpowiada za rozszerzanie się przestrzeni.
12:19
But we don't have a good motivationmotywacja
239
721000
2000
Na razie nie mamy jeszcze podstaw, by zakładać jej istnienie.
12:21
for puttingwprowadzenie it in there at this pointpunkt, OK.
240
723000
2000
Na razie nie mamy jeszcze podstaw, by zakładać jej istnienie.
12:23
So it's really unexplainedniewyjaśnione as to why we need to put it in.
241
725000
3000
Nie wiadomo, czy jest to element potrzebny.
12:26
Now, so at this pointpunkt, then, what I want to really emphasizepodkreślać to you,
242
728000
4000
Chciałabym podkreślić, że ciemna materia i energia
12:30
is that, first of all, darkciemny mattermateria and darkciemny energyenergia
243
732000
2000
to dwie zupełnie różne rzeczy.
12:32
are completelycałkowicie differentróżne things, OK.
244
734000
2000
to dwie zupełnie różne rzeczy.
12:34
There are really two mysteriesarkana out there as to what makesczyni up mostwiększość of the universewszechświat,
245
736000
4000
Dwie różne zagadki wszechświata, a każda z nich ma inne oddziaływanie.
12:38
and they have very differentróżne effectsruchomości.
246
740000
3000
Dwie różne zagadki wszechświata, a każda z nich ma inne oddziaływanie.
12:41
DarkCiemne mattermateria, because it gravitationallygrawitacyjnie attractsprzyciąga,
247
743000
3000
Oddziaływanie grawitacyjne ciemnej materii
12:44
it tendsdąży to encouragezachęcać the growthwzrost of structureStruktura, OK.
248
746000
4000
prowadzi do narastania w kosmosie struktury.
12:48
So clustersklastry of galaxiesgalaktyki will tendzmierzać to formformularz,
249
750000
3000
Dzięki niemu powstają gromady galaktyk.
12:51
because of all this gravitationalgrawitacyjny attractionatrakcja.
250
753000
2000
Dzięki niemu powstają gromady galaktyk.
12:53
DarkCiemne energyenergia, on the other handdłoń,
251
755000
2000
Ciemna energia wywołuje rozrost przestrzeni między galaktykami.
12:55
is puttingwprowadzenie more and more spaceprzestrzeń betweenpomiędzy the galaxiesgalaktyki,
252
757000
4000
Ciemna energia wywołuje rozrost przestrzeni między galaktykami.
12:59
makesczyni it, the gravitationalgrawitacyjny attractionatrakcja betweenpomiędzy them decreasezmniejszać,
253
761000
3000
Obniża oddziaływania grawitacyjne,
13:02
and so it impedesutrudnia the growthwzrost of structureStruktura.
254
764000
3000
czyli przeciwdziała powstaniu struktury.
13:05
So by looking at things like clustersklastry of galaxiesgalaktyki,
255
767000
3000
Sposób, w jaki tworzą się gromady galaktyk,
13:08
and how they -- theirich numbernumer densitygęstość,
256
770000
4000
Sposób, w jaki tworzą się gromady galaktyk,
13:12
how manywiele there are as a functionfunkcjonować of time --
257
774000
2000
pokazuje nam, jak ciemna materia i energia
13:14
we can learnuczyć się about how darkciemny mattermateria and darkciemny energyenergia
258
776000
4000
konkurują między sobą w procesie tworzenia się struktury.
13:18
competerywalizować againstprzeciwko eachkażdy other in structureStruktura formingformowanie.
259
780000
3000
konkurują między sobą w procesie tworzenia się struktury.
13:21
In termswarunki of darkciemny mattermateria, I said that we don't have any,
260
783000
3000
Jak mówiłam, nie istnieją żadne przesłanki,
13:24
you know, really persuasiveprzekonujące argumentargument for darkciemny energyenergia.
261
786000
4000
które posłużyłyby za dowód istnienia ciemnej energii.
13:28
Do we have anything for darkciemny mattermateria? And the answerodpowiedź is yes.
262
790000
3000
Istnieje jednak wiele uzasadnionych argumentów
13:31
We have well-motivatedDobrze zmotywowani candidatesKandydaci for the darkciemny mattermateria.
263
793000
3000
przemawiających za istnieniem ciemnej materii.
13:34
Now, what do I mean by well motivatedmotywację?
264
796000
3000
Jak uzasadnionych?
13:37
I mean that we have mathematicallymatematycznie consistentzgodny theoriesteorie
265
799000
5000
Istnieją matematycznie spójne teorie
13:42
that were actuallytak właściwie introducedwprowadzony
266
804000
2000
wprowadzone w celu wyjaśnienia całkowicie innych zjawisk.
13:44
to explainwyjaśniać a completelycałkowicie differentróżne phenomenonzjawisko, OK,
267
806000
3000
wprowadzone w celu wyjaśnienia całkowicie innych zjawisk.
13:47
things that I haven'tnie mam even talkedrozmawialiśmy about,
