TED2003
Jared Diamond: Why do societies collapse?
Jared Diamond o tym, dlaczego upadają cywilizacje.
Filmed:
Readability: 5.3
2,576,778 views
Dlaczego cywilizacje upadają? Na przykładach Wikingów z Grenlandii epoki żelaza, odlesionych Wysp Wielkanocnych oraz problemów dzisiejszej Montany, Jared Diamond opowiada o znakach wieszczących bliski upadek cywilizacji i o tym, że jeśli spostrzeżemy je w porę, możemy temu zapobiec.
Jared Diamond - Civilization scholar
Jared Diamond investigates why cultures prosper or decline -- and what we can learn by taking a broad look across many kinds of societies. Full bio
Jared Diamond investigates why cultures prosper or decline -- and what we can learn by taking a broad look across many kinds of societies. Full bio
Double-click the English transcript below to play the video.
00:18
I think all of us have been interested, at one time or another,
0
0
4000
Chyba każdy interesował się kiedyś
00:22
in the romantic mysteries of all those societies that collapsed,
1
4000
4000
romantycznymi zagadkami upadków cywilizacji,
00:27
such as the classic Maya in the Yucatan, the Easter Islanders,
2
9000
4000
np. Majów z Jukatanu, mieszkańców Wysp Wielkanocmych,
00:32
the Anasazi, Fertile Crescent society, Angor Wat, Great Zimbabwe
3
14000
4000
ludów Anasazi, Żyznego Półksiężyca, Angkor Wat,
00:36
and so on. And within the last decade or two,
4
18000
3000
czy Wielkiego Zimbabwe. Od kilkudzięsięciu lat,
00:40
archaeologists have shown us that there were environmental problems
5
22000
4000
archeolodzy dowodzą, że do wielu upadków przyczyniły się
00:44
underlying many of these past collapses.
6
26000
2000
problemy ze środowiskiem naturalnym.
00:47
But there were also plenty of places in the world
7
29000
1000
Z kolei w wielu miejscach cywilizacje rozwijały się przez tysiąclecia
00:48
where societies have been developing for thousands of years
8
30000
3000
Z kolei w wielu miejscach cywilizacje rozwijały się przez tysiąclecia
00:52
without any sign of a major collapse,
9
34000
2000
bez oznak poważniejszych kłopotów,
00:54
such as Japan, Java, Tonga and Tikopea. So evidently, societies
10
36000
5000
np. w Japonii, na Jawie, Tongo i Tikopii. Ewidentnie w pewnych rejonach
01:00
in some areas are more fragile than in other areas.
11
42000
2000
społeczeństwa czeka większe ryzyko.
01:03
How can we understand what makes some societies more fragile
12
45000
3000
Jak zrozumieć przyczyny takich różnic?
01:06
than other societies? The problem is obviously relevant
13
48000
6000
Problem odnosi się do naszej obecnej sytuacji
01:12
to our situation today, because today as well, there are
14
54000
3000
ponieważ także dziś
01:15
some societies that have already collapsed, such as Somalia
15
57000
3000
niektóre społeczeństwa upadają, np. Somalia
01:19
and Rwanda and the former Yugoslavia. There are also
16
61000
3000
i Rwanda oraz dawna Jugosławia. Istnieją także
01:22
societies today that may be close to collapse, such as Nepal, Indonesia and Columbia.
17
64000
5000
kraje chylące się ku upadkowi, np. Nepal,
01:27
What about ourselves?
18
69000
3000
Indonezja czy Kolumbia. A co z nami?
01:30
What is there that we can learn from the past that would help us avoid
19
72000
5000
Czy lekcje z przeszłości pomogą nam uniknąć
01:36
declining or collapsing in the way that so many past societies have?
20
78000
3000
kryzysu lub upadku na wzór dawnych cywilizacji?
01:41
Obviously the answer to this question is not going
21
83000
2000
Oczywiście odpowiedź nie będzie prosta.
01:43
to be a single factor. If anyone tells you that there is a single-factor
22
85000
3000
Jeśli ktoś twierdzi, że jeden czynnik
01:47
explanation for societal collapses, you know right away
23
89000
3000
wyjaśnia upadek społeczeństw, zapewniam,
01:50
that they're an idiot. This is a complex subject.
24
92000
3000
że to idiota. To złożony temat.
01:54
But how can we make sense out of the complexities of this subject?
25
96000
3000
Jak wytłumaczyć jego zawiłości?
01:58
In analyzing societal collapses, I've arrived at a
26
100000
3000
Analizując upadki cywilizacji, utworzyłem
02:01
five-point framework -- a checklist of things that I go through
27
103000
4000
5-punktową strukturę: listę, która pomaga mi
02:05
to try and understand collapses. And I'll illustrate that five-point
28
107000
4000
zrozumieć powody upadku. Zademonstruję ją
02:10
framework by the extinction of the Greenland Norse society.
