TEDGlobal 2005
Steven Pinker: What our language habits reveal
Steven Pinker mbi gjuhen dhe mendimin
Filmed:
Readability: 5.2
2,457,061 views
Ne nje permbledhje ekskluzive te librit Lënda e Mendimit, Steven Pinker veshtron gjuhen se si ajo shpreh se cka zhvillohet ne trurin tone-- dhe se si fjalet qe ne perdorim kumtojne me shume kuptim se sa ne mendojme.
Steven Pinker - Psychologist
Steven Pinker is a professor of cognitive science (the study of the human mind) who writes about language, mind and human nature. Full bio
Steven Pinker is a professor of cognitive science (the study of the human mind) who writes about language, mind and human nature. Full bio
Double-click the English transcript below to play the video.
00:26
This is a picture of Maurice Druon,
0
1000
2000
Kjo është një fotografi e Mauris Druon
00:28
the Honorary Perpetual Secretary of L'Academie francaise,
1
3000
4000
sekretar i nderit i përhershëm i L'Academie francaise --
00:32
the French Academy.
2
7000
2000
i Akademisë Franceze
00:34
He is splendidly attired in his 68,000-dollar uniform,
3
9000
5000
Ai duket madhështor nën petkun e uniformes se tij 68,000 dollarëshe
00:39
befitting the role of the French Academy
4
14000
3000
i denjë për të përfaqësuar Akademinë Franceze
00:42
as legislating the
5
17000
3000
si ligjvënëse
00:45
correct usage in French
6
20000
2000
mbi përdorimin e drejt të gjuhës Frënge
00:47
and perpetuating the language.
7
22000
2000
dhe përjetësimin e saj.
00:49
The French Academy has two main tasks:
8
24000
3000
Akademia Franceze ka dy detyra kryesore:
00:52
it compiles a dictionary of official French.
9
27000
3000
të përpilojë fjalorin zyrtar të gjuhës Frënge
00:55
They're now working on their ninth edition,
10
30000
3000
tani janë duke punuar në botimin e nënte
00:58
which they began in 1930, and they've reached the letter P.
11
33000
3000
të cilin e kishin filluar me 1930, dhe tani kanë arritur tek shkronja P.
01:02
They also legislate on correct usage,
12
37000
3000
Ata po ashtu nxjerrin ligje për përdorimin e drejtë të gjuhës
01:05
such as the proper term for what the French call "email,"
13
40000
4000
si p.sh në vend të fjalës ''email'' ata urdhëruan
01:09
which ought to be "courriel."
14
44000
2000
të përdoret fjala Frënge "courriel."
01:11
The World Wide Web, the French are told,
15
46000
2000
Në vend të World Wide Web, francezet u këshilluan
01:13
ought to be referred to as
16
48000
2000
të përdorin një tog fjalësh
01:15
"la toile d'araignee mondiale" -- the Global Spider Web --
17
50000
4000
"la toile d'araignee mondiale" -- Rrjeti Global i Merimangës
01:19
recommendations that the French gaily ignore.
18
54000
4000
rekomandime të cilat u injoruan me kënaqësi nga francezet.
01:24
Now, this is one model of how language comes to be:
19
59000
4000
Ky është një nga proceset se si vendoset të përdoret gjuha:
01:28
namely, it's legislated by an academy.
20
63000
3000
nxirret në formë ligji nga një akademi.
01:31
But anyone who looks at language realizes
21
66000
3000
Por çdo kush që vëren gjuhën e kupton
01:34
that this is a rather silly conceit,
22
69000
4000
se kjo është më tepër një mendjemadhësi qesharake,
01:38
that language, rather, emerges from human minds interacting from one another.
23
73000
3000
sepse gjuha, normalisht, del nga mendjet e njerëzve në ndërveprim me njëra-tjetrën.
01:41
And this is visible in the unstoppable change in language --
24
76000
4000
Kjo është e dukshme, në ndryshimet e vazhdueshme të gjuhës,
01:45
the fact that by the time the Academy finishes their dictionary,
25
80000
3000
në realitet deri sa Akademia Franceze të përfundojë fjalorin
01:48
it will already be well out of date.
26
83000
2000
ai do të jetë i vjetruar.
01:50
We see it in the
27
85000
2000
Ne e shohim këtë
01:52
constant appearance of slang and jargon,
28
87000
4000
në shfaqjen e vazhdueshme të gjuhës jo formale dhe zhargonit,
01:56
of the historical change in languages,
29
91000
2000
në ndryshimet historike të gjuhës,
01:58
in divergence of dialects
30
93000
2000
në ndryshimet mes dialekteve
02:00
and the formation of new languages.
31
95000
3000
si dhe në formimin e gjuhëve të reja.
02:03
So language is not so much a creator or shaper of human nature,
32
98000
3000
Gjuha nuk është krijuesja ose formuesja dominuese e natyrës njerëzore
02:06
so much as a window onto human nature.
33
101000
3000
por një dritare brenda natyrës njerëzore.
02:09
In a book that I'm currently working on,
34
104000
3000
Në librin të cilin jam duke shkruar tani,
02:12
I hope to use language to shed light on
35
107000
3000
shpresoj të përdor gjuhën që të ndriçoj
02:15
a number of aspects of human nature,
36
110000
2000
një numër pikëpamjesh të natyrës njerëzore,
02:17
including the cognitive machinery
37
112000
2000
duke përfshirë mekanizmin njohës
02:19
with which humans conceptualize the world
38
114000
3000
me ane të cilit njerëzit interpretojnë boten
02:22
and the relationship types that govern human interaction.
39
117000
3000
dhe llojet e lidhjeve që udhëheqin bashkëveprimin mes njerëzve.
02:25
And I'm going to say a few words about each one this morning.
40
120000
3000
Unë do të them disa fjale për të gjitha këto në këtë mëngjes.
02:28
Let me start off with a technical problem in language
41
123000
2000
Me lejoni të filloj duke shfaqur një problem teknik të gjuhës
02:30
that I've worried about for quite some time --
42
125000
2000
për të cilin kam vrarë mendjen për një kohë të gjate-
02:32
and indulge me
43
127000
4000
dhe shpresoj se do t'a përkrahni
02:36
in my passion for verbs and how they're used.
44
131000
3000
pasionin tim mbi përdorimin e foljeve.
02:39
The problem is, which verbs go in which constructions?
