TEDSalon London 2010
Brian Cox: Why we need the explorers
Брайн Кокс: Бидэнд яагаад судлаачид хэрэгтэй вэ.
Filmed:
Readability: 4.1
1,935,340 views
Эдийн засгийн энэ хэцүү цагт, сансрын ажиглуур, их адрон коллайдер гэх мэтийн танин мэдэхүйн шинжлэх ухаанууд нь хамгийн түрүүнд төсөвөөс хасагдах салбар байдаг. Сониуч зангаар эхэлсэн шинжлэх ухаан хэрхэн зардлаа нөхдөг болон шинэ нээлт гаргахад, оршин буйн сайхныг мэдрэхэд нөлөөлдөг талаар Брайн Кокс тайлбарлана.
Brian Cox - Physicist
Physicist Brian Cox has two jobs: working with the Large Hadron Collider at CERN, and explaining big science to the general public. He's a professor at the University of Manchester. Full bio
Physicist Brian Cox has two jobs: working with the Large Hadron Collider at CERN, and explaining big science to the general public. He's a professor at the University of Manchester. Full bio
Double-click the English transcript below to play the video.
00:16
We live in difficult and challenging
0
1000
2000
Бид эдийн засгийн их
00:18
economic times, of course.
1
3000
2000
өрсөлдөөнтэй цаг үед амьдарч байна.
00:20
And one of the first victims
2
5000
3000
Тогтворгүй эдийн засгийн үе дэх
00:23
of difficult economic times,
3
8000
2000
номер нэг золиос миний бодлоор бол,
00:25
I think, is public spending of any kind,
4
10000
3000
бүх төрлийн, тэр тусмаа яг энэ
00:28
but certainly in the firing line at the moment
5
13000
2000
шийдвэрлэх мөчид бол сониуч зангаар
00:30
is public spending for science,
6
15000
2000
хөтлөгдсөн шинжлэх ухаан
00:32
and particularly curiosity-led science
7
17000
2000
буюу нээлтийн шинжлэх ухаанд
00:34
and exploration.
8
19000
2000
зарцуулах төсвийн зарцуулалт юм.
00:36
So I want to try and convince you in about 15 minutes
9
21000
3000
Энэ 15 минутад би та бүхнийг
00:39
that that's a ridiculous
10
24000
2000
ингэх нь үнэхээр бодлогогүй
00:41
and ludicrous thing to do.
11
26000
2000
алхам гэж ятгаж ухуулах гэсэн юм.
00:43
But I think to set the scene,
12
28000
2000
Орчныг бүрдүүлэхийн тулд дараагийн
00:45
I want to show -- the next slide is not my attempt
13
30000
2000
миний үзүүлэх гэж байгаа слайд бол TED-ийн түүхэн дэх
00:47
to show the worst TED slide in the history of TED,
14
32000
3000
хамгийн муу слайдыг тодруулах гээгүй,
00:50
but it is a bit of a mess.
15
35000
2000
тэхдээ жаахан замбараагүй л дээ.
00:52
(Laughter)
16
37000
2000
(..инээд..)
00:54
But actually, it's not my fault; it's from the Guardian newspaper.
17
39000
3000
Тэхдээ энэ миний буруу биш, "Гуардиан" сониных.
00:57
And it's actually a beautiful demonstration
18
42000
2000
Энэ бол шинжлэх ухаан хэр өртөг ихтэй
00:59
of how much science costs.
19
44000
2000
болохыг харуулсан үзүүлэн юм.
01:01
Because, if I'm going to make the case
20
46000
2000
Танин мэдэхүйн шинжлэх ухаанд
01:03
for continuing to spend on curiosity-driven science and exploration,
21
48000
3000
төсөвлөхөө үргэлжлүүл гэхийн тулд би
01:06
I should tell you how much it costs.
22
51000
2000
энэ хэр үнэтэй байхыг харуулах хэрэгтэй.
01:08
So this is a game called "spot the science budgets."
23
53000
2000
Энэ бол "Шинжлэх ухааны төсвийг ол" гэдэг тоглоом.
01:10
This is the U.K. government spend.
24
55000
2000
Энэ бол Их Британы төсөв.
01:12
You see there, it's about 620 billion a year.
25
57000
3000
Таны харж байгаачлан, жилд 620 тэрбум.
01:15
The science budget is actually --
26
60000
2000
Шинжлэх ухааны төсөв нь
01:17
if you look to your left, there's a purple set of blobs
27
62000
3000
зүүн тийш харвал, хөх ягаан болон
01:20
and then yellow set of blobs.
28
65000
2000
шараар тодруулсан тойргууд байна..
01:22
And it's one of the yellow set of blobs
29
67000
2000
Тэр том шарыг хүрээлсэн
01:24
around the big yellow blob.
30
69000
2000
жижиг шаруудын нэг нь.
01:26
It's about 3.3 billion pounds per year
31
71000
2000
620 тэрбумаас ойролцоогоор
01:28
out of 620 billion.
32
73000
2000
3.3 тэрбум нь.
01:30
That funds everything in the U.K.
33
75000
2000
Энэ нь бүгдийг оруулсан төсөв.
01:32
from medical research, space exploration,
34
77000
3000
Анагаахын судалгаа, сансрын судалгаа, миний ажилладаг
01:35
where I work, at CERN in Geneva, particle physics,
35
80000
2000
Женев дэх Европын Цөмийн Судалгааны Төв дэх
01:37
engineering, even arts and humanities,
36
82000
3000
атомын физик, инженер, бүр урлаг, хүмүүнлэг
01:40
funded from the science budget,
37
85000
2000
бүгд энэ зүүн талын улбар шарыг тойрсон
01:42
which is that 3.3 billion, that little, tiny yellow blob
38
87000
3000
3.3 тэрбумын жижиг шараас
01:45
around the orange blob at the top left of the screen.
39
90000
3000
төсөвлөгдөж байгаа юм.
01:48
So that's what we're arguing about.
40
93000
2000
Энэ л бидний маргаад байгаа зүйл.
01:50
That percentage, by the way, is about the same
41
95000
2000
Харьцангуй хувь нь хэлэхэд,
01:52
in the U.S. and Germany and France.
42
97000
2000
АНУ, Герман, Францад ер нь л адил.