29
112000
4000
na przykładzie upadku cywilizacji nordyckiej na Grenlandii.
02:15
This is a European society with literate records,
30
117000
3000
To przykład piśmiennej cywilizacji europejskiej,
02:18
so we know a good deal about the people and their motivation.
31
120000
3000
więc dużo wiemy o ludziach i ich motywach.
02:22
In AD 984 Vikings went out to Greenland, settled Greenland,
32
124000
4000
W 984 r. Wikingowie dotarli na Grenlandię,
02:26
and around 1450 they died out -- the society collapsed,
33
128000
4000
osiedlili się, a około 1450 roku zniknęli.
02:30
and every one of them ended up dead.
34
132000
2000
Cywilizacja upadła i wszyscy wymarli.
02:32
Why did they all end up dead? Well, in my five-point framework,
35
134000
4000
Dlaczego? Zgodnie z moją 5-stopniową listą
02:36
the first item on the framework is to look for human impacts
36
138000
4000
szukam najpierw wpływu ludzi na środowisko.
02:40
on the environment: people inadvertently destroying the resource
37
142000
3000
Ludzie bezwiednie niszczą surowce,
02:43
base on which they depend. And in the case of the Viking Norse,
38
145000
4000
od których zależą. W tym przypadku
02:48
the Vikings inadvertently caused soil erosion and deforestation,
39
150000
5000
doprowadzono do erozji gleby i wylesienia,
02:53
which was a particular problem for them because
40
155000
2000
co stanowiło wyjątkowy problem, bo
02:56
they required forests to make charcoal, to make iron.
41
158000
3000
potrzebowali węgla drzewnego do wytopu żelaza.
02:59
So they ended up an Iron Age European society, virtually
42
161000
4000
W efekcie lud z Epoki Żelaza stał się
03:03
unable to make their own iron. A second item on my checklist is
43
165000
4000
niezdolny do jego wyrobu. Punkt drugi:
03:08
climate change. Climate can get warmer or colder or dryer or wetter.
44
170000
5000
zmiana klimatu: ocieplenie lub ochłodzenie, osuszenie lub zwilgotnienie.
03:14
In the case of the Vikings -- in Greenland, the climate got colder
45
176000
3000
W przypadku Wikingów, klimat oziębił się
03:18
in the late 1300s, and especially in the 1400s. But a cold climate
46
180000
4000
na przełomie XIV i XVw. Jednak zimny klimat
03:22
isn't necessarily fatal, because the Inuit -- the Eskimos inhabiting
47
184000
4000
nie musi być zgubny, bo Inuici, Eskimosi,
03:27
Greenland at the same time -- did better, rather than worse,
48
189000
2000
radzili sobie na Grenlandii całkiem dobrze.
03:29
with cold climates. So why didn't the Greenland Norse as well?
49
191000
3000
Dlaczego więc nie Wikingowie?
03:33
The third thing on my checklist is relations with neighboring
50
195000
3000
Trzeci punkt listy to stosunki z sąsiadami,
03:37
friendly societies that may prop up a society. And if that
51
199000
4000
przyjaznymi i mogącymi pomóc. Jeśli usuniemy
03:41
friendly support is pulled away, that may make a society
52
203000
3000
przyjazne wsparcie, w rezultacie społeczność
03:44
more likely to collapse. In the case of the Greenland Norse,
53
206000
3000
może się załamać. Wymiana handlowa,
03:48
they had trade with the mother country -- Norway --
54
210000
2000
którą Wikingowie prowadzili z ojczystą Norwegią,
03:50
and that trade dwindled: partly because Norway got weaker,
55
212000
4000
zmalała z powodu osłabienia Norwegii,
03:54
partly because of sea ice between Greenland and Norway.
56
216000
3000
oraz zamarznięcia morza między nimi.
03:59
The fourth item on my checklist is relations with hostile societies.
57
221000
5000
Czwarty punkt listy to stosunki z wrogami.
04:05
In the case of Norse Greenland, the hostiles were the Inuit --
58
227000
3000
Wrogami Wikingów na Grenlandii byli Inuici,
04:08
the Eskimos sharing Greenland -- with whom the Norse
59
230000
3000
Eskimosi, z którymi Wikingowie
04:12
got off to bad relationships. And we know that the Inuit
60
234000
4000
byli w złych stosunkach. Wiemy że Inuici
04:16
killed the Norse and, probably of greater importance,
61
238000
3000
zabijali Wikingów i, co pewnie ważniejsze,
04:19
may have blocked access to the outer fjords, on which
62
241000
4000
blokowali dostęp do zewnętrznych fiordów,
04:23
the Norse depended for seals at a critical time of the year.
63
245000
4000
gdzie Wikingowie polowali na foki w krytycznych miesiącach roku.