268
809000
2000
wprowadzone w celu wyjaśnienia całkowicie innych zjawisk.
13:49
that eachkażdy predictprzepowiadać, wywróżyć the existenceistnienie
269
811000
3000
Każda przewiduje istnienie nowej, słabo oddziałującej cząstki.
13:52
of a very weaklysłabo interactinginterakcja, newNowy particlecząstka.
270
814000
3000
Każda przewiduje istnienie nowej, słabo oddziałującej cząstki.
13:55
So, this is exactlydokładnie what you want in physicsfizyka:
271
817000
2000
Do tego w fizyce dążymy!
13:57
where a predictionPrognoza comespochodzi out of a mathematicallymatematycznie consistentzgodny theoryteoria
272
819000
4000
Spójna matematycznie teoria przewiduje więcej, niż miała przewidzieć.
14:01
that was actuallytak właściwie developedrozwinięty for something elsejeszcze.
273
823000
2000
Spójna matematycznie teoria przewiduje więcej, niż miała przewidzieć.
14:03
But we don't know if eitherzarówno of those
274
825000
3000
Ale która z wynikających z teorii cząstek to ciemna materia?
14:06
are actuallytak właściwie the darkciemny mattermateria candidatekandydat, OK.
275
828000
3000
Ale która z wynikających z teorii cząstek to ciemna materia?
14:09
One or bothobie, who knowswie? Or it could be something completelycałkowicie differentróżne.
276
831000
3000
Może wszystkie, może żadna z nich.
14:12
Now, we look for these darkciemny mattermateria particlescząsteczki
277
834000
2000
Pamiętajmy, że cząstki ciemnej materii są wszędzie.
14:14
because, after all, they are here in the roompokój, OK,
278
836000
3000
Pamiętajmy, że cząstki ciemnej materii są wszędzie.
14:17
and they didn't come in the doordrzwi.
279
839000
1000
Nawet w tej sali.
14:18
They just passprzechodzić throughprzez anything.
280
840000
2000
Nawet w tej sali.
14:20
They can come throughprzez the buildingbudynek, throughprzez the EarthZiemia --
281
842000
2000
Tak słabo oddziałują, że przenikają przez ziemię, ściany...
14:22
they're so non-interactingInterakcja.
282
844000
2000
Tak słabo oddziałują, że przenikają przez ziemię, ściany...
14:24
So one way to look for them is to buildbudować detectorsczujki
283
846000
3000
Możemy zbudować detektor, który będzie na nie czuły.
14:27
that are extremelyniezwykle sensitivewrażliwy to a darkciemny mattermateria particlecząstka comingprzyjście throughprzez and bumpingWstawianie it.
284
849000
4000
Możemy zbudować detektor, który będzie na nie czuły.
14:31
So a crystalkryształ that will ringpierścień if that happensdzieje się.
285
853000
3000
Kryształ w nim zareaguje na cząsteczki.
14:34
So one of my colleagueskoledzy up the roadDroga and his collaboratorswspółpracownicy
286
856000
2000
Zespół mojego kolegi zbudował taki detektor.
14:36
have builtwybudowany suchtaki a detectorczujki.
287
858000
2000
Zespół mojego kolegi zbudował taki detektor.
14:38
And they'veoni put it deepgłęboki down in an ironżelazo minekopalnia in MinnesotaMinnesota,
288
860000
3000
Znajduje się on głęboko pod ziemią,
14:41
OK, deepgłęboki underpod the groundziemia, and in factfakt, in the last couplepara of daysdni
289
863000
3000
w kopalni żelaza w Minnesocie.
14:44
announcedogłosił the mostwiększość sensitivewrażliwy resultswyniki so fardaleko.
290
866000
3000
Na razie pozwoliło to określić,
14:47
They haven'tnie mam seenwidziany anything, OK, but it putsstawia limitsograniczenia on what the massmasa
291
869000
3000
w jakich granicach mieszczą się
14:50
and the interactioninterakcja strengthwytrzymałość of these darkciemny mattermateria particlescząsteczki are.
292
872000
3000
masa i siła oddziaływania cząstek ciemnej materii.
14:53
There's going to be a satellitesatelita telescopeteleskop launcheduruchomiona laterpóźniej this yearrok
293
875000
4000
W tym roku zostanie wystrzelony teleskop orbitalny.
14:57
and it will look towardsw kierunku the middleśrodkowy of the galaxygalaktyka,
294
879000
3000
Ma za zadanie wykryć anihilację
15:00
to see if we can see darkciemny mattermateria particlescząsteczki annihilatingunicestwienia
295
882000
2000
cząstek ciemnej materii i wydzielane przy niej promieniowanie gamma.
15:02
and producingprodukujący gammagamma rayspromienie that could be detectedwykryte with this.
296
884000
4000
cząstek ciemnej materii i wydzielane przy niej promieniowanie gamma.