45
134000
3000
Problemi është, si të identifikojmë se cilat folje duhet të përdoren në cilat struktura?
02:42
The verb is the chassis of the sentence.
46
137000
3000
Folja është shasia e fjalisë
02:45
It's the framework onto which the other parts are bolted.
47
140000
4000
është struktura në të cilën pjesët e tjera të fjalisë mbërthehen.
02:49
Let me give you a quick reminder
48
144000
2000
Me lejoni t'ju kujtoj
02:51
of something that you've long forgotten.
49
146000
2000
diçka që ju keni kohë që e keni harruar.
02:53
An intransitive verb, such as "dine," for example,
50
148000
3000
Foljet jokalimtare, si " drekoj", p.sh.
02:56
can't take a direct object.
51
151000
2000
nuk mund të shoqërohen me kundrinor të drejtë.
02:58
You have to say, "Sam dined," not, "Sam dined the pizza."
52
153000
3000
Duhet të thuhet, "Sam drekoi" jo "Sam drekoi picën"
03:01
A transitive verb mandates
53
156000
2000
Folja kalimtare urdhëron
03:03
that there has to be an object there:
54
158000
2000
që të shoqërohet me një kundrinor:
03:05
"Sam devoured the pizza." You can't just say, "Sam devoured."
55
160000
3000
"Sam e gëlltiti picën" nuk mund të thuhet vetëm "Sam e gëlltiti"
03:08
There are dozens or scores of verbs of this type,
56
163000
4000
Ekzistojnë me dhjetëra folje të këtij lloji,
03:12
each of which shapes its sentence.
57
167000
2000
që të gjitha i japin formën fjalisë.
03:14
So, a problem in explaining how children learn language,
58
169000
4000
Prandaj, problemi që të shpjegojmë se si fëmijët mësojnë gjuhen
03:18
a problem in teaching language to adults so that they don't make grammatical errors,
59
173000
5000
apo për t’i mësuar të rriturit se si të mos bëjnë gabime gramatikore
03:23
and a problem in programming computers to use language is
60
178000
3000
ose si ti programojmë kompjuterët që të përdorin gjuhen
03:26
which verbs go in which constructions.
61
181000
2000
qëndron tek përshtatja e foljes me strukturën e fjalisë.
03:29
For example, the dative construction in English.
62
184000
2000
P.sh, mënyra dhanore në Anglisht-
03:31
You can say, "Give a muffin to a mouse," the prepositional dative.
63
186000
3000
mund te thuash, “Jepi kekun miut” parafjala e dhanores
03:34
Or, "Give a mouse a muffin," the double-object dative.
64
189000
3000
ose “jepi miut kekun”, dhanorja me kundrinor të dyfishtë,
03:37
"Promise anything to her," "Promise her anything," and so on.
65
192000
4000
“Premtoi çfarëdo asaj,” “Premtoj asaj çfarëdo” e kështu me radhë
03:41
Hundreds of verbs can go both ways.
66
196000
2000
Me qindra folje mund të përdoren në të dy mënyrat
03:43
So a tempting generalization for a child,
67
198000
2000
Përgjithësim joshës për një fëmijë,
03:45
for an adult, for a computer
68
200000
2000
për një të rritur ose për një kompjuter
03:47
is that any verb that can appear in the construction,
69
202000
2000
është se një folje mund të paraqitet në konstruksionin,
03:49
"subject-verb-thing-to-a-recipient"
70
204000
3000
“kryefjala-folja-gjësend-për një marrës”
03:52
can also be expressed as "subject-verb-recipient-thing."
71
207000
3000
mund të shprehet edhe si “kryefjala-folja-marrësi-gjësendi.”
03:55
A handy thing to have,
72
210000
2000
Është një gjë e dobishme për ta pasur,
03:57
because language is infinite,
73
212000
2000
sepse gjuha është e pafund
03:59
and you can't just parrot back the sentences that you've heard.
74
214000
3000
dhe fjalitë të cilat i keni dëgjuar nuk mund t’i përsërisni si papagall.
04:02
You've got to extract generalizations
75
217000
2000
Duhet të nxirrni përgjithësime
04:04
so you can produce and understand new sentences.
76
219000
3000
që të mund të krijoni dhe të kuptoni fjali të reja.
04:07
This would be an example of how to do that.
77
222000
2000
Ky do të ishte një shembull se si do duhej bërë.
04:09
Unfortunately, there appear to be idiosyncratic exceptions.
78
224000
3000
Fatkeqësisht, duket se ka përjashtime idiosinkretike.
04:12
You can say, "Biff drove the car to Chicago,"
79
227000
3000
Ju mund të thoni, “Biff ngau makinën për në Chicago”
04:15
but not, "Biff drove Chicago the car."
80
230000
3000
por jo, “Biff ngau Chicago makinën.”
04:18
You can say, "Sal gave Jason a headache,"
81
233000
3000
Mund të thoni, “Sal i dha Jason një dhimbje koke,”
04:21
but it's a bit odd to say, "Sal gave a headache to Jason."
82
236000
2000
por është e çuditshme të thuhet “Sal i dha një dhimbje koke Jason-it.”
04:24
The solution is that these constructions, despite initial appearance,
83
239000
3000
Zgjidhja qëndron se këto konstruksione, pa marrë parasysh pamjen fillestare
04:27
are not synonymous,
84
242000
2000
nuk janë sinonime.
04:29
that when you crank up the microscope
85
244000
2000
Kur të fusni në punë mikroskopin
04:31
on human cognition, you see that there's a subtle difference
86
246000
2000
në aftësitë njohëse njerëzore, mund të vëreni dallime të vogla
04:33
in meaning between them.
87
248000
2000
në kuptimet e tyre.
04:35
So, "give the X to the Y,"
88
250000
2000
Pra, “Jepja X-in Y-it” --
04:37
that construction corresponds to the thought
89
252000
3000
është konstruksion që i përgjigjet këtij mendimi.
04:40
"cause X to go to Y." Whereas "give the Y the X"
90
255000
3000
“Shkakto X-in të shkojë te Y-i”. Ndërsa “Jepja Y-it X-in”
04:43
corresponds to the thought "cause Y to have X."