01:54
R&D in total in the economy,
43
99000
2000
Дотоодын Нийт Бүтээгдэхүүний
01:56
publicly funded, is about
44
101000
2000
0.6 хувь нь улсаас төсөвтэй
01:58
0.6 percent of GDP.
45
103000
2000
судалгаа шинжилгээнд.
02:00
So that's what we're arguing about.
46
105000
2000
Энэ л бидний маргаад байгаа зүйл.
02:02
The first thing I want to say,
47
107000
2000
"Нарны аймгийн гайхамшигууд"-аас иш татаж
02:04
and this is straight from "Wonders of the Solar System,"
48
109000
3000
миний эхний хэлэх зүйл бол
02:07
is that our exploration of the solar system and the universe
49
112000
3000
нарны аймаг, огторгуйн судалгаа бидэнд
02:10
has shown us that it is indescribably beautiful.
50
115000
3000
үүний дүрслэшгүй үзэсгэлэнтэйг харуулсан.
02:13
This is a picture that actually was sent back
51
118000
2000
"Нарны аймгийн гайхамшигууд"-ын зургийг авч
02:15
by the Cassini space probe around Saturn,
52
120000
2000
дууссаны дараа "Кассини" огторгуйн дурангаас
02:17
after we'd finished filming "Wonders of the Solar System."
53
122000
2000
энэ зургийг Санчир гаригийн орбитоос илгээсэн юм.
02:19
So it isn't in the series.
54
124000
2000
Тиймээс энэ зураг цувралд ороогүй.
02:21
It's of the moon Enceladus.
55
126000
2000
Энэ бол дагуул Энкеладус.
02:23
So that big sweeping, white
56
128000
2000
Булан дахь том цагаан бөмбөлөг нь
02:25
sphere in the corner is Saturn,
57
130000
2000
Санчир гариг, зургийн
02:27
which is actually in the background of the picture.
58
132000
3000
арын фонн-д гарсан байна.
02:30
And that crescent there is the moon Enceladus,
59
135000
2000
Тэр хагас сар бол дагуул Энкеладус.
02:32
which is about as big as the British Isles.
60
137000
3000
Томоороо Британи арал шиг,
02:35
It's about 500 kilometers in diameter.
61
140000
2000
500 км диаметртэй.
02:37
So, tiny moon.
62
142000
2000
Жижигхэн дагуул.
02:39
What's fascinating and beautiful ...
63
144000
2000
Сэтгэл хөдлөм, үзэсгэлэнтэй нь гэвэл...
02:41
this an unprocessed picture, by the way, I should say,
64
146000
2000
Энэ засаж янзлаагүй зураг л даа.
02:43
it's black and white, straight from Saturnian orbit.
65
148000
3000
Хар цагаанаараа Санчирын орбитоос
02:46
What's beautiful is, you can probably see on the limb there
66
151000
2000
шууд ирсэн. Үзэсгэлэнтэй нь гэвэл
02:48
some faint, sort of,
67
153000
2000
тэр буланд манан шиг
02:50
wisps of almost smoke
68
155000
2000
утаархаг зүйл
02:52
rising up from the limb.
69
157000
2000
урган гарч байна. Үүнийг
02:54
This is how we visualize that in "Wonders of the Solar System."
70
159000
3000
"Нарны аймгийн гайхамшигууд"-д бид дүрсэлсэн нь.
02:57
It's a beautiful graphic.
71
162000
2000
Үнэхээр үзүүштэй график л даа.
02:59
What we found out were that those faint wisps
72
164000
2000
Биднийхээр бол энэхүү
03:01
are actually fountains of ice
73
166000
2000
мананцар нь бяцхан дагуулаас оргилон
03:03
rising up from the surface of this tiny moon.
74
168000
3000
гарах мөсөн оргилуур юм.
03:06
That's fascinating and beautiful in itself,
75
171000
3000
Зүгээр харахад л гайхалтай.
03:09
but we think that the mechanism
76
174000
2000
Эдгээр оргилууруудыг
03:11
for powering those fountains
77
176000
2000
шахах механизм нь гадаргуугийнхаа
03:13
requires there to be lakes of liquid water
78
178000
3000
доор шингэн ус байхыг
03:16
beneath the surface of this moon.
79
181000
2000
шаардна гэж бид бодож байгаа юм.
03:18
And what's important about that
80
183000
2000
Энэ юу нь чухал вэ гэвэл,
03:20
is that, on our planet, on Earth,
81
185000
2000
дэлхий дээр бид хаана л
03:22
wherever we find liquid water,
82
187000
2000
шингэн ус олно, амьд бие
03:24
we find life.
83
189000
2000
хамт олддог. Тиймээс ч
03:26
So, to find strong evidence
84
191000
3000
1200 сая км тэртээх дагуулын
03:29
of liquid, pools of liquid, beneath the surface of a moon
85
194000
3000
гадарга доор шингэн,
03:32
750 million miles away from the Earth
86
197000
3000
бүр ихээхэн хэмжээний
03:35
is really quite astounding.
87
200000
3000
шингэн олно гэдэг гайхалтай хэрэг.
03:38
So what we're saying, essentially,
88
203000
2000
Тэгээд хэлэхэд магадгүй энэ нарны аймаг дахь
03:40
is maybe that's a habitat for life in the solar system.
89
205000
3000
амьдрал байж болох бас нэг газар ч юм бил үү.
03:44
Well, let me just say, that was a graphic. I just want to show this picture.
90
209000
3000
Саяынх график байсан. Харин одоо энийг харцгаая.
03:47
That's one more picture of Enceladus.
91
212000
2000
Энкеладусын бас нэг зураг.
03:49
This is when Cassini flew beneath Enceladus.
92
214000
3000
Энэ Кассини Энкеладус руу ойртож байгаа нь.
03:52
So it made a very low pass,
93
217000
2000
Маш ойрхон өнгөрсөн,
03:54
just a few hundred kilometers above the surface.
94
219000
2000
гадаргаас дээш хэдхэн зуун км-т.
03:56
And so this, again, a real picture of the ice fountains rising up into space,
95
221000
3000
Энд дахиад мөсөн оргилуур огторгуй руу оргилж
03:59
absolutely beautiful.
96
224000
2000
байгаа нь, яах аргагүй маш үзэсгэлэнтэй.
04:01
But that's not the prime candidate for life in the solar system.