15:06
The LargeDuży HadronHadron ColliderZderzacz, a particlecząstka physicsfizyka acceleratorAkcelerator,
297
888000
3000
W tym roku startuje Wielki Zderzacz Hadronów.
15:09
that we'lldobrze be turningobrócenie on laterpóźniej this yearrok.
298
891000
3000
W tym roku startuje Wielki Zderzacz Hadronów.
15:12
It is possiblemożliwy that darkciemny mattermateria particlescząsteczki mightmoc be producedwytworzony
299
894000
3000
Możliwe, że powstaną w nim cząsteczki ciemnej materii.
15:15
at the LargeDuży HadronHadron ColliderZderzacz.
300
897000
2000
Możliwe, że powstaną w nim cząsteczki ciemnej materii.
15:17
Now, because they are so non-interactiveNon-interactive,
301
899000
1000
Ponieważ tak słabo oddziałują, umkną detektorom,
15:18
they will actuallytak właściwie escapeucieczka the detectorczujki,
302
900000
3000
Ponieważ tak słabo oddziałują, umkną detektorom,
15:21
so theirich signaturepodpis will be missingbrakujący energyenergia, OK.
303
903000
3000
ale zauważymy brak oczekiwanej energii.
15:24
Now, unfortunatelyNiestety, there is a lot of newNowy physicsfizyka
304
906000
3000
Niestety najnowsze teorie opisują
15:27
whosektórego signaturepodpis could be missingbrakujący energyenergia,
305
909000
2000
wiele innych zjawisk, gdzie pojawia się brak energii.
15:29
so it will be hardciężko to tell the differenceróżnica.
306
911000
2000
wiele innych zjawisk, gdzie pojawia się brak energii.
15:31
And finallywreszcie, for futureprzyszłość endeavorsstarania, there are telescopesteleskopy beingistota designedzaprojektowany
307
913000
5000
Istnieją także projekty teleskopów naziemnych,
15:36
specificallykonkretnie to addressadres the questionspytania of darkciemny mattermateria and darkciemny energyenergia --
308
918000
4000
które mają badać kwestie ciemnej materii i energii.
15:40
ground-basednaziemne telescopesteleskopy, and there are threetrzy space-basedprzestrzeni kosmicznej telescopesteleskopy
309
922000
3000
Są też trzy konkurencyjne projekty teleskopów kosmicznych.
15:43
that are in competitionzawody right now
310
925000
2000
Są też trzy konkurencyjne projekty teleskopów kosmicznych.
15:45
to be launcheduruchomiona to investigatezbadać darkciemny mattermateria and darkciemny energyenergia.
311
927000
3000
Są też trzy konkurencyjne projekty teleskopów kosmicznych.
15:48
So in termswarunki of the bigduży questionspytania:
312
930000
2000
Czym jest ciemna materia?
15:50
what is darkciemny mattermateria? What is darkciemny energyenergia?
313
932000
2000
Czym jest ciemna energia?
15:52
The bigduży questionspytania facingokładzina physicsfizyka.
314
934000
2000
To wielkie pytania w fizyce.
15:54
And I'm sure you have lots of questionspytania,
315
936000
3000
To wielkie pytania w fizyce.
15:57
whichktóry I very much look forwardNaprzód to addressingAdresowanie
316
939000
2000
A ja chętnie odpowiem
15:59
over the nextNastępny 72 hoursgodziny, while I'm here. Thank you.
317
941000
2000
na wszystkie wasze pytania. Dziękuję.
16:01
(ApplauseAplauz)
318
943000
3000
(Brawa)
Translated by Krystian Aparta
Reviewed by Joanna Pietrulewicz

▲Back to top

ABOUT THE SPEAKER
Patricia Burchat - Particle physicist
Patricia Burchat studies the structure and distribution of dark matter and dark energy. These mysterious ingredients can't be measured in conventional ways, yet form a quarter of the mass of our universe.

Why you should listen

Patricia Burchat studies the universe's most basic ingredients -- the mysterious dark energy and dark matter that are massively more abundant than the visible stars and galaxies. She is one of the founders of the BaBar Collaboration at the Stanford Linear Accelerator Center, a project that's hoping to answer the question, "If there are as many anti-particles as there are particles, why can't we see all these anti-particles?"

She's a member of the Large Synoptic Survey Telescope project, which will allow scientists to monitor exploding supernovae and determine how fast the universe is expanding -- and map how mass is distributed throughout the universe. She's also part of Fermilab Experiment E791, studying the production and decay of charmed particles. Burchat received a Guggenheim Fellowship in 2005.

More profile about the speaker
Patricia Burchat | Speaker | TED.com