91
258000
4000
korrespondon me idenë, “bëje që Y të ketë X-in”
04:47
Now, many events can be subject to either construal,
92
262000
4000
Shumë raste mund të jenë të varura ose prej interpretimit,
04:51
kind of like the classic figure-ground reversal illusions,
93
266000
3000
sikurse iluzioni klasik figurë-sfond,
04:54
in which you can either pay attention
94
269000
3000
ku ju ose i kushtoni vëmendje
04:57
to the particular object,
95
272000
2000
një objekti të caktuar
04:59
in which case the space around it recedes from attention,
96
274000
4000
ku hapësira në të cilën gjendet ai objekt bie nga vëmendja
05:03
or you can see the faces in the empty space,
97
278000
2000
ose mund të shihni dy fytyra në hapësirë të zbrazët
05:05
in which case the object recedes out of consciousness.
98
280000
4000
ku me këtë rast, objekti bie nga vëmendja.
05:09
How are these construals reflected in language?
99
284000
2000
Si janë këto interpretime të pasqyruara në një gjuhë?
05:11
Well, in both cases, the thing that is construed as being affected
100
286000
4000
Pra, në të dy rastet, gjëja e interpretuar sikur ndikohet
05:15
is expressed as the direct object,
101
290000
2000
është e shprehur edhe si kundrinë e drejtë:
05:17
the noun after the verb.
102
292000
2000
emri pas foljes.
05:19
So, when you think of the event as causing the muffin to go somewhere --
103
294000
4000
Kur mendojmë për dukurinë që detyron kekun të shkojë diku
05:23
where you're doing something to the muffin --
104
298000
2000
kur jeni duke i bërë diçka kekut --
05:25
you say, "Give the muffin to the mouse."
105
300000
2000
themi, “Jepi kekun miut.”
05:27
When you construe it as "cause the mouse to have something,"
106
302000
3000
Kur doni të interpretoni atë si, “bëje miun që të ketë diçka”
05:30
you're doing something to the mouse,
107
305000
2000
ju po I bëni diçka miut
05:32
and therefore you express it as, "Give the mouse the muffin."
108
307000
3000
prandaj shprehemi kështu: “Jepi miut kekun”
05:35
So which verbs go in which construction --
109
310000
2000
Pra, cila folje përdoret në cilin interpretim --
05:37
the problem with which I began --
110
312000
2000
problemi origjinal me të cilin fillova --
05:39
depends on whether the verb specifies a kind of motion
111
314000
4000
varet nga nëse folja përcakton një lëvizje
05:43
or a kind of possession change.
112
318000
2000
apo një ndërrim pronësor.
05:45
To give something involves both causing something to go
113
320000
3000
Të japësh shkakton një gjë që të shkojë
05:48
and causing someone to have.
114
323000
2000
dhe shkakton dikë të ketë.
05:50
To drive the car only causes something to go,
115
325000
3000
Ngarja e makinës shkakton vetëm diçka që të shkojë,
05:53
because Chicago's not the kind of thing that can possess something.
116
328000
2000
sepse Chicago nuk është diçka që mund të ketë pronë dicka.
05:55
Only humans can possess things.
117
330000
3000
Vetëm njerëzit mund të posedojnë gjëra.
05:58
And to give someone a headache causes them to have the headache,
118
333000
2000
Dhe t’i japësh dikujt një dhimbje koke bën që ata të kenë një dhimbje koke,
06:00
but it's not as if you're taking the headache out of your head
119
335000
3000
mirëpo nuk i bie sikurse ju jeni duke marrë kokë dhimbjen nga koka juaj
06:03
and causing it to go to the other person,
120
338000
2000
dhe jeni duke e detyruar atë të shkojë te personi tjetër
06:05
and implanting it in them.
121
340000
2000
dhe pastaj të planifikoni ta fusni atë në kokën e tyre.
06:07
You may just be loud or obnoxious,
122
342000
2000
Ju mund të jeni i zhurmshëm ose i padurueshëm
06:09
or some other way causing them to have the headache.
123
344000
2000
ose diçka tjetër që t’i shkaktoni kokë dhimbje dikujt.
06:11
So, that's
124
346000
4000
Ky pra është
06:15
an example of the kind of thing that I do in my day job.
125
350000
2000
një shembull i gjërave me të cilat merrem unë në punën time.
06:17
So why should anyone care?
126
352000
2000
Pse do t’i interesonte dikujt?
06:19
Well, there are a number of interesting conclusions, I think,
127
354000
3000
Mund të nxirën një mori përfundimesh interesante, mendoj,
06:22
from this and many similar kinds of analyses
128
357000
4000
nga kjo dhe shumë analiza të këtij lloji
06:26
of hundreds of English verbs.
129
361000
2000
të qindra foljeve në gjuhën Angleze.
06:28
First, there's a level of fine-grained conceptual structure,
130
363000
3000
Së pari, kemi një strukturë konceptuale të detajuar,
06:31
which we automatically and unconsciously compute
131
366000
3000
të cilën e llogarisim automatikisht dhe pa vetëdije,
06:34
every time we produce or utter a sentence, that governs our use of language.
132
369000
4000
çdo herë që prodhojmë ose shqiptojmë një fjali që e udhëheq përdorimin tonë të gjuhës.
06:38
You can think of this as the language of thought, or "mentalese."
133
373000
4000
Këtë mund ta shihni si gjuhën e të menduarit, ose “Mentalishte”
06:42
It seems to be based on a fixed set of concepts,
134
377000
3000
Duket se bazohet në një mori konceptesh të caktuara
06:45
which govern dozens of constructions and thousands of verbs --
135
380000
3000
të cilat udhëheqin shumë ndërtime dhe mijëra folje --
06:48
not only in English, but in all other languages --
136
383000
3000
jo vetëm në Anglisht po edhe në të gjitha gjuhët tjera --
06:51
fundamental concepts such as space,
137
386000
2000
konceptet thelbësore si hapësira,
06:53
time, causation and human intention,
138
388000
3000
koha, shkaku dhe qëllimet njerëzore --
06:56
such as, what is the means and what is the ends?
139
391000
3000
sikurse, cilat janë mjetet dhe cilat janë përfundimet?
06:59
These are reminiscent of the kinds of categories
140
394000
2000
Këto na kujtojnë llojet e kategorive
07:01
that Immanuel Kant argued
141
396000
2000
për të cilat diskuton Immanuel Kant
07:03
are the basic framework for human thought,
142
398000
3000
si strukturat themelore të menduarit njerëzor,
07:06
and it's interesting that our unconscious use of language
143
401000
3000
dhe është interesant se si përdorimi i pavetëdijshëm i gjuhës
07:09
seems to reflect these Kantian categories.