97
226000
3000
Гэхдээ энэ амьдрал оршиж болох хамгийн тохиромжтой
04:04
That's probably this place,
98
229000
2000
нэр дэвшигч биш ээ. Хамгийн тохиромжтой нь
04:06
which is a moon of Jupiter, Europa.
99
231000
2000
Бархасбадийн дагуул Европа юм.
04:08
And again, we had to fly to the Jovian system
100
233000
3000
Энэ дагуул нь зүгээр нэг үхмэл чулуун
04:11
to get any sense that this moon, as most moons,
101
236000
3000
бөмбөгнөөс илүү гэдгийг ойлгохийн тулд
04:14
was anything other than a dead ball of rock.
102
239000
2000
Бархасбадийн аймаг руу нисцгээе.
04:16
It's actually an ice moon.
103
241000
2000
Энэ үнэндээ мөсөн дагуул юм.
04:18
So what you're looking at is the surface of the moon Europa,
104
243000
3000
Таны харж буй зүйл бол Европагийн зузаан мөсөөр
04:21
which is a thick sheet of ice, probably a hundred kilometers thick.
105
246000
3000
бүрхэгдсэн гадарга юм. Магадгүй 100 км зузаан.
04:24
But by measuring the way that
106
249000
2000
Бархасбадийн соронзон оронтой
04:26
Europa interacts
107
251000
2000
Европа хэрхэн харилцаж байгааг
04:28
with the magnetic field of Jupiter,
108
253000
2000
хэмжиж болон мөсний цуурлууд
04:30
and looking at how those cracks in the ice
109
255000
2000
хэрхэн нүүж байгааг ажиглаад бид
04:32
that you can see there on that graphic move around,
110
257000
3000
Европагийн нийт гадаргыг шингэн далай
04:35
we've inferred very strongly
111
260000
2000
бүрхэж байна гэж мэдүүлээд
04:37
that there's an ocean of liquid surrounding
112
262000
2000
байгаа юм. Тэгэхээр мөсний доогуур
04:39
the entire surface of Europa.
113
264000
3000
нийт гадаргыг бүрхээд шингэн
04:42
So below the ice, there's an ocean of liquid around the whole moon.
114
267000
3000
далай байгаа. Бидний бодлоор
04:45
It could be hundreds of kilometers deep, we think.
115
270000
3000
энэ нь зуу зуун км гүн.
04:48
We think it's saltwater, and that would mean that
116
273000
2000
давстай ус. Тэхээр Бархасбадийн энэ
04:50
there's more water on that moon of Jupiter
117
275000
3000
дагуул дээр дэлхий дээрх бүх далайг
04:53
than there is in all the oceans of the Earth combined.
118
278000
3000
нийлүүлсэнээс ч их ус байна гэсэн үг.
04:56
So that place, a little moon around Jupiter,
119
281000
3000
Тэгэхээр Бархасбадийн энэхүү бяцхан
04:59
is probably the prime candidate
120
284000
3000
дагуул нь дэлхийгээс өөр газарт
05:02
for finding life on a moon
121
287000
2000
амьдрал олоход хамгийн боломжит
05:04
or a body outside the Earth, that we know of.
122
289000
3000
нэр дэвшигч газар нь юм.
05:07
Tremendous and beautiful discovery.
123
292000
3000
Гайхалтай нээлт.
05:10
Our exploration of the solar system
124
295000
2000
Нарны аймгийг судлах бидний судалгаа
05:12
has taught us that the solar system is beautiful.
125
297000
2000
нарны аймаг хичнээн үзэсгэлэнтэй болохыг харуулсан.
05:14
It may also have pointed the way to answering
126
299000
3000
Энэ нь мөн асууж болох хамгийн том
05:17
one of the most profound questions that you can possibly ask,
127
302000
3000
асуулт болох "Бид огторгуйд ганцаараа юу?"
05:20
which is: "Are we alone in the universe?"
128
305000
3000
асуултын хариу руу хөтөлнө.
05:23
Is there any other use to exploration and science,
129
308000
2000
Сансар огторгуйн судалгаанд
05:25
other than just a sense of wonder?
130
310000
2000
танин мэдэхүйгээс өөр ач холбогдол бий юу?
05:27
Well, there is.
131
312000
2000
-Байлгүй яахав.
05:29
This is a very famous picture
132
314000
2000
1968 оны 12-р сарын 24-н дэх,
05:31
taken, actually, on my first Christmas Eve,
133
316000
2000
Зул сарын өмнө орой, намайг 8 сартай байхад
05:33
December 24th, 1968,
134
318000
3000
авагдсан нэгэн маш
05:36
when I was about eight months old.
135
321000
2000
алдартай зураг байдаг.
05:38
It was taken by Apollo 8
136
323000
2000
Энэ бол Аполо 8 сарыг
05:40
as it went around the back of the moon.
137
325000
2000
араар нь тойрч байхдаа авсан зураг.
05:42
Earthrise from Apollo 8.
138
327000
2000
Аполо 8 дээрээс дэлхий мандахыг
05:44
A famous picture; many people have said that it's the picture
139
329000
2000
харж байна. Маш алдартай зураг.
05:46
that saved 1968,
140
331000
2000
Олон хүмүүс хэлэхдээ Вьетнамын дайн,
05:48
which was a turbulent year --
141
333000
2000
Парис дахь оюутны бослого
05:50
the student riots in Paris,
142
335000
2000
гээд үймээнт 1968 оныг
05:52
the height of the Vietnam War.
143
337000
2000
аварсан зураг гэж ярьдаг.
05:54
The reason many people think that about this picture,
144
339000
3000
Олон хүмүүс энийг хэлсэн. Аль Гор ч бас
05:57
and Al Gore has said it many times, actually, on the stage at TED,
145
342000
3000
TED-ийн тайзан дээр олон удаа хэлсэн,
06:00
is that this picture, arguably, was
146
345000
2000
энэ зураг бол хүрээлэн буй орчныг
06:02
the beginning of the environmental movement.
147
347000
2000
хамгаалах хөдөлгөөний эхлэл болсон.
06:04
Because, for the first time,
148
349000
2000
Учир нь, анх удаагаа бид
06:06
we saw our world,
149
351000
2000
дэлхийгээ хатуу, хөдлөшгүй,
06:08
not as a solid, immovable,
150
353000
3000
бусниулашгүй газар биш, харин
06:11
kind of indestructible place,
151
356000
2000
огторгуйн гүн харанхуйн дунд
06:13
but as a very small, fragile-looking world
152
358000
3000
арай л гэж үзэгдэх маш жижиг,
06:16
just hanging against the blackness of space.