04:27
And then finally, the fifth item on my checklist is the political,
64
249000
4000
Piąty punkt porusza aspekty polityczne,
04:31
economic, social and cultural factors in the society that make it
65
253000
4000
ekonomiczne, społeczne i kulturowe,
04:35
more or less likely that the society will perceive and solve its
66
257000
4000
decydujące o tym, czy grupa potrafi dostrzec
04:39
environmental problems. In the case of the Greenland Norse,
67
261000
4000
i rozwiązać problemy środowiska. Dla Wikingów
04:44
cultural factors that made it difficult for them
68
266000
2000
czynnikami kulturowymi, które utrudniły im
04:46
to solve their problems were: their commitments to a
69
268000
3000
rozwiązanie problemów było zaangażowanie
04:49
Christian society investing heavily in cathedrals; their being
70
271000
4000
w chrześcijaństwo, pochłonięte budową katedr,
04:53
a competitive-ranked chiefly society; and their scorn for the Inuit,
71
275000
5000
rywalizacja wewnętrzna oraz pogarda dla Inuitów,
04:59
from whom they refused to learn. So that's how the five-part
72
281000
3000
od których nie chcieli się uczyć. Oto jak
05:02
framework is relevant to the collapse and eventual extinction of the Greenland Norse.
73
284000
5000
5-stopniowy model ma się do wyginięcia
05:07
What about a society today?
74
289000
3000
grenlandzkich Wikingów. A obecnie?
05:10
For the past five years, I've been taking my wife and kids to
75
292000
4000
Przez ostatnie pięć lat zabierałem żonę i dzieci
05:14
Southwestern Montana, where I worked as a teenager
76
296000
3000
do Montany, gdzie jako nastolatek pracowałem
05:17
on the hay harvest. And Montana, at first sight, seems
77
299000
3000
przy sianokosach. Na pierwszy rzut oka
05:21
like the most pristine environment in the United States.
78
303000
3000
to najbardziej dziewiczy stan w USA.
05:24
But scratch the surface, and Montana suffers from serious problems.
79
306000
5000
W istocie boryka się z poważnymi problemami.
05:29
Going through the same checklist: human environmental impacts?
80
311000
3000
Zastosowałem ten sam schemat: wpływ na środowisko.
05:33
Yes, acute in Montana. Toxic problems from mine waste
81
315000
4000
W Montanie -- zgubny. Toksyczne odpady
05:38
have caused damage of billions of dollars.
82
320000
2000
z kopalni spowodowały miliardowe szkody.
05:41
Problems from weeds, weed control, cost Montana nearly
83
323000
3000
Problemy z chwastami kosztują Montanę
05:44
200 million dollars a year. Montana has lost agricultural areas
84
326000
4000
200 mln dolarów rocznie. Ziemi uprawnej ubywa
05:48
from salinization, problems of forest management,
85
330000
3000
przez zasolenie. Lasy są źle zarządzane,
05:52
problems of forest fires. Second item on my checklist:
86
334000
3000
niszczone pożarami. Drugi czynnik:
05:56
climate change. Yes -- the climate in Montana is getting warmer
87
338000
3000
zmiana klimatu: ocieplenie i osuszenie.
05:59
and drier, but Montana agriculture depends especially on irrigation
88
341000
4000
Rolnictwo zależy od wody z roztopów,
06:03
from the snow pack, and as the snow is melting -- for example,
89
345000
3000
więc ubytki śniegu, spowodowane przez
06:07
as the glaciers in Glacier National Park are disappearing --
90
349000
3000
topnienie lodowców w Parku Narodowym Glacier,
06:10
that's bad news for Montana irrigation agriculture.
91
352000
3000
źle wróżą nawadnianiu pól.
06:14
Third thing on my checklist: relations with friendlies
92
356000
2000
Trzeci punkt: stosunki z sojusznikami,
06:16
that can sustain the society. In Montana today, more than half of
93
358000
4000
mogącymi pomóc. Ponad połowa dochodów
06:20
the income of Montana is not earned within Montana,
94
362000
3000
pochodzi dzisiaj spoza stanu,
06:24
but is derived from out of state: transfer payments from
95
366000
3000
np. z ubezpieczeń społecznych,
06:27
social security, investments and so on --
96
369000
2000
inwestycji i tym podobnych,
06:30
which makes Montana vulnerable to the rest of the United States.
97
372000
3000
co uzależnia Montanę od reszty USA.
06:34
Fourth: relations with hostiles. Montanans have the same problems
98
376000
4000
Czwarty aspekt: relacje z wrogami.
06:38
as do all Americans, in being sensitive to problems
99
380000
4000
Montana dzieli z resztą USA
06:42
created by hostiles overseas affecting our oil supplies,
100
384000
4000
problemy zewnętrzne: zagrożenie złóż ropy
06:46
and terrorist attacks. And finally, last item on my checklist:
101
388000
5000
czy ataki terrorystyczne. Ostatni punkt listy:
06:52
question of how political, economic, social, cultural attitudes
102
394000
2000
wpływ aspektów politycznych, ekonomicznych,
06:55
play into this. Montanans have long-held values, which today
103
397000
4000
socjalnych i kulturowych. Montana ceni tradycje
07:00
seem to be getting in the way of their solving their own problems.