144
404000
3000
i pasqyron këto kategori të Kantit --
07:12
Doesn't care about perceptual qualities,
145
407000
2000
dhe nuk i merr parasysh cilësitë e perceptueshme
07:14
such as color, texture, weight and speed,
146
409000
2000
si ngjyra, materiali, pesha dhe shpejtësia
07:16
which virtually never differentiate
147
411000
2000
të cilat praktikisht kurrë nuk bëjnë dallime
07:18
the use of verbs in different constructions.
148
413000
2000
në mes të përdorimit të foljeve në ndërtime të ndryshme.
07:21
An additional twist is that all of the constructions in English
149
416000
3000
Një aspekt tjetër është se të gjitha ndërtimet në anglisht
07:24
are used not only literally,
150
419000
2000
nuk përdoren vetëm tekstualisht
07:26
but in a quasi-metaphorical way.
151
421000
3000
por në mënyrë thuajse metaforike.
07:29
For example, this construction, the dative,
152
424000
2000
Për shembull, dhanorja,
07:31
is used not only to transfer things,
153
426000
2000
nuk përdoret vetëm kur kemi të bëjmë me transferim të gjërave,
07:33
but also for the metaphorical transfer of ideas,
154
428000
3000
Por edhe transferim metaforik të ideve,
07:36
as when we say, "She told a story to me"
155
431000
2000
Sikur kur themi, “Ajo ma tregoi një ngjarje mua”
07:38
or "told me a story,"
156
433000
2000
ose “më tregoi një ngjarje”
07:40
"Max taught Spanish to the students" or "taught the students Spanish."
157
435000
3000
“Max u mësoi Spanjisht studentëve” ose “u mësoi studentëve Spanjisht”
07:43
It's exactly the same construction,
158
438000
2000
Është pikërisht ndërtimi i njëjtë,
07:45
but no muffins, no mice, nothing moving at all.
159
440000
4000
mirëpo nuk ka kek, nuk ka minj. Asgjë nuk lëviz.
07:49
It evokes the container metaphor of communication,
160
444000
3000
Ndjell “kutinë metaforike” të komunikimit,
07:52
in which we conceive of ideas as objects,
161
447000
2000
në të cilën lindin idetë si objekte,
07:54
sentences as containers,
162
449000
2000
fjalitë si kuti,
07:56
and communication as a kind of sending.
163
451000
2000
dhe komunikimi si një lloj i dërgimit --
07:58
As when we say we "gather" our ideas, to "put" them "into" words,
164
453000
3000
sikur kur themi ne “grumbullojmë” idetë për t’i “shprehur” “në” fjalë,
08:01
and if our words aren't "empty" or "hollow,"
165
456000
2000
dhe nëse fjalët tona nuk janë “të zbrazëta” ose “boshe,”
08:03
we might get these ideas "across" to a listener,
166
458000
3000
mund t’i kalojmë këto ide “te” dëgjuesi
08:06
who can "unpack" our words to "extract" their "content."
167
461000
3000
i cili i “shpaketon” fjalët tona për “të nxjerrë” atë “përmbajtje.”
08:09
And indeed, this kind of verbiage is not the exception, but the rule.
168
464000
3000
Kjo lloj dërdëllitje, nuk është përjashtim, por rregull.
08:12
It's very hard to find any example of abstract language
169
467000
3000
Është vështirë të gjendet një shembull i gjuhës abstrakte
08:15
that is not based on some concrete metaphor.
170
470000
3000
i cili nuk është i bazuar në ndonjë metaforë konkrete.
08:18
For example, you can use the verb "go"
171
473000
3000
Për shembull, mund të përdorni foljen “shkoj”
08:21
and the prepositions "to" and "from"
172
476000
2000
dhe parafjalën “në/ tek” dhe “prej”
08:23
in a literal, spatial sense.
173
478000
2000
në një formë hapësinore tekstuale:
08:25
"The messenger went from Paris to Istanbul."
174
480000
2000
“Lajmëtari shkoi prej Parisit në Stamboll.”
08:27
You can also say, "Biff went from sick to well."
175
482000
3000
Mund të thoni edhe, “Biffi shkoj prej gjendjes së sëmurë në atë të mirë”
08:30
He needn't go anywhere. He could have been in bed the whole time,
176
485000
3000
Ai nuk duhej të shkonte askund. Ai mund të kishte qenë në shtrat gjatë gjithë kohës,
08:33
but it's as if his health is a point in state space
177
488000
2000
mirëpo është sikur shëndeti i tij të ishte një pikë në hapësirë
08:35
that you conceptualize as moving.
178
490000
2000
e cila mund të paramendohet si në lëvizje.
08:37
Or, "The meeting went from three to four,"
179
492000
2000
Ose, “Mbledhja u shkoj nga tre në katër,”
08:39
in which we conceive of time as stretched along a line.
180
494000
3000
ku kohën e paramendojmë të shtrirë përgjatë një vije.
08:42
Likewise, we use "force" to indicate
181
497000
3000
Në të njëjtën mënyrë, përdorim forcë për të treguar
08:45
not only physical force,
182
500000
2000
jo vetëm forcën fizike,
08:47
as in, "Rose forced the door to open,"
183
502000
2000
si në, “Rose hapi derën me forcë”
08:49
but also interpersonal force,
184
504000
2000
por edhe si shtytje ndër-personale
08:51
as in, "Rose forced Sadie to go," not necessarily by manhandling her,
185
506000
4000
Sikurse, “Rose shtyu Sadien të shkojë” – jo domosdoshmërish duke e keqtrajtuar fizikisht atë,
08:55
but by issuing a threat.
186
510000
2000
por duke e kërcënuar --.
08:57
Or, "Rose forced herself to go,"
187
512000
2000
ose “Rose e detyroi vetën të shkojë,”
08:59
as if there were two entities inside Rose's head,
188
514000
2000
sikur të ishin dy qenie brenda kokës së Rose,
09:02
engaged in a tug of a war.
189
517000
2000
duke tërhequr litarin.
