TEDGlobal 2005
Steven Pinker: What our language habits reveal
Steven Pinker o języku i myśleniu
Filmed:
Readability: 5.2
2,457,061 views
W przedstawionej wyłącznie dla TED zapowiedzi swojej książki "The Stuff of Thought" (Materia myśli), Steven Pinker opowiada, w jaki sposób język wyraża procesy myślowe i dlaczego dobór słów przekazuje więcej, niż by się zdawało.
Steven Pinker - Psychologist
Steven Pinker is a professor of cognitive science (the study of the human mind) who writes about language, mind and human nature. Full bio
Steven Pinker is a professor of cognitive science (the study of the human mind) who writes about language, mind and human nature. Full bio
Double-click the English transcript below to play the video.
00:26
This is a picture of Maurice Druon,
0
1000
2000
Oto Maurice Druon,
00:28
the Honorary Perpetual Secretary of L'Academie francaise,
1
3000
4000
Honorowy Sekretarz Dożywotni Akademii Francuskiej.
00:32
the French Academy.
2
7000
2000
Honorowy Sekretarz Dożywotni Akademii Francuskiej.
00:34
He is splendidly attired in his 68,000-dollar uniform,
3
9000
5000
Wspaniały uniform za 68 tys. dolarów
00:39
befitting the role of the French Academy
4
14000
3000
pasuje do roli, jaką pełni Akademia,
00:42
as legislating the
5
17000
3000
odpowiedzialna za ustawy
00:45
correct usage in French
6
20000
2000
nt. poprawnej francuszczyzny
00:47
and perpetuating the language.
7
22000
2000
i jej uwieczniania.
00:49
The French Academy has two main tasks:
8
24000
3000
Akademia ma dwa zadania:
00:52
it compiles a dictionary of official French.
9
27000
3000
opracowanie oficjalnego słownika francuskiego,
00:55
They're now working on their ninth edition,
10
30000
3000
obecnie dziewiątej edycji.
00:58
which they began in 1930, and they've reached the letter P.
11
33000
3000
Zaczęli w 1930 r. i doszli do litery P.
01:02
They also legislate on correct usage,
12
37000
3000
Decydują też o poprawności,
01:05
such as the proper term for what the French call "email,"
13
40000
4000
np. o tym, że Francuzi zamiast "e-mail"
01:09
which ought to be "courriel."
14
44000
2000
powinni mówić "courriel".
01:11
The World Wide Web, the French are told,
15
46000
2000
Sieć Web Francuzi mają nazywać
01:13
ought to be referred to as
16
48000
2000
Sieć Web Francuzi mają nazywać
01:15
"la toile d'araignee mondiale" -- the Global Spider Web --
17
50000
4000
"la toile d'araignee mondiale", Światowa Pajęczyna,
01:19
recommendations that the French gaily ignore.
18
54000
4000
ale wesoło ignorują te zalecenia.
01:24
Now, this is one model of how language comes to be:
19
59000
4000
Oto jeden model powstawania języka:
01:28
namely, it's legislated by an academy.
20
63000
3000
język ustanawiany przez organizację.
01:31
But anyone who looks at language realizes
21
66000
3000
Jednak każdy obserwator zauważy,
01:34
that this is a rather silly conceit,
22
69000
4000
że to niemądre zadufanie,
01:38
that language, rather, emerges from human minds interacting from one another.
23
73000
3000
bo język ma źródło w interakcji umysłów.
01:41
And this is visible in the unstoppable change in language --
24
76000
4000
To oczywiste, bo język zmienia się nieustannie.
01:45
the fact that by the time the Academy finishes their dictionary,
25
80000
3000
Kiedy Akademia skończy słownik,
01:48
it will already be well out of date.
26
83000
2000
będzie on dawno przestarzały.
01:50
We see it in the
27
85000
2000
Obserwujemy wciąż nowe slangi i żargony,
01:52
constant appearance of slang and jargon,
28
87000
4000
Obserwujemy wciąż nowe slangi i żargony,
01:56
of the historical change in languages,
29
91000
2000
zmiany języka w czasie,
01:58
in divergence of dialects
30
93000
2000
różnicowanie się dialektów
02:00
and the formation of new languages.
31
95000
3000
i powstawanie nowych języków.
02:03
So language is not so much a creator or shaper of human nature,
32
98000
3000
Język niekoniecznie rzeźbi ludzką naturę,
02:06
so much as a window onto human nature.
33
101000
3000
ale pozwala w nią wejrzeć.
02:09
In a book that I'm currently working on,
34
104000
3000
W najnowszej książce
02:12
I hope to use language to shed light on
35
107000
3000
piszę o języku jako o kluczu
02:15
a number of aspects of human nature,
36
110000
2000
do wielu aspektów natury ludzkiej,
02:17
including the cognitive machinery
37
112000
2000
także mechanizmów poznawczych,
02:19
with which humans conceptualize the world
38
114000
3000
którymi ludzie konceptualizują świat
02:22
and the relationship types that govern human interaction.
39
117000
3000
i zależności w naszych interakcjach.
02:25
And I'm going to say a few words about each one this morning.
40
120000
3000
Poruszę każdy z tych tematów.
02:28
Let me start off with a technical problem in language
41
123000
2000
Zacznijmy od problemu technicznego,
02:30
that I've worried about for quite some time --
42
125000
2000
który martwi mnie od dawna,
02:32
and indulge me
43
127000
4000
więc pozwólcie, że wspomnę o swojej namiętności
02:36
in my passion for verbs and how they're used.
44
131000
3000
do czasowników i ich zastosowania.
02:39
The problem is, which verbs go in which constructions?