104
402000
2000
utrudniające dziś rozwiązywanie problemów,
07:03
Long-held devotion to logging and to mines and to agriculture,
105
405000
4000
jak metody leśnictwa, górnictwa i rolnictwa
07:07
and to no government regulation; values that worked well
106
409000
4000
bez regulacji rządowych. Wartości,
07:11
in the past, but they don't seem to be working well today.
107
413000
2000
które dziś już się nie sprawdzają.
07:15
So, I'm looking at these issues of collapses
108
417000
2000
Przyglądam się czynnikom upadku
07:17
for a lot of past societies and for many present societies.
109
419000
4000
przeszłych i wielu współczesnych cywillizacji.
07:22
Are there any general conclusions that arise?
110
424000
2000
Jakie można wysnuć wnioski?
07:24
In a way, just like Tolstoy's statement about every unhappy marriage
111
426000
4000
Tołstoj zauważył, że każda nieszczęśliwa rodzina
07:29
being different, every collapsed or endangered society is different --
112
431000
3000
jest nieszczęśliwa na swój sposób. Upadki
07:32
they all have different details. But nevertheless, there are certain
113
434000
4000
też różnią się szczegółami. Mimo to,
07:36
common threads that emerge from these comparisons
114
438000
3000
porównując dawne i współczesne wspólnoty,
07:39
of past societies that did or did not collapse
115
441000
3000
niezależnie czy przetrwały czy nie,
07:42
and threatened societies today. One interesting common thread
116
444000
6000
dostrzegamy wspólne wątki. Co ciekawe,
07:49
has to do with, in many cases, the rapidity of collapse
117
451000
4000
w wielu przypadkach szybki upadek nastąpił
07:53
after a society reaches its peak. There are many societies
118
455000
3000
tuż po osiągnięciu szczytu rozwoju. Te cywilizacje
07:57
that don't wind down gradually, but they build up -- get richer
119
459000
3000
nie zanikły stopniowo. Rozwinęły się, wzbogaciły,
08:00
and more powerful -- and then within a short time, within a few decades
120
462000
3000
spotężniały, po czym, w kilka dekad
08:04
after their peak, they collapse. For example,
121
466000
2000
po osiągnięciu szczytu, nagle upadły.
08:06
the classic lowland Maya of the Yucatan began to collapse in the
122
468000
5000
Upadek cywilizacji Majów na półwyspie Jukatan
08:12
early 800s -- literally a few decades after the Maya were building
123
474000
3000
zaczął się na początku IX w., krótko po powstaniu
08:15
their biggest monuments, and Maya population was greatest.
124
477000
5000
największych budowli, przy największej populacji.
08:20
Or again, the collapse of the Soviet Union took place
125
482000
3000
Z kolei upadek Związku Radzieckiego dokonał się
08:23
within a couple of decades, maybe within a decade, of the time
126
485000
3000
w ciągu 20 czy 10 lat, w okresie
08:27
when the Soviet Union was at its greatest power.
127
489000
2000
gdy Związek Radziecki był u szczytu potęgi.
08:30
An analogue would be the growth of bacteria in a petri dish.
128
492000
4000
Można to porównać do hodowli bakterii.
08:35
These rapid collapses are especially likely where there's
129
497000
3000
Szybkie upadki powoduje zwykle brak
08:38
a mismatch between available resources and resource consumption,
130
500000
4000
równowagi między popytem a podażą surowców,
08:43
or a mismatch between economic outlays and economic potential.
131
505000
3000
lub między wydatkami a dochodami gospodarki.
08:47
In a petri dish, bacteria grow. Say they double every generation,
132
509000
5000
Jeśli liczba bakterii zdwaja się co pokolenie,
08:52
and five generations before the end the petri dish is 15/16ths empty,
133
514000
5000
a 5 pokoleń temu zajmowały tylko 12% płytki,
08:57
and then the next generation's 3/4ths empty, and the next generation
134
519000
3000
w kolejnym pokoleniu zajmą 25%, potem 50%.
09:01
half empty. Within one generation after the petri dish still
135
523000
4000
W połowie pusta płytka zapełni się w ciągu jednej generacji.
09:05
being half empty, it is full. There's no more food and the bacteria have collapsed.
136
527000
5000
Nie starczy pożywienia i bakterie zginą.
09:10
So, this is a frequent theme:
137
532000
2000
Taka sytuacja się powtarza.
09:12
societies collapse very soon after reaching their peak in power.
138
534000
4000
Cywilizacje upadają tuż po szczytowym rozwoju.