09:04
Second conclusion is that the ability to conceive
190
519000
3000
Përfundimi i dytë është se aftësia për ta paramenduar
09:07
of a given event in two different ways,
191
522000
3000
një ngjarje në dy mënyra të ndryshme,
09:10
such as "cause something to go to someone"
192
525000
2000
si “shkakto diçka të shkojë te dikush”
09:12
and "causing someone to have something,"
193
527000
2000
dhe “të shkaktosh dikë të ketë diçka,”
09:14
I think is a fundamental feature of human thought,
194
529000
4000
Mendoj se është veti themelore e të menduarit
09:18
and it's the basis for much human argumentation,
195
533000
3000
dhe është bazë e shumë debateve,
09:21
in which people don't differ so much on the facts
196
536000
3000
në të cilat njerëzit nuk dallojnë shumë në faktet
09:24
as on how they ought to be construed.
197
539000
2000
se si duhet të interpretohen.
09:26
Just to give you a few examples:
198
541000
2000
Për t’ju dhënë disa shembuj:
09:28
"ending a pregnancy" versus "killing a fetus;"
199
543000
2000
“për të përfunduar shtatzëninë” përkundër “mbytjen e embrionit,”
09:30
"a ball of cells" versus "an unborn child;"
200
545000
3000
një grusht qelizash” përkundër “një fëmije të palindur”
09:33
"invading Iraq" versus "liberating Iraq;"
201
548000
2000
“pushtimi i Irakut” përkundër “çlirimin e Irakut”
09:35
"redistributing wealth" versus "confiscating earnings."
202
550000
4000
“rindarja e pasurisë” përkundër “konfiskimit të fitimeve.”
09:39
And I think the biggest picture of all
203
554000
2000
Dhe mendoj se pasqyrimi më i madh
09:41
would take seriously the fact
204
556000
3000
do ta merrte seriozisht faktin
09:44
that so much of our verbiage about abstract events
205
559000
3000
se pjesa më e madhe e dërdëllitjeve tona për ngjarjet abstrakte
09:47
is based on a concrete metaphor
206
562000
2000
bazohet në metaforë konkrete.
09:49
and see human intelligence itself
207
564000
2000
Ky pasqyrim e sheh vet inteligjencën njerëzore sikur
09:51
as consisting of a repertoire of concepts --
208
566000
3000
të ishte e ndërtuar nga një repertor konceptesh --
09:54
such as objects, space, time, causation and intention --
209
569000
3000
si objektet, hapësira, koha, shkaku dhe qëllimi --
09:57
which are useful in a social, knowledge-intensive species,
210
572000
4000
të cilat janë të dobishme për qeniet e dijshme shoqërore,
10:01
whose evolution you can well imagine,
211
576000
2000
evolucionin e të cilëve mund ta imagjinoni,
10:03
and a process of metaphorical abstraction
212
578000
3000
Dhe procesin e abstraktimit metaforik
10:06
that allows us to bleach these concepts
213
581000
2000
Që na lejon t'i zbardhim këto koncepte
10:08
of their original conceptual content --
214
583000
3000
nga përmbajtja origjinale e perceptimit --
10:11
space, time and force --
215
586000
3000
hapësira, koha dhe forca --
10:14
and apply them to new abstract domains,
216
589000
2000
dhe t’i aplikojmë ato në fusha të reja abstrakte,
10:16
therefore allowing a species that evolved
217
591000
3000
duke u lejuar qenieve të evoluara
10:19
to deal with rocks and tools and animals,
218
594000
2000
të merren me shkëmbinj, vegla pune dhe kafshë
10:21
to conceptualize mathematics, physics, law
219
596000
3000
për t'i perceptuar matematikën, fizikën, ligjin
10:24
and other abstract domains.
220
599000
3000
dhe fushat tjera abstrakte.
10:27
Well, I said I'd talk about two windows on human nature --
221
602000
3000
Më parë thash se do të flas për dy dritaret e natyrës njerëzore
10:30
the cognitive machinery with which we conceptualize the world,
222
605000
3000
Makinës njohëse përmes se cilës e kuptojmë botën,
10:33
and now I'm going to say a few words about the relationship types
223
608000
2000
dhe tani do t'i them ca fjalë për llojet e marrëdhënieve
10:35
that govern human social interaction,
224
610000
2000
që e udhëheqin bashkëveprimin shoqëror,
10:37
again, as reflected in language.
225
612000
2000
përsëri, ashtu siç reflektohet ne gjuhë.
10:40
And I'll start out with a puzzle, the puzzle of indirect speech acts.
226
615000
4000
Do te filloj me një enigmë: enigmën e ligjëratës së zhdrejtë.
10:44
Now, I'm sure most of you have seen the movie "Fargo."
227
619000
2000
Jam i sigurt se shumica nga ju e keni parë filmin “Fargo.”
10:46
And you might remember the scene in which
228
621000
2000
dhe mund t'ju kujtohet skena ku
10:48
the kidnapper is pulled over by a police officer,
229
623000
3000
rrëmbyesi ndalohet nga një zyrtar i policisë,
10:51
is asked to show his driver's license
230
626000
2000
i kërkohet ta tregojë patentën e shoferit
10:53
and holds his wallet out
231
628000
2000
dhe e mban kuletën e tij
10:55
with a 50-dollar bill extending
232
630000
3000
me 50 dollar që shihen
10:58
at a slight angle out of the wallet.
233
633000
2000
pakësa të dala nga kuleta e tij.
11:00
And he says, "I was just thinking
234
635000
2000
Dhe ai thotë “Po mendoja
11:02
that maybe we could take care of it here in Fargo,"
235
637000
2000
që ndoshta ne mund të kujdeseshim për të këtu në Fargo"
11:04
which everyone, including the audience,
236
639000
3000
që nga të gjithë, duke përfshirë audiencën,
11:07
interprets as a veiled bribe.
237
642000
3000
interpretohet si një ryshfet i mbuluar.
11:10
This kind of indirect speech is rampant in language.
238
645000
4000
Ky lloj i ligjëratës së zhdrejtë përdoret në mënyrë të shfrenuar
11:14
For example, in polite requests,
239
649000
2000
Për shembull, në kërkesa të sjellshme
11:16
if someone says, "If you could pass the guacamole,
240
651000
2000
nëse dikush thotë, “Nëse do të mund të më kaloje salcën,
11:18
that would be awesome,"
241
653000
2000
do të kishte qenë mirë”
11:20
we know exactly what he means,
242
655000
2000
ne e dimë pikërisht se çka nënkupton
11:22
even though that's a rather bizarre
243
657000
2000
megjithëse është
11:24
concept being expressed.