45
134000
3000
Które czasowniki pasują do danej konstrukcji?
02:42
The verb is the chassis of the sentence.
46
137000
3000
Czasownik to podwozie zdania,
02:45
It's the framework onto which the other parts are bolted.
47
140000
4000
szkielet, do którego przytwierdza się resztę.
02:49
Let me give you a quick reminder
48
144000
2000
Pozwólcie, że przypomnę
02:51
of something that you've long forgotten.
49
146000
2000
o dawno zpomnianym fakcie.
02:53
An intransitive verb, such as "dine," for example,
50
148000
3000
Czasownik nieprzechodni, jak "obiadować",
02:56
can't take a direct object.
51
151000
2000
nie ma dopełnienia bliższego.
02:58
You have to say, "Sam dined," not, "Sam dined the pizza."
52
153000
3000
"Sam obiadował", a nie: "Sam obiadował pizzę."
03:01
A transitive verb mandates
53
156000
2000
Czasownik przechodni wymaga dopełnienia:
03:03
that there has to be an object there:
54
158000
2000
Czasownik przechodni wymaga dopełnienia:
03:05
"Sam devoured the pizza." You can't just say, "Sam devoured."
55
160000
3000
"Sam pożarł pizzę", nie "Sam pożarł".
03:08
There are dozens or scores of verbs of this type,
56
163000
4000
Takich czasowników jest mnóstwo.
03:12
each of which shapes its sentence.
57
167000
2000
Każdy nadaje kształt zdaniu.
03:14
So, a problem in explaining how children learn language,
58
169000
4000
Problem w badaniu przyswajania mowy przez dzieci,
03:18
a problem in teaching language to adults so that they don't make grammatical errors,
59
173000
5000
uczeniu dorosłych języka poprawnego gramatycznie
03:23
and a problem in programming computers to use language is
60
178000
3000
i programowaniu obsługi języka w komputerach
03:26
which verbs go in which constructions.
61
181000
2000
to "jak potraktować czasownik".
03:29
For example, the dative construction in English.
62
184000
2000
W angielskim mówimy:
03:31
You can say, "Give a muffin to a mouse," the prepositional dative.
63
186000
3000
"Give a muffin to a mouse", celownik z przyimkiem,
03:34
Or, "Give a mouse a muffin," the double-object dative.
64
189000
3000
albo "Give a mouse a muffin", z podwójnym dopełnieniem.
03:37
"Promise anything to her," "Promise her anything," and so on.
65
192000
4000
"Promise anything to her", "Promise her anything" itd.
03:41
Hundreds of verbs can go both ways.
66
196000
2000
Takich czasowników są setki.
03:43
So a tempting generalization for a child,
67
198000
2000
To kuszące uogólnienie dla dziecka,
03:45
for an adult, for a computer
68
200000
2000
dorosłego lub komputera,
03:47
is that any verb that can appear in the construction,
69
202000
2000
że każdy czasownik typu:
03:49
"subject-verb-thing-to-a-recipient"
70
204000
3000
"podmiot-czasownik-rzecz-odbiorca"
03:52
can also be expressed as "subject-verb-recipient-thing."
71
207000
3000
można zmienić w "podmiot-czasownik-odbiorca-rzecz".
03:55
A handy thing to have,
72
210000
2000
To wygodne uogólnienie,
03:57
because language is infinite,
73
212000
2000
bo język jest nieskończony
03:59
and you can't just parrot back the sentences that you've heard.
74
214000
3000
i nie da się tylko papugować słyszanych zdań.
04:02
You've got to extract generalizations
75
217000
2000
Uogólnienia są konieczne,
04:04
so you can produce and understand new sentences.
76
219000
3000
żeby tworzyć i rozumieć nowe zdania,
04:07
This would be an example of how to do that.
77
222000
2000
jak w powyższym przykładzie.
04:09
Unfortunately, there appear to be idiosyncratic exceptions.
78
224000
3000
Niestety istnieją dziwne wyjątki.
04:12
You can say, "Biff drove the car to Chicago,"
79
227000
3000
Można powiedzieć: "Biff drove the car to Chicago,"
04:15
but not, "Biff drove Chicago the car."
80
230000
3000
ale nie: "Biff drove Chicago the car".
04:18
You can say, "Sal gave Jason a headache,"
81
233000
3000
Można: "Sal gave Jason a headache",
04:21
but it's a bit odd to say, "Sal gave a headache to Jason."
82
236000
2000
ale "Sal gave a headache to Jason" brzmi dziwnie.
04:24
The solution is that these constructions, despite initial appearance,
83
239000
3000
Mimo pozornego podobieństwa,
04:27
are not synonymous,
84
242000
2000
te zdania nie są równoznaczne.
04:29
that when you crank up the microscope
85
244000
2000
Przyglądając się uważnie,
04:31
on human cognition, you see that there's a subtle difference
86
246000
2000
zauważymy subtelną różnicę znaczeń.
04:33
in meaning between them.
87
248000
2000
zauważymy subtelną różnicę znaczeń.
04:35
So, "give the X to the Y,"
88
250000
2000
"Give the X to the Y" odpowiada pojęciu:
04:37
that construction corresponds to the thought
89
252000
3000
"Give the X to the Y" odpowiada pojęciu:
04:40
"cause X to go to Y." Whereas "give the Y the X"
90
255000
3000
spowodować przeniesienie X do Y.
04:43
corresponds to the thought "cause Y to have X."
91
258000
4000
"Give the Y the X" oznacza: "spowodować, że Y ma X."