09:17
What it means to put it mathematically is that, if you're concerned
139
539000
2000
Matematycznie rzecz ujmując
09:19
about a society today, you should be looking not at the value
140
541000
5000
należy rozpatrywać społeczeństwo
09:24
of the mathematical function -- the wealth itself -- but you should
141
546000
3000
nie pod kątem wartości funkcji, czyli bogactwa,
09:27
be looking at the first derivative and the second derivatives
142
549000
3000
lecz pod kątem pierwszej i drugiej pochodnej.
09:30
of the function. That's one general theme. A second general theme
143
552000
4000
To pierwsze ogólne zagadnienie.
09:35
is that there are many, often subtle environmental factors that make
144
557000
5000
Po drugie, społeczeństwa słabną czasem
09:40
some societies more fragile than others. Many of those factors
145
562000
4000
przez subtelne czynniki środowiskowe,
09:44
are not well understood. For example, why is it that in the Pacific,
146
566000
3000
z których wielu nie rozumiemy.
09:48
of those hundreds of Pacific islands, why did Easter Island end up as
147
570000
4000
Np. czemu spośród setek wysp Pacyfiku
09:52
the most devastating case of complete deforestation?
148
574000
3000
tylko Wyspę Wielkanocną spotkało
09:56
It turns out that there were about nine different environmental
149
578000
3000
całkowite wyniszczenie lasów? Okazuje się,
09:59
factors -- some, rather subtle ones -- that were working against
150
581000
3000
że przyczyna tkwi w 9 różnych czynnikach,
10:03
the Easter Islanders, and they involve fallout of volcanic tephra,
151
585000
4000
jak opady pyłu wulkanicznego,
10:08
latitude, rainfall. Perhaps the most subtle of them
152
590000
3000
szerokość geograficzna i deszcze.
10:11
is that it turns out that a major input of nutrients
153
593000
2000
Odkryto, że większość substancji odżywczych
10:14
which protects island environments in the Pacific is from
154
596000
4000
chroniących środowiska wysp Pacyfiku
10:18
the fallout of continental dust from central Asia.
155
600000
3000
pochodzi z pyłów znad Azji Centralnej.
10:21
Easter, of all Pacific islands, has the least input of dust
156
603000
4000
Wyspa Wielkanocna dostaje ich najmniej.
10:25
from Asia restoring the fertility of its soils. But that's
157
607000
3000
Ten czynnik wzięliśmy pod uwagę
10:29
a factor that we didn't even appreciate until 1999.
158
611000
3000
dopiero w roku 1999.
10:34
So, some societies, for subtle environmental reasons,
159
616000
2000
Z tych właśnie powodów
10:36
are more fragile than others. And then finally,
160
618000
3000
niektóre społeczeństwa łatwiej giną.
10:39
another generalization. I'm now teaching a course
161
621000
2000
Ostatnie uogólnienie. Wykładam na UCLA
10:42
at UCLA, to UCLA undergraduates, on these collapses
162
624000
3000
o upadkach cywilizacji. Moich studentów
10:45
of societies. What really bugs my UCLA undergraduate students is,
163
627000
4000
najbardziej bulwersuje, jakim cudem
10:49
how on earth did these societies not see what they were doing?
164
631000
3000
ówcześni nie widzieli, co robią.
10:52
How could the Easter Islanders have deforested their environment?
165
634000
3000
Jak mogli wyciąć w pień cały las?
10:55
What did they say when they were cutting down the last palm tree?
166
637000
3000
Co mówili ścinając ostatnią palmę?
10:59
Didn't they see what they were doing? How could societies
167
641000
3000
Nie widzieli, co robią? Czemu widok
11:02
not perceive their impacts on the environments and stop in time?
168
644000
4000
wyrządzanych szkód nie powstrzymał ich w porę?
11:07
And I would expect that, if our human civilization carries on,
169
649000
6000
Uważam, że jeśli ludzkość przetrwa,
11:14
then maybe in the next century people will be asking,
170
656000
3000
w następnym stuleciu także padnie pytanie:
11:17
why on earth did these people today in the year 2003 not see
171
659000
3000
Jakim cudem ludzie w 2003 r. nie widzieli,
11:21
the obvious things that they were doing and take corrective action?
172
663000
3000
co robią i nie zaczęli przeciwdziałać?
11:25
It seems incredible in the past. In the future, it'll seem
173
667000
2000
Z perspektywy czasu to, co dziś robimy
11:28
incredible what we are doing today. And so I've been
174
670000
3000
wyda się nieprawdopodobne. Próbuję
11:31
trying to develop a hierarchical set of considerations
175
673000
5000
uporządkować okoliczności, przez które
11:36
about why societies fail to solve their problems --
176
678000
3000
nie udaje się rozwiązywanie własnych problemów.