244
659000
2000
një koncept bizar.
11:26
(Laughter)
245
661000
3000
(Të qeshura)
11:29
"Would you like to come up and see my etchings?"
246
664000
2000
“Dëshiron të m’i shohësh gravurat?”
11:31
I think most people
247
666000
2000
Mendoj se shumica
11:33
understand the intent behind that.
248
668000
3000
kuptojnë qëllimin prapa kësaj thënie.
11:36
And likewise, if someone says,
249
671000
2000
Gjithashtu, nëse dikush thotë,
11:38
"Nice store you've got there. It would be a real shame if something happened to it" --
250
673000
3000
“Ke një dyqan të bukur. Do të ishte gjynah po t’i ndodhte diçka” --
11:41
(Laughter) --
251
676000
1000
(Të qeshura)
11:42
we understand that as a veiled threat,
252
677000
2000
ne e kuptojmë atë me shume si nje kërcënim të fshehtë,
11:44
rather than a musing of hypothetical possibilities.
253
679000
3000
se sa si një parashikim te mundësive hipotetike.
11:47
So the puzzle is, why are bribes,
254
682000
3000
Pra misteri qëndron, pse ryshfetet,
11:50
polite requests, solicitations and threats so often veiled?
255
685000
3000
kërkesat e sjellshme, joshjet dhe kërcënimet janë aq shpesh te fshehta?
11:53
No one's fooled.
256
688000
2000
Askush nuk është mashtruar
11:55
Both parties know exactly what the speaker means,
257
690000
3000
të dy palët e dine mire se ç’far ka nënkuptuar folësi
11:58
and the speaker knows the listener knows
258
693000
2000
dhe folësi e di se dëgjuesi e di
12:00
that the speaker knows that the listener knows, etc., etc.
259
695000
3000
që folësi e di se dëgjuesi e di etj,
12:03
So what's going on?
260
698000
2000
Ç’far po ndodh?
12:05
I think the key idea is that language
261
700000
2000
Unë mendoj se ideja kryesore është që gjuha
12:07
is a way of negotiating relationships,
262
702000
2000
është mënyrë e të negociuarit të marrëdhënieve
12:09
and human relationships fall into a number of types.
263
704000
3000
dhe marrëdhëniet njerëzore ndahen në disa lloje.
12:12
There's an influential taxonomy by the anthropologist Alan Fiske,
264
707000
4000
Ekziston një taksonomi me ndikim nga antropologu Allan Fisk,
12:16
in which relationships can be categorized, more or less,
265
711000
3000
ku marrëdhëniet mund të kategorizohen, pak a shumë,
12:19
into communality, which works on the principle
266
714000
2000
në një bashkësi shoqërore, e cila funksion sipas parimit
12:21
"what's mine is thine, what's thine is mine,"
267
716000
3000
“Çka është e imja është e jotja, çka është e jotja është e imja” --
12:24
the kind of mindset that operates within a family, for example;
268
719000
4000
një lloj botëkuptimi që zhvillohet brenda një familjeje, për shembull --
12:28
dominance, whose principle is "don't mess with me;"
269
723000
3000
mbizotërimi, parim i të cilit është “Mos hy në bela me mua,”
12:31
reciprocity, "you scratch my back, I'll scratch yours;"
270
726000
4000
reciprociteti: “Ti më ndihmon mua, Unë të ndihmoj ty,”
12:35
and sexuality, in the immortal words of Cole Porter, "Let's do it."
271
730000
5000
dhe seksualizmi: thënë me fjalët e pavdekshme të Cole Porterit, “Le ta bëjmë.”
12:40
Now, relationship types can be negotiated.
272
735000
3000
Pra, llojet e marrëdhënieve mund të negociohen.
12:43
Even though there are default situations
273
738000
3000
Edhe pse ka situata automatike
12:46
in which one of these mindsets can be applied,
274
741000
2000
në të cilat vlen njëra nga këto botëkuptime,
12:48
they can be stretched and extended.
275
743000
3000
ato mund të shtrihen dhe zgjerohen.
12:51
For example, communality applies most naturally
276
746000
3000
Për shembull, një bashkësi shoqërore më natyrshëm përdoret
12:54
within family or friends,
277
749000
2000
mes familjes ose miqve,
12:56
but it can be used to try to transfer
278
751000
2000
mirëpo mund të përdoret për ta transferuar
12:58
the mentality of sharing
279
753000
2000
mentalitetin e ndarjes
13:00
to groups that ordinarily would not be disposed to exercise it.
280
755000
4000
në grupe të cilat zakonisht nuk do ta ushtronin atë --
13:04
For example, in brotherhoods, fraternal organizations,
281
759000
4000
për shembull, në vëllazërime, organizata vëllazërore,
13:08
sororities, locutions like "the family of man,"
282
763000
3000
motërzime, me shprehjet si, “familja e burrit,”
13:11
you try to get people who are not related
283
766000
2000
mundoheni që të gjeni njerëz që nuk janë në lidhje familjare
13:13
to use the relationship type that would ordinarily
284
768000
4000
për t’i përdorur llojet e marrëdhënieve që zakonisht
13:17
be appropriate to close kin.
285
772000
2000
do të ishin të përshtatshme për farefis të ngushtë.
13:19
Now, mismatches -- when one person assumes one relationship type,
286
774000
3000
Por bien ndesh – kur një person supozon një lloj marrëdhënie
13:22
and another assumes a different one -- can be awkward.
287
777000
3000
dhe tjeri supozon një tjetër – mund të jetë e pakëndshme.
13:25
If you went over and you helped yourself
288
780000
2000
Nëse për shembull, do t’ia merrje shefit nga pjata
13:27
to a shrimp off your boss' plate,
289
782000
2000
një karkalec deti,
13:29
for example, that would be an awkward situation.
290
784000
2000
kjo do të ishte një situatë e pakëndshme.
13:31
Or if a dinner guest after the meal
291
786000
2000
Ose nëse një mysafir pas darkës
13:33
pulled out his wallet and offered to pay you for the meal,
292
788000
3000
nxjerr kuletën nga xhepi dhe ofron të paguajë për darkën,
13:36
that would be rather awkward as well.