04:47
Now, many events can be subject to either construal,
92
262000
4000
Często obie interpretacje są wymienne,
04:51
kind of like the classic figure-ground reversal illusions,
93
266000
3000
jak w iluzjach z odwróceniem figury i tła,
04:54
in which you can either pay attention
94
269000
3000
w których zwracamy uwagę albo na wazon,
04:57
to the particular object,
95
272000
2000
w których zwracamy uwagę albo na wazon,
04:59
in which case the space around it recedes from attention,
96
274000
4000
zapominając o otaczającej go przestrzeni,
05:03
or you can see the faces in the empty space,
97
278000
2000
albo na dwie twarze,
05:05
in which case the object recedes out of consciousness.
98
280000
4000
zapominając o wazonie.
05:09
How are these construals reflected in language?
99
284000
2000
Jak to odzwierciedla język?
05:11
Well, in both cases, the thing that is construed as being affected
100
286000
4000
W obu przypadkach przedmiot konceptualizacji
05:15
is expressed as the direct object,
101
290000
2000
to dopełnienie bliższe,
05:17
the noun after the verb.
102
292000
2000
rzeczownik po czasowniku.
05:19
So, when you think of the event as causing the muffin to go somewhere --
103
294000
4000
Kiedy konceptualizujemy "przemieszczanie się ciastka",
05:23
where you're doing something to the muffin --
104
298000
2000
kiedy robimy coś ciastku,
05:25
you say, "Give the muffin to the mouse."
105
300000
2000
powiemy: "Give the muffin to the mouse",
05:27
When you construe it as "cause the mouse to have something,"
106
302000
3000
a kiedy treść pojęciowa to "mysz coś dostaje",
05:30
you're doing something to the mouse,
107
305000
2000
kiedy robimy coś myszy,
05:32
and therefore you express it as, "Give the mouse the muffin."
108
307000
3000
powiemy: "Give the mouse the muffin".
05:35
So which verbs go in which construction --
109
310000
2000
Przechodniość i nieprzechodniość,
05:37
the problem with which I began --
110
312000
2000
problem od którego zacząłem,
05:39
depends on whether the verb specifies a kind of motion
111
314000
4000
zależy od tego, czy czasownik opisuje ruch,
05:43
or a kind of possession change.
112
318000
2000
czy zmianę stanu posiadania.
05:45
To give something involves both causing something to go
113
320000
3000
"Give" zakłada zarówno przenoszenie,
05:48
and causing someone to have.
114
323000
2000
jak zmianę stanu posiadania.
05:50
To drive the car only causes something to go,
115
325000
3000
"Drive" opisuje tylko przemieszczanie samochodu,
05:53
because Chicago's not the kind of thing that can possess something.
116
328000
2000
bo Chicago nie może "posiadać".
05:55
Only humans can possess things.
117
330000
3000
Posiadać rzeczy mogą tylko ludzie.
05:58
And to give someone a headache causes them to have the headache,
118
333000
2000
"To give someone a headache"
06:00
but it's not as if you're taking the headache out of your head
119
335000
3000
to wywołanie u kogoś bólu,
06:03
and causing it to go to the other person,
120
338000
2000
a nie przeniesienie własnego bólu na drugą osobę.
06:05
and implanting it in them.
121
340000
2000
a nie przeniesienie własnego bólu na drugą osobę.
06:07
You may just be loud or obnoxious,
122
342000
2000
Można go spowodować hałasem,
06:09
or some other way causing them to have the headache.
123
344000
2000
chamstwem, itp.
06:11
So, that's
124
346000
4000
Właśnie na tym polega moja praca.
06:15
an example of the kind of thing that I do in my day job.
125
350000
2000
Właśnie na tym polega moja praca.
06:17
So why should anyone care?
126
352000
2000
Czy to ważny temat?
06:19
Well, there are a number of interesting conclusions, I think,
127
354000
3000
Wiele interesujących wniosków
06:22
from this and many similar kinds of analyses
128
357000
4000
płynie z podobnych analiz
06:26
of hundreds of English verbs.
129
361000
2000
setek czasowników angielskich.
06:28
First, there's a level of fine-grained conceptual structure,
130
363000
3000
Po pierwsze, istnieją szczegółowe pojęcia,
06:31
which we automatically and unconsciously compute
131
366000
3000
które automatycznie i podświadomie
06:34
every time we produce or utter a sentence, that governs our use of language.
132
369000
4000
kierują naszym użyciem języka.
06:38
You can think of this as the language of thought, or "mentalese."
133
373000
4000
To język myśli, myśleński.
06:42
It seems to be based on a fixed set of concepts,
134
377000
3000
Wydaje się, że bazuje na ograniczonej liczbie pojęć,
06:45
which govern dozens of constructions and thousands of verbs --
135
380000
3000
rządzących mnóstwem konstrukcji i czasowników
06:48
not only in English, but in all other languages --
136
383000
3000
we wszystkich językach.
06:51
fundamental concepts such as space,
137
386000
2000
Pojęć podstawowych,
06:53
time, causation and human intention,
138
388000
3000
np. przestrzeń, czas, przyczynowość, zamiar,
06:56
such as, what is the means and what is the ends?
139
391000
3000
oraz pojęcie środków i celów.
06:59
These are reminiscent of the kinds of categories
140
394000
2000
Przypominają kategorie,
07:01
that Immanuel Kant argued
141
396000
2000
które zdaniem Kanta
07:03
are the basic framework for human thought,
142
398000
3000
stanowią podstawę ludzkiej myśli.
07:06
and it's interesting that our unconscious use of language
143
401000
3000
Ciekawe, że w nieświadomym użyciu języka
07:09
seems to reflect these Kantian categories.