153
361000
3000
эмзэг гариг гэдгээр харсан.
06:19
What's also not often said
154
364000
2000
Аполо програмын тухайд нэг их
06:21
about the space exploration, about the Apollo program,
155
366000
3000
яригддаггүй бас нэг зүйл бол
06:24
is the economic contribution it made.
156
369000
2000
үүнээс үүдэлтэй эдийн засгийн нөлөө юм.
06:26
I mean while you can make arguments that it was wonderful
157
371000
3000
Програм хичнээн гайхалтай амжилт
06:29
and a tremendous achievement
158
374000
2000
авчирсан, иймэрхүү олон
06:31
and delivered pictures like this,
159
376000
2000
зурагнуудыг явуулсан ч гэсэн
06:33
it cost a lot, didn't it?
160
378000
2000
энэ их үнээр хийгдсэн.
06:35
Well, actually, many studies have been done
161
380000
2000
Апологийн эдийн засгийн
06:37
about the economic effectiveness,
162
382000
2000
ашиг нөлөөний талаар үнэндээ
06:39
the economic impact of Apollo.
163
384000
2000
их олон судалгаа хийгдсэн байдаг л даа.
06:41
The biggest one was in 1975 by Chase Econometrics.
164
386000
3000
Хамгийн том нь гэвэл 1975 оны
06:44
And it showed that for every $1 spent on Apollo,
165
389000
3000
"Чейс Эконометрикс"-ээс хийсэн нь. Судалгаагаар
06:47
14 came back into the U.S. economy.
166
392000
3000
Аполо-д зарцуулсан 1 доллар бүр АНУ-ын
06:50
So the Apollo program paid for itself
167
395000
2000
эдийн засагт 14 дахин нугарсан ашгийг авч ирсэн.
06:52
in inspiration,
168
397000
2000
Тэгэхээр Аполо програм урам зоригоор,
06:54
in engineering, achievement
169
399000
2000
инженерчиллээр, амжилтаар,
06:56
and, I think, in inspiring young scientists and engineers
170
401000
3000
залуу эрдэмтэдийг зоригжуулснаараа
06:59
14 times over.
171
404000
2000
14 нугарсан ашигаар зардлаа нөхсөн.
07:01
So exploration can pay for itself.
172
406000
2000
Танин мэдэхүй үнэхээр зардлаа нөхдөг.
07:03
What about scientific discovery?
173
408000
3000
Шинжлэх ухааны нээлтийн талаар юу гэх вэ?
07:06
What about driving innovation?
174
411000
2000
Технологийн шинэчлэлийг юу гэх вэ?
07:08
Well, this looks like a picture of virtually nothing.
175
413000
3000
Эхлээд харахад энэ зураг юу ч биш юм шиг
07:11
What it is, is a picture of the spectrum
176
416000
2000
харагдана. Энэ бол устөрөгчийн
07:13
of hydrogen.
177
418000
2000
спектрийн зураг юм.
07:16
See, back in the 1880s, 1890s,
178
421000
3000
1880-90 оны үед олон
07:19
many scientists, many observers,
179
424000
3000
эрдэмтэн, ажиглаачид атомоос
07:22
looked at the light given off from atoms.
180
427000
2000
цацрах гэрлийг харсан байна.
07:24
And they saw strange pictures like this.
181
429000
2000
Тэдний харсан нь энэ хачин зураг шиг.
07:26
What you're seeing when you put it through a prism
182
431000
2000
Устөрөгчийг халаагаад, призмээр
07:28
is that you heat hydrogen up and it doesn't just glow
183
433000
3000
харвал энэ нь жирийн
07:31
like a white light,
184
436000
2000
цагаан гэрэл шиг цацрахгүй.
07:33
it just emits light at particular colors,
185
438000
2000
Энэ тодорхой өнгийн гэрэл л гаргана.
07:35
a red one, a light blue one, some dark blue ones.
186
440000
3000
Улаан, бүдэг цэнхэр, жаахан хөх.
07:38
Now that led to an understanding of atomic structure
187
443000
3000
Энэ ш/ч нь атомын бүтэцийг ойлгоход тусалсан.
07:41
because the way that's explained
188
446000
2000
Яаж гэхээр, атом бол
07:43
is atoms are a single nucleus
189
448000
2000
нэг бөөмийг тойроод
07:45
with electrons going around them.
190
450000
2000
элекронуудаас тогтно.
07:47
And the electrons can only be in particular places.
191
452000
3000
Электронууд өөр өөрийн тусдаа түвшинтэй.
07:50
And when they jump up to the next place they can be,
192
455000
2000
Тэд нэг түвшинээс нөгөө рүү очсон ч
07:52
and fall back down again,
193
457000
2000
хуучин байрандаа эргээд унах ба
07:54
they emit light at particular colors.
194
459000
2000
ингэхдээ тодорхой өнгийн гэрэл цацруулна.
07:56
And so the fact that atoms, when you heat them up,
195
461000
2000
Атомыг халаах үед
07:58
only emit light at very specific colors,
196
463000
3000
тодорхой нэг өнгийн гэрэл
08:01
was one of the key drivers
197
466000
2000
цацруулдаг нь атомын бүтцийн
08:03
that led to the development of the quantum theory,
198
468000
2000
квантын онолыг хөгжүүлэх нэг
08:05
the theory of the structure of atoms.
199
470000
3000
түлхүүр үйл явдал болсон юм.
08:08
I just wanted to show this picture because this is remarkable.
200
473000
3000
Энэ зураг бол хосгүй.
08:11
This is actually a picture of the spectrum of the Sun.
201
476000
2000
Энэ бол нарны спектрийн зураг.
08:13
And now, this is a picture of atoms in the Sun's atmosphere
202
478000
3000
Харин энэ бол Нарны атмосфер дэх
08:16
absorbing light.
203
481000
2000
атомууд гэрлийг шингээж байгаа нь.
08:18
And again, they only absorb light at particular colors
204
483000
2000
Электронууд өдөөгдөөд буцахдаа
08:20
when electrons jump up and fall down,
205
485000
2000
зөвхөн тодорхой нэг өнгийн
08:22
jump up and fall down.
206
487000
2000
гэрлийг л шингээнэ.
08:24
But look at the number of black lines in that spectrum.