11:40
why they fail to perceive the problems or, if they perceive them,
177
682000
2000
Dlaczego ludzie przeoczają problemy, a jeśli już
11:42
why they fail to tackle them. Or, if they tackle them,
178
684000
3000
to czemu nie stawiają mu czoła? A jeśli próbują,
11:45
why do they fail to succeed in solving them?
179
687000
2000
to dlaczego im to nie wychodzi?
11:48
I'll just mention two generalizations in this area.
180
690000
3000
Wspomnę o dwóch uogólnieniach.
11:52
One blueprint for trouble, making collapse likely,
181
694000
2000
U korzeni upadku leży często konflikt między
11:55
is where there is a conflict of interest between the short-term
182
697000
3000
krótkofalowymi interesami elit politycznych
11:58
interest of the decision-making elites and the long-term
183
700000
4000
a długofalowymi interesami społeczeństwa,
12:02
interest of the society as a whole, especially if the elites
184
704000
3000
zwłaszcza gdy elity potrafią unikać
12:06
are able to insulate themselves from the consequences
185
708000
2000
następstw swoich działań.
12:08
of their actions. Where what's good in the short run for the elite
186
710000
4000
Kiedy korzyści elit szkodzą całej społeczności,
12:12
is bad for the society as a whole, there's a real risk of the elite
187
714000
4000
istnieje ryzyko, że w rezultacie
12:16
doing things that would bring the society down in the long run.
188
718000
2000
elita doprowadzi wszystkich do upadku.
12:19
For example, among the Greenland Norse --
189
721000
2000
W przypadku Wikingów z Grenlandii
12:21
a competitive rank society -- what the chiefs really wanted
190
723000
3000
przywódcom zależało tylko na pognębieniu rywali
12:24
is more followers and more sheep and more resources
191
726000
2000
przewagą stronników, owiec i zasobów.
12:27
to outcompete the neighboring chiefs. And that led the chiefs
192
729000
3000
Wyniszczali ziemię, wypasali za wiele zwierząt,
12:30
to do what's called flogging the land: overstocking the land,
193
732000
4000
zmuszali rolników do poddaństwa.
12:34
forcing tenant farmers into dependency. And that made
194
736000
4000
W rezultacie przywódcy zyskiwali
12:38
the chiefs powerful in the short run,
195
740000
4000
krótkotrwałą władzę, ale ostatecznie
12:42
but led to the society's collapse in the long run.
196
744000
3000
doprowadzili do upadku całą społeczność.
12:46
Those same issues of conflicts of interest are acute
197
748000
3000
Równie ostry konflikt interesów
12:49
in the United States today. Especially because
198
751000
3000
widzimy dziś w USA. Zwłaszcza dlatego,
12:52
the decision makers in the United States are frequently
199
754000
3000
że decydenci potrafią zwykle
12:56
able to insulate themselves from consequences
200
758000
2000
odizolować się od konsekwencji,
12:59
by living in gated compounds, by drinking bottled water
201
761000
2000
dzięki strzeżonym osiedlom i wodzie w butelkach.
13:02
and so on. And within the last couple of years,
202
764000
3000
Od kilku lat widzimy,
13:05
it's been obvious that the elite in the business world
203
767000
3000
że elita świata biznesu uznała,
13:09
correctly perceive that they can advance
204
771000
2000
że może czerpać bezpośrednie zyski
13:11
their short-term interest by doing things that are
205
773000
2000
z działań korzystnych dla niej,
13:14
good for them but bad for society as a whole,
206
776000
2000
a niekorzystnych dla ogółu,
13:16
such as draining a few billion dollars out of Enron
207
778000
3000
np. miliardy dolarów zaprzepaszczone przez Enron
13:19
and other businesses. They are quite correct
208
781000
3000
i inne firmy. Rzeczywiście
13:23
that these things are good for them in the short term,
209
785000
3000
osiągają krótkotrwałe korzyści,
13:26
although bad for society in the long term.
210
788000
2000
choć na dłuższą metę szkodzą ogółowi.
13:29
So, that's one general conclusion about why societies
211
791000
3000
Oto dlaczego społeczeństwa
13:32
make bad decisions: conflicts of interest.
212
794000
4000
podejmują złe decyzje: konflikt interesów.
13:36
And the other generalization that I want to mention
213
798000
2000
Oto inne spostrzeżenie warte wzmianki:
13:40
is that it's particularly hard for a society to make
214
802000
2000
społecznościom wyjątkowo trudno podejmować
13:42
quote-unquote good decisions when there is a conflict involving
215
804000
6000
"dobre" decyzje, kiedy konflikt dotyczy
13:48
strongly held values that are good in many circumstances
216
810000
4000
wartości pomocnych w jednych okolicznościach,
13:53
but are poor in other circumstances. For example,
217
815000
3000
a szkodliwych w drugich. Na przykład,
13:56
the Greenland Norse, in this difficult environment,
218
818000
3000
w trudnych warunkach na Grenlandii,
13:59
were held together for four-and-a-half centuries
219
821000
3000
przez 4 i pół wieku spajało Wikingów
14:02
by their shared commitment to religion,
220
824000
2000
silne przywiązanie do religii
14:05
and by their strong social cohesion. But those two things --
221
827000
4000
oraz silne więzi społeczne. Niestety, właśnie
14:09
commitment to religion and strong social cohesion --
222
831000
2000
przywiązanie do religii i silne więzi społeczne
14:12
also made it difficult for them to change at the end
223
834000
3000
spowodowały niezdolność do zmian i odrzucenie
14:15
and to learn from the Inuit. Or today -- Australia.