144
404000
3000
odzwierciedlają się jakby kategorie Kanta,
07:12
Doesn't care about perceptual qualities,
145
407000
2000
nie cechy percepcyjne,
07:14
such as color, texture, weight and speed,
146
409000
2000
jak kolor, waga i szybkość,
07:16
which virtually never differentiate
147
411000
2000
które prawie nigdy
07:18
the use of verbs in different constructions.
148
413000
2000
nie określają użycia czasowników.
07:21
An additional twist is that all of the constructions in English
149
416000
3000
A na dodatek, tych konstrukcji czasownikowych
07:24
are used not only literally,
150
419000
2000
używa się nie tylko dosłownie,
07:26
but in a quasi-metaphorical way.
151
421000
3000
ale też quasi-przenośnie.
07:29
For example, this construction, the dative,
152
424000
2000
Np. konstrukcja celownikowa
07:31
is used not only to transfer things,
153
426000
2000
to nie tylko przenoszenie rzeczy,
07:33
but also for the metaphorical transfer of ideas,
154
428000
3000
ale też metaforyczne przenoszenie myśli,
07:36
as when we say, "She told a story to me"
155
431000
2000
np. "She told a story to me",
07:38
or "told me a story,"
156
433000
2000
lub "She told me a story",
07:40
"Max taught Spanish to the students" or "taught the students Spanish."
157
435000
3000
"Max taught Spanish to the students" lub "taught the students Spanish."
07:43
It's exactly the same construction,
158
438000
2000
To ta sama konstrukcja,
07:45
but no muffins, no mice, nothing moving at all.
159
440000
4000
bez ciastek i myszy. Bez ruchu.
07:49
It evokes the container metaphor of communication,
160
444000
3000
Nawiązuje do metafory pojemnika w komunikacji,
07:52
in which we conceive of ideas as objects,
161
447000
2000
wg której idee to przedmioty,
07:54
sentences as containers,
162
449000
2000
zdania to pojemniki,
07:56
and communication as a kind of sending.
163
451000
2000
a komunikacja to przesyłanie,
07:58
As when we say we "gather" our ideas, to "put" them "into" words,
164
453000
3000
np. "zbieramy" myśli, "ubieramy" je w słowa,
08:01
and if our words aren't "empty" or "hollow,"
165
456000
2000
jeśli słowa nie są "puste",
08:03
we might get these ideas "across" to a listener,
166
458000
3000
można "przekazać" myśl słuchaczowi,
08:06
who can "unpack" our words to "extract" their "content."
167
461000
3000
który "rozpakuje" słowa, żeby "wydobyć" ich "zawartość".
08:09
And indeed, this kind of verbiage is not the exception, but the rule.
168
464000
3000
Takie konstrukcje to nie wyjątek, lecz reguła.
08:12
It's very hard to find any example of abstract language
169
467000
3000
Trudno znaleźć abstrakcyjny język
08:15
that is not based on some concrete metaphor.
170
470000
3000
nie oparty na metaforze "materialnej".
08:18
For example, you can use the verb "go"
171
473000
3000
Np. używamy czasownika "go"
08:21
and the prepositions "to" and "from"
172
476000
2000
i przyimków "to" i "from"
08:23
in a literal, spatial sense.
173
478000
2000
w dosłownym, przestrzennym sensie:
08:25
"The messenger went from Paris to Istanbul."
174
480000
2000
"The messenger went from Paris to Istanbul."
08:27
You can also say, "Biff went from sick to well."
175
482000
3000
Mówi się też: "Biff went from sick to well."
08:30
He needn't go anywhere. He could have been in bed the whole time,
176
485000
3000
Mógł nie ruszyć się z łóżka, ale dotarł
08:33
but it's as if his health is a point in state space
177
488000
2000
do punktu "zdrowie" w przestrzeni stanu,
08:35
that you conceptualize as moving.
178
490000
2000
którą w myślach przebywa.
08:37
Or, "The meeting went from three to four,"
179
492000
2000
Albo: "The meeting went from three to four",
08:39
in which we conceive of time as stretched along a line.
180
494000
3000
gdzie czas jest rozciągnięty wzdłuż linii.
08:42
Likewise, we use "force" to indicate
181
497000
3000
Podobnie używamy siły
08:45
not only physical force,
182
500000
2000
nie tylko do opisywania siły fizycznej:
08:47
as in, "Rose forced the door to open,"
183
502000
2000
"Rose forced the door to open",
08:49
but also interpersonal force,
184
504000
2000
ale też do sily bezosobowej
08:51
as in, "Rose forced Sadie to go," not necessarily by manhandling her,
185
506000
4000
"Rose forced Sadie to go" - nie siłą,
08:55
but by issuing a threat.
186
510000
2000
a groźbą.
08:57
Or, "Rose forced herself to go,"
187
512000
2000
Albo: "Rose forced herself to go",
08:59
as if there were two entities inside Rose's head,
188
514000
2000
jakby jej rozdwojona jaźń
09:02
engaged in a tug of a war.
189
517000
2000
siłowała się na rękę.
09:04
Second conclusion is that the ability to conceive
190
519000
3000
Drugi wniosek: dane wydarzenie
09:07
of a given event in two different ways,
191
522000
3000
można rozumieć na dwa sposoby:
09:10
such as "cause something to go to someone"
192
525000
2000
"spowodować, że coś trafi do kogoś,"
09:12
and "causing someone to have something,"
193
527000
2000
albo "spowodować, że ktoś coś dostanie."
09:14
I think is a fundamental feature of human thought,
194
529000
4000
To podstawowa cecha myśli ludzkiej,
09:18
and it's the basis for much human argumentation,
195
533000
3000
leżąca u podstaw większości sporów,
09:21
in which people don't differ so much on the facts
196
536000
3000
w których waśnią nas nie tyle fakty,
09:24
as on how they ought to be construed.