207
489000
3000
Хичнээн хар шугам энэ спектрт байгааг л хар.
08:27
And the element helium
208
492000
2000
Зүгээр л нарнаас гарах гэрлийг
08:29
was discovered just by staring at the light from the Sun
209
494000
3000
ажигласнаар элемент Гелийг нээсэн.
08:32
because some of those black lines were found
210
497000
2000
Гелийн хар зурааснууд ямар ч мэдэгдсэн
08:34
that corresponded to no known element.
211
499000
2000
элементийнхтэй таарахгүй байсан юм.
08:36
And that's why helium's called helium.
212
501000
2000
Тиймээс ч Гелий нэрийн авсан юм.
08:38
It's called "helios" -- helios from the Sun.
213
503000
3000
Нар буюу Гелиос гэх Грек үгнээс гаралтай.
08:41
Now, that sounds esoteric,
214
506000
2000
Эндээс их явцуу юм шиг сонсогдож байна л даа.
08:43
and indeed it was an esoteric pursuit,
215
508000
3000
Үнэндээ ч энэ явцуу зорилготой байсан,
08:46
but the quantum theory quickly led
216
511000
2000
гэхдээ удалгүй квантын онол
08:48
to an understanding of the behaviors of electrons in materials
217
513000
3000
цахиур гэх мэт материалын электронуудыг
08:51
like silicon, for example.
218
516000
2000
ойлгож эхэлсэн ба
08:53
The way that silicon behaves,
219
518000
2000
транзисторын үнэн бүрдүүлэгч
08:55
the fact that you can build transistors,
220
520000
2000
цахиурын шинж чанар нь яалт ч үгүй
08:57
is a purely quantum phenomenon.
221
522000
2000
квантын үзэгдэл юм.
08:59
So without that curiosity-driven
222
524000
2000
Атомын бүтцийг ойлгох гэсэн
09:01
understanding of the structure of atoms,
223
526000
2000
сониуч зан явцуу мэргэжлийн онол,
09:03
which led to this rather esoteric theory, quantum mechanics,
224
528000
3000
квантын механик рүү хөтлөөгүй сэн бол
09:06
then we wouldn't have transistors, we wouldn't have silicon chips,
225
531000
3000
бид транзистор ч үгүй, цахиур микросхем ч үгүй,
09:09
we wouldn't have pretty much the basis
226
534000
3000
өнөөгийн бидний эдийн засгийн
09:12
of our modern economy.
227
537000
2000
суураа олоогүй байх байлаа.
09:14
There's one more, I think, wonderful twist to that tale.
228
539000
3000
Энэ түүхэнд өөр бас нэг тал байна.
09:17
In "Wonders of the Solar System,"
229
542000
2000
"Нарны аймгийн гайхамшигууд"-д
09:19
we kept emphasizing the laws of physics are universal.
230
544000
3000
физикийн хуулийн түгээмэл чанарыг харуулахыг зорьсон.
09:22
It's one of the most incredible things about the physics
231
547000
3000
Физикийн болон дэлхий дээрх байгалийн хуулиудын
09:25
and the understanding of nature that you get on Earth,
232
550000
3000
хамгийн сэтгэл хөдлөм хэсэг нь
09:28
is you can transport it, not only to the planets,
233
553000
3000
энэ өөр гаригууд дээр ч
09:31
but to the most distant stars and galaxies.
234
556000
2000
хамгийн алсын одод, галактикт ч хүчинтэй байдаг.
09:33
And one of the astonishing predictions
235
558000
2000
Квантын механикийн хамгийн гайхамшигт
09:35
of quantum mechanics,
236
560000
2000
таамаглалуудын нэг бол
09:37
just by looking at the structure of atoms --
237
562000
2000
зөвхөн атомын бүтцүүдийг харсанаараа,
09:39
the same theory that describes transistors --
238
564000
2000
энэ транзисторыг тайлбарладаг нөгөө хууль.,
09:41
is that there can be no stars in the universe
239
566000
3000
хэлэхдээ огторгуйд амьдралынхаа
09:44
that have reached the end of their life
240
569000
2000
төгсгөлд манай нарны массаас том, тодруулбал
09:46
that are bigger than, quite specifically, 1.4 times the mass of the Sun.
241
571000
3000
1.4 дахин том болох хэмжээнд хүрсэн од байх ёсгүй.
09:49
That's a limit imposed on the mass of stars.
242
574000
3000
Энэ бол одны масс дээр тогтоосон
09:52
You can work it out on a piece of paper in a laboratory,
243
577000
3000
хязгаар юм. Энийг цаасан
09:55
get a telescope, swing it to the sky,
244
580000
2000
дээр гаргаж аваад, телескопоор тэнгэр рүү
09:57
and you find that there are no dead stars
245
582000
3000
шагайвал 1.4 нарны массаас том
10:00
bigger than 1.4 times the mass of the Sun.
246
585000
2000
сөнөсөн од хэн ч олж чадахгүй.
10:02
That's quite an incredible prediction.
247
587000
3000
Энэ үнэхээр гайхалтай таамаг шүү.
10:05
What happens when you have a star that's right on the edge of that mass?
248
590000
3000
Од яг тэр хязгаар дээр ирвэл яана гэж?
10:08
Well, this is a picture of it.
249
593000
2000
- Зураг нь энэ байна.
10:10
This is the picture of a galaxy, a common "our garden" galaxy
250
595000
3000
Энэ бол "Манай Цэцэрлэг" галактик.
10:13
with, what, 100 billion
251
598000
2000
Нартай адил 100 тэрбум
10:15
stars like our Sun in it.
252
600000
2000
одтой. Энэ нь огторгуй дахь
10:17
It's just one of billions of galaxies in the universe.
253
602000
3000
хичнээн тэрбум галактикын л нэг.
10:20
There are a billion stars in the galactic core,
254
605000
2000
Яг төвдөө нэг тэрбум орчим одтой,
10:22
which is why it's shining out so brightly.
255
607000
3000
тиймээс ингэж хурцаар гэрэлтэж байгаа юм.
10:25
This is about 50 million light years away,
256
610000
2000
Энэ бол ойролцоогоор 50 сая г. жилийн тэртээх
10:27
so one of our neighboring galaxies.
257
612000
2000
бидэнтэй хөрш галактик юм.