293
791000
2000
do të ishte gjithashtu e pakëndshme
13:38
In less blatant cases,
294
793000
3000
Edhe në raste më pak të dukshme,
13:41
there's still a kind of negotiation that often goes on.
295
796000
3000
shpeshherë ekziston një lloj negocimi.
13:44
In the workplace, for example,
296
799000
2000
Për shembull, në vend të punës
13:46
there's often a tension over whether an employee
297
801000
2000
ka zakonisht tension mbi nëse mundet një punëtor
13:48
can socialize with the boss,
298
803000
2000
të shoqërohet me shefin,
13:50
or refer to him or her
299
805000
2000
ose t’i drejtohet atij ose asaj
13:52
on a first-name basis.
300
807000
2000
me emër.
13:54
If two friends have a
301
809000
2000
Nëse dy shokë bëjnë
13:56
reciprocal transaction, like selling a car,
302
811000
2000
shitblerje reciproke, si shitja e një makine,
13:58
it's well known that this can be a source
303
813000
2000
dihet mirë se kjo mund të jetë burim
14:00
of tension or awkwardness.
304
815000
2000
i tensionit ose pakëndshmërisë.
14:02
In dating, the transition
305
817000
2000
Në takime, kalimi
14:04
from friendship to sex
306
819000
2000
nga miqësia në marrëdhënie seksuale
14:06
can lead to, notoriously, various forms of awkwardness,
307
821000
3000
mund të çoj në forma të ndryshme të pakëndshmërisë
14:09
and as can sex in the workplace,
308
824000
2000
sikurse marrëdhëniet seksuale në vende pune,
14:11
in which we call the conflict between a
309
826000
2000
në të cilat konfliktin mes
14:13
dominant and a sexual relationship "sexual harassment."
310
828000
4000
marrëdhënies dominuese dhe asaj seksuale e quajmë “ngacmim seksual.”
14:17
Well, what does this have to do with language?
311
832000
2000
Por çka ka të bëjë kjo me gjuhën?
14:19
Well, language, as a social interaction,
312
834000
2000
Gjuha, si bashkëveprim shoqëror,
14:21
has to satisfy two conditions.
313
836000
2000
duhet të përmbush dy kushte.
14:23
You have to convey the actual content --
314
838000
3000
Duhet ta shprehni përmbajtjen e vërtetë --
14:26
here we get back to the container metaphor.
315
841000
2000
dhe ja, këtu kthehemi tek metafora e kutisë.
14:28
You want to express the bribe, the command, the promise,
316
843000
3000
Ju dëshironi ta shprehni rryshfetin, urdhërin, premtimin,
14:31
the solicitation and so on,
317
846000
2000
kërkesën dhe kështu me radhë --
14:33
but you also have to negotiate
318
848000
2000
por gjithashtu duhet të negocioni
14:35
and maintain the kind of relationship
319
850000
2000
dhe ta ruani llojin e marrëdhënies
14:37
you have with the other person.
320
852000
2000
që keni me personin tjetër.
14:39
The solution, I think, is that we use language at two levels:
321
854000
3000
Mendoj se zgjidhja është që ta përdorim gjuhën në dy nivele:
14:42
the literal form signals
322
857000
2000
sinjalet e drejtpërdrejta
14:44
the safest relationship with the listener,
323
859000
2000
si marrëdhënia më e sigurt me dëgjuesin,
14:46
whereas the implicated content --
324
861000
2000
përderisa përmbajtjen e nënkuptuar --
14:49
the reading between the lines that we count on the listener to perform --
325
864000
2000
leximin mes rreshtave të cilën presim që dëgjuesi ta bëjë --
14:52
allows the listener to derive the interpretation
326
867000
2000
lejon dëgjuesin të nxjerrë interpretimin
14:54
which is most relevant in context,
327
869000
2000
më të përshtatshëm në kontekst,
14:56
which possibly initiates a changed relationship.
328
871000
3000
e cila mund të nxisë ndryshimin e një marrëdhënieje.
14:59
The simplest example of this is in the polite request.
329
874000
4000
Shembulli më i thjeshtë është në kërkesat me edukatë.
15:03
If you express your request as a conditional --
330
878000
3000
Nëse kërkesën tënde e shpreh si kusht:
15:06
"if you could open the window, that would be great" --
331
881000
3000
“Nëse do hapje dritaren, do ishte shumë mirë”
15:09
even though the content is an imperative,
332
884000
2000
edhe pse përmbajtja është urdhër,
15:11
the fact that you're not using the imperative voice
333
886000
2000
fakti që nuk jeni duke përdorur ton urdhërues
15:14
means that you're not acting as if you're in a relationship of dominance,
334
889000
3000
nënkupton që nuk po silleni si në marrëdhënie dominuese,
15:18
where you could presuppose the compliance of the other person.
335
893000
3000
ku mund ta marrësh me mend pëlqimin e personit tjetër.
15:21
On the other hand, you want the damn guacamole.
336
896000
2000
Në anën tjetër e kërkoni salcën e mallkuar.
15:23
By expressing it as an if-then statement,
337
898000
3000
Duke e shprehur këtë dëshirë si situatë “nëse-atëherë”
15:26
you can get the message across
338
901000
2000
mund ta kalosh porosinë
15:28
without appearing to boss another person around.
339
903000
4000
pa u dukur sikur i tregon dikujt çka të bëjë.
15:32
And in a more subtle way, I think, this works
340
907000
2000
Dhe në një mënyrë më delikate, mendoj se kjo funksionon
15:34
for all of the veiled speech acts
341
909000
2000
me të gjitha aktet e fshehta të të folurit
15:36
involving plausible deniability:
342
911000
2000
duke përfshirë mohimin bindës:
15:38
the bribes, threats, propositions,
343
913000
2000
ryshfetet, kërcënimet, propozimet,
15:40
solicitations and so on.
344
915000
2000
kërkesat dhe kështu me radhë.
15:42
One way of thinking about it is to imagine what it would be like
345
917000
2000
Një mënyre e të menduarit për këtë është të imagjinosh situaten
15:44
if language -- where it could only be used literally.
346
919000
3000
ku gjuha do te mundë të përdorej vetëm fjalë për fjalë.
15:47
And you can think of it in terms of a
347
922000
2000
Dhe mund të mendoni për këtë në suaza të
15:49
game-theoretic payoff matrix.
348
924000
3000
matricës së shpagimit në teorinë e lojës.