197
539000
2000
co ich konceptualizacja.
09:26
Just to give you a few examples:
198
541000
2000
Dla przykładu:
09:28
"ending a pregnancy" versus "killing a fetus;"
199
543000
2000
"przerwanie ciąży" kontra "zabijanie płodu",
09:30
"a ball of cells" versus "an unborn child;"
200
545000
3000
"zbitka komórek" kontra "nienarodzone dziecko",
09:33
"invading Iraq" versus "liberating Iraq;"
201
548000
2000
"inwazja na Irak" kontra "wyzwalanie Iraku",
09:35
"redistributing wealth" versus "confiscating earnings."
202
550000
4000
"podział dóbr" kontra "konfiskata zarobków".
09:39
And I think the biggest picture of all
203
554000
2000
Z największej perspektywy widać,
09:41
would take seriously the fact
204
556000
3000
Z największej perspektywy widać,
09:44
that so much of our verbiage about abstract events
205
559000
3000
że język opisujący wydarzenia abstrakcyjne
09:47
is based on a concrete metaphor
206
562000
2000
bazuje na materialnych porównaniach.
09:49
and see human intelligence itself
207
564000
2000
W tym świetle ludzki rozum
09:51
as consisting of a repertoire of concepts --
208
566000
3000
to zbiór pojęć, takich jak:
09:54
such as objects, space, time, causation and intention --
209
569000
3000
rzeczy, przestrzeń, czas, przyczynowość i intencja,
09:57
which are useful in a social, knowledge-intensive species,
210
572000
4000
użytecznych dla gromadnego gatunku,
10:01
whose evolution you can well imagine,
211
576000
2000
silnie polegającego na wiedzy,
10:03
and a process of metaphorical abstraction
212
578000
3000
oraz procesu abstrakcji metaforycznej,
10:06
that allows us to bleach these concepts
213
581000
2000
która pozwala wyprać te pojęcia
10:08
of their original conceptual content --
214
583000
3000
z pierwotnej zawartości konceptualnej:
10:11
space, time and force --
215
586000
3000
przestrzeni, czasu i siły,
10:14
and apply them to new abstract domains,
216
589000
2000
by wykorzystać je w abstrakcji
10:16
therefore allowing a species that evolved
217
591000
3000
i pozwolić gatunkowi, który zaczął
10:19
to deal with rocks and tools and animals,
218
594000
2000
od kamieni, narzędzi i zwierząt
10:21
to conceptualize mathematics, physics, law
219
596000
3000
konceptualizować matematykę, fizykę, prawo
10:24
and other abstract domains.
220
599000
3000
i inne abstrakcyjne dziedziny.
10:27
Well, I said I'd talk about two windows on human nature --
221
602000
3000
Obiecałem omówić dwa wyznaczniki natury ludzkiej:
10:30
the cognitive machinery with which we conceptualize the world,
222
605000
3000
mechanizm kognitywny, którym konceptualizujemy świat,
10:33
and now I'm going to say a few words about the relationship types
223
608000
2000
a teraz parę słów o rodzajach stosunków
10:35
that govern human social interaction,
224
610000
2000
rządzących interakcją społeczną,
10:37
again, as reflected in language.
225
612000
2000
ujawnianych przez język.
10:40
And I'll start out with a puzzle, the puzzle of indirect speech acts.
226
615000
4000
Zacznę od zagadki opartej na mowie niebezpośredniej.
10:44
Now, I'm sure most of you have seen the movie "Fargo."
227
619000
2000
Jeśli widzieliście film "Fargo",
10:46
And you might remember the scene in which
228
621000
2000
pamiętacie pewnie scenę,
10:48
the kidnapper is pulled over by a police officer,
229
623000
3000
w której policjant zatrzymuje porywacza.
10:51
is asked to show his driver's license
230
626000
2000
Poproszony o prawo jazdy,
10:53
and holds his wallet out
231
628000
2000
porywacz wręcza portfel
10:55
with a 50-dollar bill extending
232
630000
3000
z 50-dolarówką
10:58
at a slight angle out of the wallet.
233
633000
2000
wystającą nieznacznie.
11:00
And he says, "I was just thinking
234
635000
2000
Mówi: "Pomyślałem,
11:02
that maybe we could take care of it here in Fargo,"
235
637000
2000
że załatwimy to tu, w Fargo",
11:04
which everyone, including the audience,
236
639000
3000
co wszyscy, łącznie z widzami,
11:07
interprets as a veiled bribe.
237
642000
3000
interpretują jako próbę przekupstwa.
11:10
This kind of indirect speech is rampant in language.
238
645000
4000
Język roi się od takich zwrotów.
11:14
For example, in polite requests,
239
649000
2000
Np. słysząc grzeczną prośbę:
11:16
if someone says, "If you could pass the guacamole,
240
651000
2000
"gdybyś mógł mi podać guacamole, byłoby świetnie",
11:18
that would be awesome,"
241
653000
2000
"gdybyś mógł mi podać guacamole, byłoby świetnie",
11:20
we know exactly what he means,
242
655000
2000
doskonale rozumiemy, o co chodzi,
11:22
even though that's a rather bizarre
243
657000
2000
choć wzięte dosłownie
11:24
concept being expressed.
244
659000
2000
brzmi to raczej dziwne.
11:26
(Laughter)
245
661000
3000
(Śmiech)
11:29
"Would you like to come up and see my etchings?"
246
664000
2000
"Chciałabyś obejrzeć moje szkice?"