10:29
But that bright star there
258
614000
2000
Тэнд байгаа тод од бол уг
10:31
is actually one of the stars in the galaxy.
259
616000
3000
галактикийн оддын нэг нь юм.
10:34
So that star is also
260
619000
2000
Тэр од ч бас 50 сая
10:36
50 million light years away.
261
621000
2000
гэрлийн жил зайтай.
10:38
It's part of that galaxy, and it's shining as brightly
262
623000
3000
Энэ нь галактикын нэг л хэсэг боловч
10:41
as the center of the galaxy
263
626000
2000
тэрбум нартай төвөөс
10:43
with a billion suns in it.
264
628000
2000
дутахааргүйгээр гэрэлтэж байна.
10:45
That's a Type Ia supernova explosion.
265
630000
3000
Энэ бол Супернова маягийн тэсрэлт юм.
10:48
Now that's an incredible phenomena,
266
633000
2000
Энэ их ховор үзэгдэл
10:50
because it's a star that sits there.
267
635000
2000
учир нь энэ одноос болоод.
10:52
It's called a carbon-oxygen dwarf.
268
637000
2000
Энийг нүүрс-хүчилтөрөгчөн давжаа гэдэг.
10:54
It sits there about, say, 1.3 times the mass of the Sun.
269
639000
3000
Энэ нь нарны массаас 1.3 дахин том.
10:57
And it has a binary companion that goes around it,
270
642000
3000
Энийг тойрох 2 дагуул одтой,
11:00
so a big star, a big ball of gas.
271
645000
3000
маш том од, аварга хийн бөмбөлөг.
11:03
And what it does is it sucks gas
272
648000
2000
Энэ яг яадаг вэ гэхээр, энэ
11:05
off its companion star,
273
650000
2000
дагуул 2 одноосоо хийг нь сорж авдаг.
11:07
until it gets to this limit called the Chandrasekhar limit,
274
652000
3000
Чандрасехарын хязгаар гэх хэмжээнд хүрэн
11:10
and then it explodes.
275
655000
2000
хүртлээ томроод, дараа нь тэсрэнэ.
11:12
And it explodes, and it shines as brightly
276
657000
2000
Тэсрэхдээ тэрбум ододтой тэнцэхүйц
11:14
as a billion suns for about two weeks,
277
659000
2000
хурцаар 2 долоо хоногийн турш гэрэлтээд,
11:16
and releases, not only energy,
278
661000
3000
зөвхөн энерги бус, мөн ихээхэн хэмжээний
11:19
but a huge amount of chemical elements into the universe.
279
664000
3000
химийн элементийг огторгуй руу цацдаг.
11:22
In fact, that one is a carbon-oxygen dwarf.
280
667000
3000
Энэ харж байгаа бол нүүрс-хүчилтөрөгчин давжаа юм.
11:25
Now, there was no carbon and oxygen
281
670000
2000
Биг Бань байх үед огторгуйд ямар ч
11:27
in the universe at the Big Bang.
282
672000
2000
нүүрстөрөгч, эсвэл хүчилтөрөгч байгаагүй.
11:29
And there was no carbon and oxygen in the universe
283
674000
2000
Огторгуйн анхны үеийн оддод
11:31
throughout the first generation of stars.
284
676000
3000
ямар ч хүчилтөрөгч, нүүрстөрөгч байгаагүй.
11:34
It was made in stars like that,
285
679000
2000
Яг энэ мэтийн одод тэдгээр
11:36
locked away and then returned to the universe
286
681000
2000
элементүүдийг үүсгэсэн ба цуглуулж
11:38
in explosions like that
287
683000
2000
байгаад, их тэсрэлтээр
11:40
in order to recondense into planets,
288
685000
2000
огторгуйд цацаж гаригуудыг, оддыг,
11:42
stars, new solar systems
289
687000
2000
шинэ нарны аймгуудыг, мэдээж
11:44
and, indeed, people like us.
290
689000
3000
бидэн шиг хүмүүсийг бий болгосон.
11:47
I think that's a remarkable demonstration of the power
291
692000
2000
Энэ бол физикийн хуулийн
11:49
and beauty and universality of the laws of physics,
292
694000
3000
түгээмэл чанарын гайхалтай жишээ.
11:52
because we understand that process,
293
697000
2000
Бид эднийг ойлгож мэдсэн.
11:54
because we understand
294
699000
2000
Учир нь бид дэлхий дээрхи
11:56
the structure of atoms here on Earth.
295
701000
2000
атомуудын бүтцийг ойлгож мэдсэн болохоор.
11:58
This is a beautiful quote that I found --
296
703000
2000
Александер Флемингийн
12:00
we're talking about serendipity there -- from Alexander Fleming:
297
705000
3000
бичсэн мөртүүд байна.
12:03
"When I woke up just after dawn
298
708000
2000
"1928 оны 9-р сарын 28-ны үүрээр"
12:05
on September 28, 1928,
299
710000
2000
"дөнгөж сэрэхдээ би дэлхийн хамгийн
12:07
I certainly didn't plan to revolutionize all medicine
300
712000
2000
"анхны антибиотикийг нээж бүх анагаах"
12:09
by discovering the world's first antibiotic."
301
714000
3000
"ухаанд хувьсгал хийх юм чинээ санаагүй".
12:12
Now, the explorers of the world of the atom
302
717000
2000
Атомын ертөнцийн судлаачид
12:14
did not intend to invent the transistor.
303
719000
2000
транзистор хийхээр зорьж эхлээгүй.
12:16
And they certainly didn't intend to
304
721000
2000
Тэдний зорилго нь бидэнд
12:18
describe the mechanics of supernova explosions,
305
723000
3000
амьдралыг бүтээгч тоосгонууд нь
12:21
which eventually told us where
306
726000
2000
огторгуйд анх нийлэгждэг
12:23
the building blocks of life
307
728000
2000
гэж ойлгуулах Супернова тэсрэлтийг
12:25
were synthesized in the universe.
308
730000
2000
тайлбарлахад ч биш байсан.
12:28
So, I think science can be --
309
733000
2000
Шинжлэх ухаан, санамсаргүй нээлт
12:30
serendipity is important.
310
735000
2000
чухал байж болно гэж би боддог.
12:32
It can be beautiful. It can reveal quite astonishing things.
311
737000
3000
Үзэсгэлэнтэй ч байж болно. Гайхалтай зүйлсийг
12:35
It can also, I think, finally
312
740000
3000
нээн харуулж ч болно.