224
837000
3000
przykładu Inuitów. Weźmy dzisiejszą Australię.
14:18
One of the things that enabled Australia to survive
225
840000
3000
Jednym z czynników przetrwania Australii
14:21
in this remote outpost of European civilization
226
843000
3000
w oddalonym przyczółku europejskiej cywilizacji
14:24
for 250 years has been their British identity.
227
846000
4000
przez 250 lat było utożsamianie z Anglią.
14:28
But today, their commitment to a British identity
228
850000
4000
Dzisiaj to przywiązanie szkodzi
14:32
is serving Australians poorly in their need to adapt
229
854000
3000
Australiczykom w przystosowaniu
14:35
to their situation in Asia. So it's particularly difficult
230
857000
4000
do nowej sytuacji w Azji. Bardzo trudno
14:39
to change course when the things that get you in trouble
231
861000
4000
zmienić kierunek, gdy przyczyna problemów
14:43
are the things that are also the source of your strength.
232
865000
3000
jest równocześnie źródłem siły.
14:47
What's going to be the outcome today?
233
869000
2000
Czego możemy spodziewać się dzisiaj?
14:49
Well, all of us know the dozen sorts of ticking time bombs
234
871000
6000
Znamy wiele punktów zapalnych
14:55
going on in the modern world, time bombs that have fuses
235
877000
6000
we współczesnym świecie. To bomby z lontami
15:01
of a few decades to -- all of them, not more than 50 years,
236
883000
3000
długości kikudziesięciu, maksimum 50 lat,
15:05
and any one of which can do us in; the time bombs of water,
237
887000
4000
i każda może nas zniszczyć. To problemy z wodą,
15:10
of soil, of climate change, invasive species,
238
892000
4000
gruntem, zmianą klimatu, gatunkami inwazyjnymi,
15:14
the photosynthetic ceiling, population problems, toxics, etc., etc. --
239
896000
4000
pułapem fotosyntezy, przeludnieniem, toksynami.
15:19
listing about 12 of them. And while these time bombs --
240
901000
3000
Lista 12 problemów. Te tykające bomby
15:23
none of them has a fuse beyond 50 years, and most of them
241
905000
2000
eksplodują za najwyżej 50 lat. Większość
15:25
have fuses of a few decades -- some of them, in some places,
242
907000
3000
za parę dekad, a gdzieniegdzie
15:28
have much shorter fuses. At the rate at which we're going now,
243
910000
3000
nawet wcześniej. Przy dzisiejszym tempie
15:32
the Philippines will lose all its accessible loggable forest
244
914000
4000
Filipiny stracą wszystkie zasoby leśne
15:36
within five years. And the Solomon Islands are only
245
918000
2000
w ciągu pięciu lat. Wyspy Salomona tylko rok
15:39
one year away from losing their loggable forest,
246
921000
3000
dzieli od wycięcia lasów zdatnych na surowiec,
15:42
which is their major export. And that's going to be spectacular
247
924000
2000
stanowiących podstawę ich eksportu.
15:44
for the economy of the Solomons. People often ask me,
248
926000
4000
Epokowa chwila dla ich ekonomi. Często pytają mnie,
15:48
Jared, what's the most important thing that we need to do
249
930000
2000
co trzeba zrobić najpilniej
15:51
about the world's environmental problems?
250
933000
1000
z problemami środowiska świata?
15:53
And my answer is, the most important thing we need to do
251
935000
2000
Odpowiadam, że przede wszystkim
15:55
is to forget about there being any single thing that is
252
937000
3000
należy zapomnieć, że istnieje
15:58
the most important thing we need to do.
253
940000
1000
tylko jedna, najważniejsza rzecz.
16:00
Instead, there are a dozen things, any one of which could do us in.
254
942000
3000
Mamy kilkanaście problemów, a każdy zgubny.
16:03
And we've got to get them all right, because if we solve 11,
255
945000
3000
Musimy rozwiązać wszystkie, bo jeśli zostanie
16:06
we fail to solve the 12th -- we're in trouble. For example,
256
948000
3000
choć jeden - zniszczy nas. Na przykład
16:09
if we solve our problems of water and soil and population,
257
951000
3000
jeśli rozwiążemy problem wody, gleby oraz przeludnienia
16:12
but don't solve our problems of toxics, then we are in trouble.