11:31
I think most people
247
666000
2000
Większość ludzi zrozumie ukrytą intencję.
11:33
understand the intent behind that.
248
668000
3000
Większość ludzi zrozumie ukrytą intencję.
11:36
And likewise, if someone says,
249
671000
2000
Podobnie: "Ładny sklep;
11:38
"Nice store you've got there. It would be a real shame if something happened to it" --
250
673000
3000
szkoda, gdyby coś mu się stało"...
11:41
(Laughter) --
251
676000
1000
(Śmiech)
11:42
we understand that as a veiled threat,
252
677000
2000
Rozumiemy to jako ukrytą groźbę,
11:44
rather than a musing of hypothetical possibilities.
253
679000
3000
a nie hipotetyczne rozważania.
11:47
So the puzzle is, why are bribes,
254
682000
3000
Zagadka brzmi, dlaczego woalujemy
11:50
polite requests, solicitations and threats so often veiled?
255
685000
3000
łapówki, uprzejme prośby, podrywanie i groźby?
11:53
No one's fooled.
256
688000
2000
Nikt się nie nabiera,
11:55
Both parties know exactly what the speaker means,
257
690000
3000
obie strony rozumieją intencję mówiącego,
11:58
and the speaker knows the listener knows
258
693000
2000
mówiący wie, że słuchacz wie,
12:00
that the speaker knows that the listener knows, etc., etc.
259
695000
3000
że mówiący wie, że słuchacz wie, itd.
12:03
So what's going on?
260
698000
2000
O co więc chodzi?
12:05
I think the key idea is that language
261
700000
2000
Kluczem jest to, że język
12:07
is a way of negotiating relationships,
262
702000
2000
ułatwia negocjację relacji,
12:09
and human relationships fall into a number of types.
263
704000
3000
które z kolei należą do wielu kategorii.
12:12
There's an influential taxonomy by the anthropologist Alan Fiske,
264
707000
4000
Wg. kluczowej taksonomii Alana Fiske
12:16
in which relationships can be categorized, more or less,
265
711000
3000
związki można z grubsza podzielić na:
12:19
into communality, which works on the principle
266
714000
2000
wspólnotę, działającą na zasadzie
12:21
"what's mine is thine, what's thine is mine,"
267
716000
3000
"Co moje, to twoje",
12:24
the kind of mindset that operates within a family, for example;
268
719000
4000
mentalność widoczną np. w rodzinie,
12:28
dominance, whose principle is "don't mess with me;"
269
723000
3000
dominację, na zasadzie "Nie podskakuj",
12:31
reciprocity, "you scratch my back, I'll scratch yours;"
270
726000
4000
wzajemność: "Ręka rękę myje",
12:35
and sexuality, in the immortal words of Cole Porter, "Let's do it."
271
730000
5000
i seksualność, wg nieśmiertelnych słów Portera: "Zróbmy to".
12:40
Now, relationship types can be negotiated.
272
735000
3000
Rodzaj związku można negocjować.
12:43
Even though there are default situations
273
738000
3000
Nawet w sytuacjach, w których automatycznie
12:46
in which one of these mindsets can be applied,
274
741000
2000
stosujemy dane podejście,
12:48
they can be stretched and extended.
275
743000
3000
istnieje możliwość modyfikacji.
12:51
For example, communality applies most naturally
276
746000
3000
Np. "wspólnota" odnosi się w sposób naturalny
12:54
within family or friends,
277
749000
2000
do rodziny i przyjaciół,
12:56
but it can be used to try to transfer
278
751000
2000
ale może posłużyć do przeniesienia
12:58
the mentality of sharing
279
753000
2000
skłonności do dzielenia dóbr
13:00
to groups that ordinarily would not be disposed to exercise it.
280
755000
4000
na grupy, które normalnie nie byłyby do tego skłonne,
13:04
For example, in brotherhoods, fraternal organizations,
281
759000
4000
np. bractwa, konfraternie,
13:08
sororities, locutions like "the family of man,"
282
763000
3000
korporacje. Zwroty jak "rodzina człowiecza"
13:11
you try to get people who are not related
283
766000
2000
usiłują przekonać niespokrewnionych ludzi,
13:13
to use the relationship type that would ordinarily
284
768000
4000
by zastosowali rodzaj relacji przeznaczony
13:17
be appropriate to close kin.
285
772000
2000
zwykle dla najbliższych.
13:19
Now, mismatches -- when one person assumes one relationship type,
286
774000
3000
Rozbieżności - kiedy jedna strona zakłada
13:22
and another assumes a different one -- can be awkward.
287
777000
3000
inną relację, niż druga - bywają niezręczne.
13:25
If you went over and you helped yourself
288
780000
2000
Np. jeśli poczęstujesz się krewetką z talerza szefa,
13:27
to a shrimp off your boss' plate,
289
782000
2000
Np. jeśli poczęstujesz się krewetką z talerza szefa,
13:29
for example, that would be an awkward situation.
290
784000
2000
mamy gafę.
13:31
Or if a dinner guest after the meal
291
786000
2000
Albo gdyby po proszonej kolacji
13:33
pulled out his wallet and offered to pay you for the meal,
292
788000
3000
gość próbował zapłacić,
13:36
that would be rather awkward as well.
293
791000
2000
to znowu gafa.
13:38
In less blatant cases,
294
793000
3000
W mniej wyrazistych sytuacjach
13:41
there's still a kind of negotiation that often goes on.
295
796000
3000
także mamy do czynienia z negocjacją.