12:38
reveal the most profound
313
743000
2000
Мөн эцэст нь огторгуйд эзлэх
12:40
ideas to us
314
745000
2000
бидний байр суурь, эх гаригийн
12:42
about our place in the universe
315
747000
2000
бодит үнэ цэнийн тухай
12:44
and really the value of our home planet.
316
749000
2000
чухал санааг ч харуулж чадна.
12:46
This is a spectacular picture of our home planet.
317
751000
3000
Энэ бол бидний эх гаригийн гайхалтай зураг.
12:49
Now, it doesn't look like our home planet.
318
754000
2000
Манай гариг шиг биш байна л даа.
12:51
It looks like Saturn because, of course, it is.
319
756000
3000
Энийг харахад Санчиг гариг шиг, мэдээж энэ бол Санчир гариг.
12:54
It was taken by the Cassini space probe.
320
759000
2000
Кассини огторгуйн дурангаас авсан юм.
12:56
But it's a famous picture, not because of
321
761000
2000
Энэ зураг Санчирын цагирагийн эрхэмсэг байдлыг
12:58
the beauty and majesty of Saturn's rings,
322
763000
3000
харуулсанаараа зөвхөн алдартай бус,
13:01
but actually because of a tiny, faint blob
323
766000
3000
цагирагуудын нэгний дор үзэгдэх
13:04
just hanging underneath one of the rings.
324
769000
2000
бяцхан, бүдэг цэгээрээ алдартай юм.
13:06
And if I blow it up there, you see it.
325
771000
2000
Тэнд нь томруулвал харагдаж байна.
13:08
It looks like a moon,
326
773000
2000
Жижиг дагуул ч юм шиг,
13:10
but in fact, it's a picture of Earth.
327
775000
2000
гэхдээ энэ бол дэлхийн зураг юм.
13:12
It was a picture of Earth captured in that frame of Saturn.
328
777000
3000
Энэ бол Санчиртай хамт авагдсан дэлхийн зураг.
13:15
That's our planet from 750 million miles away.
329
780000
3000
Манай гариг 1200 сая км холоос.
13:19
I think the Earth has got a strange property
330
784000
2000
Дэлхий их хачин шинж чанартай л даа.
13:21
that the farther away you get from it,
331
786000
2000
Эндээс холдох тусам илүү
13:23
the more beautiful it seems.
332
788000
2000
үзэсгэлэнтэй санагддаг.
13:25
But that is not the most distant or most famous picture of our planet.
333
790000
3000
Энэ бол хамгийн холоос авсан, хамгийн алдартай зураг.
13:28
It was taken by this thing, which is called the Voyager spacecraft.
334
793000
3000
Энэ зургийг Вояажер сансрын хөлөг гэх энэ эдээр авсан.
13:31
And that's a picture of me in front of it for scale.
335
796000
3000
Би урд нь зогсож байгаа зураг байна.
13:34
The Voyager is a tiny machine.
336
799000
2000
Вояажер бол жижигхэн машин.
13:36
It's currently 10 billion miles away from Earth,
337
801000
3000
Энэ одоо дэлхийгээс 16 тэрбум км хол байгаа
13:39
transmitting with that dish, with the power of 20 watts,
338
804000
3000
ба 20 ватт чадалтай антенаараа
13:42
and we're still in contact with it.
339
807000
2000
бидэнтэй холбогдсоор байгаа юм.
13:44
But it visited Jupiter, Saturn,
340
809000
2000
Энэ Бархасбадь, Санчир, Тэнгэрийн ван,
13:46
Uranus and Neptune.
341
811000
2000
Далайн ванд аялсан.
13:48
And after it visited all four of those planets,
342
813000
3000
Бүх 4 гаригт аялсаных нь дараа
13:51
Carl Sagan, who's one of my great heroes,
343
816000
3000
миний шүтэж явдаг хүн болох
13:54
had the wonderful idea
344
819000
2000
Карл Сагань-д гайхалтай санаа
13:56
of turning Voyager around
345
821000
2000
төрсөн нь Вояажерийг эргүүлээд
13:58
and taking a picture of every planet it had visited.
346
823000
2000
очсон гариг бүрийнх нь зургийг авах.
14:00
And it took this picture of Earth.
347
825000
2000
Тэгээд дэлхийн энэ зургийг авсан юм.
14:02
Now it's very hard to see the Earth there, it's called the "Pale Blue Dot" picture,
348
827000
3000
Дэлхийг харахад хэцүү энэ зургийг "Цайвар Цэнхэр Цэг"
14:05
but Earth is suspended in that red shaft of light.
349
830000
3000
гэдэг. Дэлхий тэр гэрлэн зурвасны ард байгаа юм.
14:08
That's Earth from four billion miles away.
350
833000
3000
Дэлхийг 6.5 тэрбум км холоос харахад.
14:11
And I'd like to read you what
351
836000
2000
Үүнийгээ би Карл Саганий энэ
14:13
Sagan wrote about it, just to finish,
352
838000
2000
тухай бичсэнээр төгсгөмөөр байна.
14:15
because I cannot say words as beautiful as this
353
840000
3000
Энэ зургийг харж байхдаа түүний
14:18
to describe what he saw
354
843000
2000
дүрсэлсэн шиг ийм гайхалтай
14:20
in that picture that he had taken.
355
845000
2000
үгсийг би хэлж чадахгүй болохоор.
14:22
He said, "Consider again that dot.
356
847000
2000
Тэр бичихдээ, "Тэр цэгийг дахиад хар.
14:24
That's here. That's home. That's us.
357
849000
3000
"Тэр чинь бидний гэр, бид.
14:27
On it, everyone you love,
358
852000
2000
"Тэнд чиний хайртай бүх хүмүүс,
14:29
everyone you know, everyone you've ever heard of,
359
854000
3000
"чиний таних бүх хүмүүс,"
14:32
every human being who ever was
360
857000
2000
"чиний сонсож байсан бүх хүмүүс,
14:34
lived out their lives.
361
859000
2000
"хэзээ нэгэн цагт амьдарч байсан бүх хүмүүс."