15:52
Put yourself in the position of the
349
927000
2000
Vëni veten në pozitën e
15:54
kidnapper wanting to bribe the officer.
350
929000
3000
rrëmbyesit që do ta korruptojë zyrtarin.
15:57
There's a high stakes
351
932000
2000
Ka rrezik të madh
15:59
in the two possibilities
352
934000
3000
në të dy mundësitë
16:02
of having a dishonest officer or an honest officer.
353
937000
3000
që të ketë një zyrtar të pandershëm dhe një zyrtar të ndershëm.
16:05
If you don't bribe the officer,
354
940000
3000
Nëse nuk e korruptoni zyrtarin,
16:08
then you will get a traffic ticket --
355
943000
2000
atëherë do të merrni një gjobë trafiku --
16:10
or, as is the case of "Fargo," worse --
356
945000
2000
ose, si në rastin e “Fargo,” më keq --
16:12
whether the honest officer
357
947000
2000
nëse zyrtari i ndershëm
16:14
is honest or dishonest.
358
949000
2000
është i ndershëm apo i pandershëm:
16:16
Nothing ventured, nothing gained.
359
951000
2000
asgjë e rrezikuar, asgjë e fituar.
16:18
In that case, the consequences are rather severe.
360
953000
3000
Në këtë rast, pasojat janë më se të rënda.
16:21
On the other hand, if you extend the bribe,
361
956000
2000
Në anën tjetër, nëse rritni ryshfetin,
16:23
if the officer is dishonest,
362
958000
2000
dhe zyrtari është i pandershëm,
16:25
you get a huge payoff of going free.
363
960000
3000
ju shpaguheni me shpëtim nga dënimi.
16:28
If the officer is honest, you get a huge penalty
364
963000
3000
Nëse zyrtari është i ndershëm, ju dënoheni
16:31
of being arrested for bribery.
365
966000
2000
me arrestim për korrupsion.
16:33
So this is a rather fraught situation.
366
968000
2000
Pra kjo është situatë tejet e tensionuar.
16:35
On the other hand, with indirect language,
367
970000
2000
Në anën tjetër, nëse tërthorazi
16:37
if you issue a veiled bribe,
368
972000
2000
përpiqeni të lëshoni një rryshfet të fshehtë
16:39
then the dishonest officer
369
974000
2000
atëherë zyrtari i pandershëm
16:41
could interpret it as a bribe,
370
976000
2000
e interpreton si rryshfet,
16:43
in which case you get the payoff of going free.
371
978000
3000
me ç’rast shpaguheni me shpëtim nga dënimi,
16:46
The honest officer can't hold you to it as being a bribe,
372
981000
3000
kurse zyrtari i ndershëm nuk mund t’ju akuzojë për dhënie rryshfeti,
16:49
and therefore, you get the nuisance of the traffic ticket.
373
984000
3000
prandaj, ju merrni gjobën e trafikut.
16:52
So you get the best of both worlds.
374
987000
3000
Kështu ju përfitoni nga situata.
16:55
And a similar analysis, I think,
375
990000
2000
Dhe një analizë e ngjashme, mendoj se
16:57
can apply to the potential awkwardness
376
992000
2000
vlen edhe për pakëndshmërinë që mund të rrjedhë
16:59
of a sexual solicitation,
377
994000
2000
nga një joshje seksuale,
17:01
and other cases where plausible deniability is an asset.
378
996000
3000
dhe rastet tjera kur mohimi bindës është i vlefshëm.
17:04
I think this affirms
379
999000
2000
Mendoj se kjo përkrah
17:06
something that's long been known by diplomats --
380
1001000
2000
atë që ka kohë që dihet nga diplomatët --
17:08
namely, that the vagueness of language,
381
1003000
2000
pra, paqartësia e të folurit,
17:10
far from being a bug or an imperfection,
382
1005000
3000
larg prej të qenit insekt ose i papërkryer
17:13
actually might be a feature of language,
383
1008000
3000
në fakt mund të jetë veti e një gjuhe --
17:16
one that we use to our advantage in social interactions.
384
1011000
3000
të cilën e përdorim në dobinë tonë në marrëdhëniet shoqërore.
17:19
So to sum up: language is a collective human creation,
385
1014000
3000
Për të përmbledhur: gjuha është një krijim njerëzor i përbashkët,
17:22
reflecting human nature,
386
1017000
2000
që pasqyron natyrën njerëzore --
17:24
how we conceptualize reality,
387
1019000
2000
se si e perceptojmë realitetin,
17:26
how we relate to one another.
388
1021000
2000
si lidhemi me njëri tjetrin --
17:28
And then by analyzing the various quirks and complexities of language,
389
1023000
4000
dhe duke analizuar lojërat e ndryshme të fjalëve dhe ndërlikimet e gjuhës,
17:32
I think we can get a window onto what makes us tick.
390
1027000
3000
mendoj që mund shohim se çfarë na bën të ecim.
17:35
Thank you very much.
391
1030000
1000
Faleminderit shumë.
17:36
(Applause)
392
1031000
1000
(Duartrokitje)
ABOUT THE SPEAKER
Steven Pinker - PsychologistSteven Pinker is a professor of cognitive science (the study of the human mind) who writes about language, mind and human nature.
Why you should listen
Steven Pinker grew up in the English-speaking community of Montreal but has spent his adult life bouncing back and forth between Harvard and MIT. He is interested in all aspects of human nature: how we see, hear, think, speak, remember, feel and interact.
To be specific: he developed the first comprehensive theory of language acquisition in children, used verb meaning as a window into cognition, probed the limits of neural networks and showed how the interaction between memory and computation shapes language. He has used evolution to illuminate innuendo, emotional expression and social coordination. He has documented historical declines in violence and explained them in terms of the ways that the violent and peaceable components of human nature interact in different eras. He has written books on the language instinct, how the mind works, the stuff of thought and the doctrine of the blank slate, together with a guide to stylish writing that is rooted in psychology.
In his latest book, Enlightenment Now: The Case for Reason, Science, Humanism, and Progress, he writes about progress -- why people are healthier, richer, safer, happier and better educated than ever. His other books include The Language Instinct, How the Mind Works, The Blank Slate: The Modern Denial of Human Nature, The Stuff of Thought, and The Better Angels of Our Nature.
Steven Pinker | Speaker | TED.com