13:44
In the workplace, for example,
296
799000
2000
Np. w miejscu pracy
13:46
there's often a tension over whether an employee
297
801000
2000
zachodzi pytanie, czy pracownik
13:48
can socialize with the boss,
298
803000
2000
może kolegować się z szefem,
13:50
or refer to him or her
299
805000
2000
albo być z nią lub z nim na "ty".
13:52
on a first-name basis.
300
807000
2000
albo być z nią lub z nim na "ty".
13:54
If two friends have a
301
809000
2000
Transakcje wśród przyjaciół,
13:56
reciprocal transaction, like selling a car,
302
811000
2000
np. sprzedaż samochodu,
13:58
it's well known that this can be a source
303
813000
2000
jak powszechnie wiadomo,
14:00
of tension or awkwardness.
304
815000
2000
mogą prowadzić do nieprzyjemności.
14:02
In dating, the transition
305
817000
2000
W randkach, przejście od przyjaźni do seksu
14:04
from friendship to sex
306
819000
2000
W randkach, przejście od przyjaźni do seksu
14:06
can lead to, notoriously, various forms of awkwardness,
307
821000
3000
notorycznie powoduje niezręczne sytuacje.
14:09
and as can sex in the workplace,
308
824000
2000
W miejscu pracy, gdzie zachodzi konflikt
14:11
in which we call the conflict between a
309
826000
2000
między dominacją a seksualnością,
14:13
dominant and a sexual relationship "sexual harassment."
310
828000
4000
efektem jest "napastowanie seksualne".
14:17
Well, what does this have to do with language?
311
832000
2000
Co to ma wspólnego z językiem?
14:19
Well, language, as a social interaction,
312
834000
2000
Język, jako interakcja społeczna,
14:21
has to satisfy two conditions.
313
836000
2000
musi spełniać dwa warunki.
14:23
You have to convey the actual content --
314
838000
3000
Pozwala przekazać właściwą treść,
14:26
here we get back to the container metaphor.
315
841000
2000
tu wracamy do metafory pojemnika.
14:28
You want to express the bribe, the command, the promise,
316
843000
3000
Wyrażamy przekupstwo, polecenie, obietnicę,
14:31
the solicitation and so on,
317
846000
2000
namowę, itd.,
14:33
but you also have to negotiate
318
848000
2000
równocześnie negocjując
14:35
and maintain the kind of relationship
319
850000
2000
i utrzymując dotychczasowy rodzaj związku.
14:37
you have with the other person.
320
852000
2000
i utrzymując dotychczasowy rodzaj związku.
14:39
The solution, I think, is that we use language at two levels:
321
854000
3000
Używamy języka na dwóch poziomach:
14:42
the literal form signals
322
857000
2000
sygnały w formie dosłownej,
14:44
the safest relationship with the listener,
323
859000
2000
najbezpieczniejszy układ ze słuchaczem,
14:46
whereas the implicated content --
324
861000
2000
a czytanie między wierszami, na które liczymy,
14:49
the reading between the lines that we count on the listener to perform --
325
864000
2000
a czytanie między wierszami, na które liczymy,
14:52
allows the listener to derive the interpretation
326
867000
2000
pozwala wysnuć interpretację
14:54
which is most relevant in context,
327
869000
2000
najodpowiedniejszą do kontekstu,
14:56
which possibly initiates a changed relationship.
328
871000
3000
potencjalnie zmieniającą nasz układ.
14:59
The simplest example of this is in the polite request.
329
874000
4000
Najprostszy przykład to uprzejma prośba.
15:03
If you express your request as a conditional --
330
878000
3000
Jeśli wyrazimy prośbę warunkowo:
15:06
"if you could open the window, that would be great" --
331
881000
3000
"Jeśli otworzyłabyś okno, byłoby świetnie",
15:09
even though the content is an imperative,
332
884000
2000
to mimo rozkazującej treści
15:11
the fact that you're not using the imperative voice
333
886000
2000
nie używamy rozkazującego tonu,
15:14
means that you're not acting as if you're in a relationship of dominance,
334
889000
3000
czyli nie działamy z pozycji siły,
15:18
where you could presuppose the compliance of the other person.
335
893000
3000
gdzie uległość rozmówcy przyjmuje się za pewnik.
15:21
On the other hand, you want the damn guacamole.
336
896000
2000
Z drugiej strony, chcesz guacamole.
15:23
By expressing it as an if-then statement,
337
898000
3000
Używając wyrażenia "jeśli - to",
15:26
you can get the message across
338
901000
2000
przekazujemy wiadomość
15:28
without appearing to boss another person around.
339
903000
4000
bez pokazywania rozmówcy, gdzie jego miejsce.
15:32
And in a more subtle way, I think, this works
340
907000
2000
Na tej subtelnej metodzie
15:34
for all of the veiled speech acts
341
909000
2000
bazują zawoalowane wypowiedzi,
15:36
involving plausible deniability:
342
911000
2000
których warto móc się wyprzeć:
15:38
the bribes, threats, propositions,
343
913000
2000
łapówki, groźby, propozycje, namowy itd.
15:40
solicitations and so on.
344
915000
2000
łapówki, groźby, propozycje, namowy itd.
15:42
One way of thinking about it is to imagine what it would be like
345
917000
2000
Co działoby się z językiem,
15:44
if language -- where it could only be used literally.
346
919000
3000
używanym tylko dosłownie?
15:47
And you can think of it in terms of a
347
922000
2000
Możemy zastosować
15:49
game-theoretic payoff matrix.
348
924000
3000
macierz zysków z teorii gier.
15:52
Put yourself in the position of the
349
927000
2000
Postaw się na miejscu porywacza
15:54
kidnapper wanting to bribe the officer.
350
929000
3000
chcącego przekupić policjanta.