14:36
The aggregates of joy and suffering
362
861000
2000
"Баяр баясгалан, зовлон шаналал,
14:38
thousands of confident religions,
363
863000
2000
"мянга мянган шашин шүтлэг,
14:40
ideologies and economic doctrines,
364
865000
3000
"үзэл сурталууд, эдийн засгийн номлолууд,"
14:43
every hunter and forager, every hero and coward,
365
868000
3000
"бүх эрэлчид ба анчид, бүх баатрууд ба хулчгарууд,
14:46
every creator and destroyer of civilization,
366
871000
3000
"бүх иргэншилийг бүтээгчид ба сөнөөгчид,
14:49
every king and peasant, every young couple in love,
367
874000
3000
"бүх хаад ба боолууд, бүх дурлалт хосууд,"
14:52
every mother and father, hopeful child,
368
877000
2000
"бүх ээж ба аавууд, хайрт үрс,
14:54
inventor and explorer,
369
879000
2000
"шинийг эрэлхийлэгчид, хайгуулчид,
14:56
every teacher of morals, every corrupt politician,
370
881000
3000
"бүх ёс суртахууны багш нар, авилгач улс төрчид,
14:59
every superstar, every supreme leader,
371
884000
3000
"бүх урлагийн одод, улсын тэргүүнүүд,"
15:02
every saint and sinner in the history of our species,
372
887000
3000
"түүхэн дэх бүх гэгээнтнүүд ба нүгэлтнүүд
15:05
lived there, on a mote of dust,
373
890000
2000
"энэ л нарны гэрэлд тогтсон
15:07
suspended in a sunbeam.
374
892000
2000
"тоосонцрын хэсэг дээр амьдарч байсан."
15:09
It's been said that astronomy's a humbling
375
894000
2000
"Одон орон судлал бол ухаарлын,
15:11
and character-building experience.
376
896000
2000
"төлөвшүүллийн арга гэгдсээр ирсэн."
15:13
There is perhaps no better demonstration
377
898000
2000
"Бидний өчүүхэн ертөнцийн алсын зургаас илүү
15:15
of the folly of human conceits
378
900000
2000
"хүний биеэ тоосон ухаангүй байдлыг
15:17
than this distant image of our tiny world.
379
902000
2000
сануулах зүйл үгүй мэт."
15:19
To me, it underscores our responsibility
380
904000
2000
"Надад бол энэ бидний нэг нэгэндээ
15:21
to deal more kindly with one another
381
906000
3000
"илүү нинжинээр хандах үүргийг,
15:24
and to preserve and cherish the pale blue dot,
382
909000
3000
"бидэнд байгаа цорын ганц гэр болох"
15:27
the only home we've ever known."
383
912000
2000
"Цайвар Цэнхэр Цэгээ хайрлан хамгаалахыг сануулна".
15:29
Beautiful words about
384
914000
2000
Шинжлэх ухаан, танин мэдэхүйн
15:31
the power of science and exploration.
385
916000
2000
хүчний тухай гайхалтай үгс.
15:33
The argument has always been made, and it will always be made,
386
918000
2000
Бид огторгуйн тухай хангалттайг мэдлээ гэх
15:35
that we know enough about the universe.
387
920000
2000
маргаан үргэлж байсан, байсаар ч байх болно.
15:37
You could have made it in the 1920s; you wouldn't have had penicillin.
388
922000
3000
20-оод онд ингэж маргаад Пеницелингүй л хоцрох байсан.
15:40
You could have made it in the 1890s; you wouldn't have the transistor.
389
925000
3000
90-ээд онд ингэж маргаад транзисторгүй л хоцрох байсан.
15:43
And it's made today in these difficult economic times.
390
928000
3000
Энэ хэцүү эдийн засгийн үед транзистор
15:46
Surely, we know enough.
391
931000
2000
өнөөдрийг босгосон гэдгийг бид мэднэ.
15:48
We don't need to discover anything else about our universe.
392
933000
2000
Одоо дахиад огторгуйн талаар судлах зүйл
15:50
Let me leave the last words to someone
393
935000
2000
дууссан гэж үү. Сүүлчийн үгсээ би
15:52
who's rapidly becoming a hero of mine,
394
937000
2000
19-р зууны шинжлэх ухаанч
15:54
Humphrey Davy, who did his science at the turn of the 19th century.
395
939000
3000
миний бас нэг шүтээн Хамфрий Девидэд үлдээе.
15:57
He was clearly under assault all the time.
396
942000
3000
Тэр үргэлж л доромжлол дунд байсан нь ойлгомжтой.
16:00
"We know enough at the turn of the 19th century.
397
945000
3000
19-р зуунд бид бүгдийг мэднэ,
16:03
Just exploit it; just build things."
398
948000
2000
бүгдийг ашигла, бүтээн босго гэгдэж байсан.
16:05
He said this, he said, "Nothing is more fatal
399
950000
2000
Девид хэлэхдээ, "Бидний шинжлэх ухааны
16:07
to the progress of the human mind
400
952000
2000
"мэдлэг хангалттай,
16:09
than to presume that our views of science
401
954000
2000
"ялалтыг байгуулчихсан,"
16:11
are ultimate,
402
956000
2000
"байгальд дахиад танигдаагүй зүйл үгүй,
16:13
that our triumphs are complete,
403
958000
2000
"эзэлж болох өөр газар үлдээгүй"
16:15
that there are no mysteries in nature,
404
960000
2000
"гэж бодохоос илүү танин мэдэх"
16:17
and that there are no new worlds to conquer."
405
962000
2000
"оюунд халтай зүйл гэж үгүй."
16:19
Thank you.
406
964000
2000
Баярлалаа.
16:21
(Applause)
407
966000
2000
(Алга ташилт)
ABOUT THE SPEAKER
Brian Cox - PhysicistPhysicist Brian Cox has two jobs: working with the Large Hadron Collider at CERN, and explaining big science to the general public. He's a professor at the University of Manchester.
Why you should listen
Based at the University of Manchester, Brian Cox works at CERN in Geneva on the ATLAS experiment, studying the forward proton detectors for the Large Hadron Collider there. He's a professor at the University of Manchester, working in the High Energy Physics group, and is a research fellow of the Royal Society.
He's also become a vital voice in the UK media for explaining physics to the public. With his rockstar hair and accessible charm, he's the go-to physicist for explaining heady concepts on British TV and radio. (If you're in the UK, watch him on The Big Bang Machine.) He was the science advisor for the 2007 film Sunshine. He answers science questions every Friday on BBC6 radio's Breakfast Show.
Brian Cox | Speaker | TED.com