258
954000
4000
ale nie toksycznych odpadów - przepadliśmy.
16:18
The fact is that our present course is a non-sustainable course,
259
960000
5000
Obecna sytuacja jest niestabilna,
16:23
which means, by definition, that it cannot be maintained.
260
965000
3000
czyli, zgodnie z definicją, nie da się utrzymać.
16:27
And the outcome is going to get resolved within a few decades.
261
969000
6000
Wyniki poznamy w ciągu kilkudziesięciu lat.
16:34
That means that those of us in this room who are less than
262
976000
3000
To oznacza, że widzowie mający mniej niż 50
16:37
50 or 60 years old will see how these paradoxes are resolved,
263
979000
4000
czy 60 lat, doczekają rozwiązania problemów.
16:41
and those of us who are over the age of 60 may not see
264
983000
3000
Ci z nas po sześciesiątce mogą nie doczekać,
16:44
the resolution, but our children and grandchildren certainly will.
265
986000
3000
ale nasze dzieci i wnuki napewno tak.
16:48
The resolution is going to achieve either of two forms:
266
990000
2000
Rozwiązanie można otrzymać dwojako:
16:51
either we will resolve these non-sustainable time-fuses
267
993000
4000
albo rozwiążemy wszystkie problemy w sposób
16:56
in pleasant ways of our own choice by taking remedial action,
268
998000
5000
przyjemny, dobrowolnie stosując środki zaradcze,
17:01
or else these conflicts are going to get settled
269
1003000
3000
albo konflikty zostaną rozwiązane w sposób
17:04
in unpleasant ways not of our choice -- namely, by war,
270
1006000
3000
nieprzyjemny i przymusowy: za pomocą
17:08
disease or starvation. But what's for sure is that our
271
1010000
3000
wojny, chorób i głodu. Tak czy inaczej nasza
17:12
non-sustainable course will get resolved in one way or another
272
1014000
2000
niestabilność bez wątpienia znajdzie rozwiązanie
17:14
in a few decades. In other words, since the theme of this session
273
1016000
4000
już niebawem. Ponieważ tematem tej sesji
17:18
is choices, we have a choice. Does that mean that we should
274
1020000
5000
są możliwości, twierdzę że mamy wybór.
17:23
get pessimistic and overwhelmed? I draw the reverse conclusion.
275
1025000
4000
Mamy być smutni i przytłoczeni? Twierdzę, że nie.
17:28
The big problems facing the world today are not at all
276
1030000
3000
Nie jesteśmy całkowicie bezradni wobec problemów,
17:31
things beyond our control. Our biggest threat is not an asteroid
277
1033000
4000
z jakimi boryka się nasz świat. Zostawmy asteroidy
17:35
about to crash into us, something we can do nothing about.
278
1037000
3000
na kursie kolizyjnym z ziemią; na to nie mamy wpływu.
17:39
Instead, all the major threats facing us today are problems
279
1041000
3000
Zagrażające nam dziś problemy
17:42
entirely of our own making. And since we made the problems,
280
1044000
4000
mają źródło w nas samych. Ponieważ sami je stwarzamy,
17:46
we can also solve the problems. That then means that it's
281
1048000
4000
od nas zależy rozwiązanie. To oznacza,
17:50
entirely in our power to deal with these problems.
282
1052000
3000
że rozwiązanie leży w naszej mocy.
17:54
In particular, what can all of us do? For those of you
283
1056000
3000
Co możemy zrobić? Dla tych z was,
17:57
who are interested in these choices, there are lots of things
284
1059000
3000
którzy chcą wybierać, istnieje mnóstwo opcji.
18:00
you can do. There's a lot that we don't understand,
285
1062000
3000
Wielu spraw jeszcze nie rozumiemy,
18:04
and that we need to understand. And there's a lot that
286
1066000
3000
a powinniśmy zrozumieć, i to szybko.
18:07
we already do understand, but aren't doing, and that
287
1069000
4000
Wiele rozumiemy, ale nadal nie robimy
18:11
we need to be doing. Thank you.
288
1073000
2000
tego, co należy. Dziękuję.
18:13
(Applause)
289
1075000
3000
(Oklaski)
ABOUT THE SPEAKER
Jared Diamond - Civilization scholarJared Diamond investigates why cultures prosper or decline -- and what we can learn by taking a broad look across many kinds of societies.
Why you should listen
In his books Guns, Germs and Steel and Collapse (and the popular PBS and National Geographic documentaries they inspired), big-picture scholar Jared Diamond explores civilizations and why they all seem to fall. Now in his latest book, The World Until Yesterday, Diamond examines small, traditional, tribal societies -- and suggests that modern civilization is only our latest solution to survival.
Diamond’s background in evolutionary biology, geography and physiology informs his integrated vision of human history. He posits that success -- and failure -- depends on how well societies adapt to their changing environment.
Jared Diamond | Speaker | TED.com