15:57
There's a high stakes
351
932000
2000
Stawka jest wysoka w obu sytuacjach,
15:59
in the two possibilities
352
934000
3000
Stawka jest wysoka w obu sytuacjach,
16:02
of having a dishonest officer or an honest officer.
353
937000
3000
czy policjant jest nieuczciwy, czy uczciwy.
16:05
If you don't bribe the officer,
354
940000
3000
Jeśli nie dasz łapówki,
16:08
then you will get a traffic ticket --
355
943000
2000
dostaniesz mandat,
16:10
or, as is the case of "Fargo," worse --
356
945000
2000
lub, jak w "Fargo", jeszcze gorzej.
16:12
whether the honest officer
357
947000
2000
Niezależnie, czy policjant jest uczciwy, czy nie,
16:14
is honest or dishonest.
358
949000
2000
Niezależnie, czy policjant jest uczciwy, czy nie,
16:16
Nothing ventured, nothing gained.
359
951000
2000
zero ryzyka, zero zysku.
16:18
In that case, the consequences are rather severe.
360
953000
3000
Konsekwencje będą surowe.
16:21
On the other hand, if you extend the bribe,
361
956000
2000
Z drugiej strony, ryzykując
16:23
if the officer is dishonest,
362
958000
2000
i trafiając na łapówkarza,
16:25
you get a huge payoff of going free.
363
960000
3000
mnóstwo zyskujemy.
16:28
If the officer is honest, you get a huge penalty
364
963000
3000
Przy uczciwym czeka nas aresztowanie
16:31
of being arrested for bribery.
365
966000
2000
za próbę przekupstwa.
16:33
So this is a rather fraught situation.
366
968000
2000
Trudna sprawa.
16:35
On the other hand, with indirect language,
367
970000
2000
Mówiąc ogródkami
16:37
if you issue a veiled bribe,
368
972000
2000
można zawoalować łapówkę.
16:39
then the dishonest officer
369
974000
2000
Nieuczciwy policjant zrozumie aluzję
16:41
could interpret it as a bribe,
370
976000
2000
Nieuczciwy policjant zrozumie aluzję
16:43
in which case you get the payoff of going free.
371
978000
3000
i w rezultacie puści cię wolno.
16:46
The honest officer can't hold you to it as being a bribe,
372
981000
3000
Uczciwy nie będzie mógł udowodnić propozycji
16:49
and therefore, you get the nuisance of the traffic ticket.
373
984000
3000
i sprawa skończy się na mandacie.
16:52
So you get the best of both worlds.
374
987000
3000
Wygrywamy w obu przypadkach.
16:55
And a similar analysis, I think,
375
990000
2000
Podobnie zanalizujemy
16:57
can apply to the potential awkwardness
376
992000
2000
potencjalną niezręczność erotycznych awansów
16:59
of a sexual solicitation,
377
994000
2000
potencjalną niezręczność erotycznych awansów
17:01
and other cases where plausible deniability is an asset.
378
996000
3000
i sytuacji, w których warto móc się wyprzeć.
17:04
I think this affirms
379
999000
2000
Uważam to za potwierdzenie
17:06
something that's long been known by diplomats --
380
1001000
2000
doświadczenia dyplomatów:
17:08
namely, that the vagueness of language,
381
1003000
2000
niejasności języka
17:10
far from being a bug or an imperfection,
382
1005000
3000
nie tylko nie są problemem,
17:13
actually might be a feature of language,
383
1008000
3000
ale wręcz zaletą,
17:16
one that we use to our advantage in social interactions.
384
1011000
3000
której możemy użyć na własną korzyść.
17:19
So to sum up: language is a collective human creation,
385
1014000
3000
Język to twór zbiorowy:
17:22
reflecting human nature,
386
1017000
2000
odzwierciedla ludzką naturę,
17:24
how we conceptualize reality,
387
1019000
2000
pojmowanie rzeczywistość,
17:26
how we relate to one another.
388
1021000
2000
odnoszenie się do innych.
17:28
And then by analyzing the various quirks and complexities of language,
389
1023000
4000
Analizując dziwactwa i złożoność języka
17:32
I think we can get a window onto what makes us tick.
390
1027000
3000
możemy lepiej zrozumieć samych siebie.
17:35
Thank you very much.
391
1030000
1000
Dziękuję.
17:36
(Applause)
392
1031000
1000
(Brawa)
ABOUT THE SPEAKER
Steven Pinker - PsychologistSteven Pinker is a professor of cognitive science (the study of the human mind) who writes about language, mind and human nature.
Why you should listen
Steven Pinker grew up in the English-speaking community of Montreal but has spent his adult life bouncing back and forth between Harvard and MIT. He is interested in all aspects of human nature: how we see, hear, think, speak, remember, feel and interact.
To be specific: he developed the first comprehensive theory of language acquisition in children, used verb meaning as a window into cognition, probed the limits of neural networks and showed how the interaction between memory and computation shapes language. He has used evolution to illuminate innuendo, emotional expression and social coordination. He has documented historical declines in violence and explained them in terms of the ways that the violent and peaceable components of human nature interact in different eras. He has written books on the language instinct, how the mind works, the stuff of thought and the doctrine of the blank slate, together with a guide to stylish writing that is rooted in psychology.
In his latest book, Enlightenment Now: The Case for Reason, Science, Humanism, and Progress, he writes about progress -- why people are healthier, richer, safer, happier and better educated than ever. His other books include The Language Instinct, How the Mind Works, The Blank Slate: The Modern Denial of Human Nature, The Stuff of Thought, and The Better Angels of Our Nature.
Steven Pinker | Speaker | TED.com