TED2003
Jared Diamond: Why do societies collapse?
Jared Diamond mbi arsyen e dështimit të shoqërive.
Filmed:
Readability: 5.3
2,576,778 views
Pse dështojnë shoqëritë? Me mësime nga Skandinavët e Kohës se Hekurit ne Grenlandë, shpyllëzimi i Ishullit të Pashkëve dhe Montanën e sotme, Jared Diamond flet për sinjalet që tregojnë që dështimi është afër -- nëse e shohim me kohë -- mund ta parandalojmë.
Jared Diamond - Civilization scholar
Jared Diamond investigates why cultures prosper or decline -- and what we can learn by taking a broad look across many kinds of societies. Full bio
Jared Diamond investigates why cultures prosper or decline -- and what we can learn by taking a broad look across many kinds of societies. Full bio
Double-click the English transcript below to play the video.
00:18
I think all of us have been interested, at one time or another,
0
0
4000
Mendoj që të gjithë ne jemi interesuar për
00:22
in the romantic mysteries of all those societies that collapsed,
1
4000
4000
misterin romantik të gjithë atyre shoqërive që kanë dështuar,
00:27
such as the classic Maya in the Yucatan, the Easter Islanders,
2
9000
4000
siq janë Majatë ne Jukatan, qytetarët e Ishullit Easter,
00:32
the Anasazi, Fertile Crescent society, Angor Wat, Great Zimbabwe
3
14000
4000
Anasazi, shoqëria Fertile Crescent, Angor Wat, Zimbabue e madhe,
00:36
and so on. And within the last decade or two,
4
18000
3000
e kështu me rradhë. Branda dy dekadave të fundit,
00:40
archaeologists have shown us that there were environmental problems
5
22000
4000
arkeologjistët na kanë treguar që problemet ambientale
00:44
underlying many of these past collapses.
6
26000
2000
ishin shkaku themelor i këtyre dështimeve.
00:47
But there were also plenty of places in the world
7
29000
1000
Ka pasure shumë vende në botë
00:48
where societies have been developing for thousands of years
8
30000
3000
ku shoqërite janë zhvilluar me qindra vite
00:52
without any sign of a major collapse,
9
34000
2000
pa ndonjë shenjë të një dështimi të madh.
00:54
such as Japan, Java, Tonga and Tikopea. So evidently, societies
10
36000
5000
Këto vende përfshijnë Japoninë, Javan, Tongën dhe Tikopean. Është e qartë
01:00
in some areas are more fragile than in other areas.
11
42000
2000
që shoqëritë e disa pjesëve të botës janë më të ndishme se të tjerat.
01:03
How can we understand what makes some societies more fragile
12
45000
3000
Si mund të kuptojmë se çfarë i bën disa shoqëri më të ndieshme
01:06
than other societies? The problem is obviously relevant
13
48000
6000
se sa të tjerat? Ky problem është përkatës
01:12
to our situation today, because today as well, there are
14
54000
3000
për situatën tonë të sotme, sepse edhe sot, kemi
01:15
some societies that have already collapsed, such as Somalia
15
57000
3000
shumë shoqëri të cilat vetëm kanë dështuar. Këto përfishijnë Somalinë,
01:19
and Rwanda and the former Yugoslavia. There are also
16
61000
3000
Ruandën, dhe ish-Jugosllavinë. Ka edhe shoqëri të cilat janë afër dështimit,
01:22
societies today that may be close to collapse, such as Nepal, Indonesia and Columbia.
17
64000
5000
dhe këto përfshijnë Nepalin, Indonesinë dhe Kolumbian.
01:27
What about ourselves?
18
69000
3000
Po ne?
01:30
What is there that we can learn from the past that would help us avoid
19
72000
5000
Çfarë mund të mësojmë nga e kaluara që do të na lejonte
01:36
declining or collapsing in the way that so many past societies have?
20
78000
3000
ti shmangemi rënies apo dhështimit që shoqëritë e kaluara kanë përjetuar?
01:41
Obviously the answer to this question is not going
21
83000
2000
Është e qartë që përgjigjja e kësaj pyetje nuk
01:43
to be a single factor. If anyone tells you that there is a single-factor
22
85000
3000
do të jetë një faktor i vetëm. Nëse dikush ju thotë që ekziston një
01:47
explanation for societal collapses, you know right away
23
89000
3000
sqarim që përbehet nga një faktor, ju e dini menjëherë
01:50
that they're an idiot. This is a complex subject.
24
92000
3000
që ata janë idiot. Kjo është një temë e ndërlikuar.
01:54
But how can we make sense out of the complexities of this subject?
25
96000
3000
Çfarë mund të kuptojmë nga ndërlikimi i kësaj teme?
01:58
In analyzing societal collapses, I've arrived at a
26
100000
3000
Duke analizuar dështimet shoqërore, unë kam arritur tek një
02:01
five-point framework -- a checklist of things that I go through
27
103000
4000
kornizë pesë-pikëshe - një listë e gjërave të cilat i përcjelli
02:05
to try and understand collapses. And I'll illustrate that five-point
28
107000
4000
për të kuptuat dështimet. Do të illustroj që kjo kornize
02:10
framework by the extinction of the Greenland Norse society.
29
112000
4000
pesë-pikëshe duke e spjeguar zhdukjen e shoqërise se Skandinavëve ne Grenlandë.
02:15
This is a European society with literate records,
30
117000
3000
Kjo është një shoqëri Europiane me rekorde shkollore,
02:18
so we know a good deal about the people and their motivation.
31
120000
3000
kështu që kemi njohuri për njerëzit dhe motivimet e tyre.
02:22
In AD 984 Vikings went out to Greenland, settled Greenland,
32
124000
4000
Në vitin 984, Vikingët shkuan dhe u vendosën ne Grenlandë,
02:26
and around 1450 they died out -- the society collapsed,
33
128000
4000
dhe rreth 1450-tës ata vdiqen - shoqëria dështoj,
02:30
and every one of them ended up dead.
34
132000
2000
dhe të gjithë vdiqën.
02:32
Why did they all end up dead? Well, in my five-point framework,
35
134000
4000
Pse vdiqën të gjithë? Epo, në kornizën time pesë-pikëshe,
02:36
the first item on the framework is to look for human impacts
36
138000
4000
artikulli i parë është të shohim se si njerëzit ndikojnë
02:40
on the environment: people inadvertently destroying the resource
37
142000
3000
ambientin: njerëzit pa dashje shkatërrojnë burimet
02:43
base on which they depend. And in the case of the Viking Norse,
38
145000
4000
në të cilat varren. Në rastin e Vikingëve,
02:48
the Vikings inadvertently caused soil erosion and deforestation,
39
150000
5000
ata pa dashje shkaktuan erozionin e tokës dhe shpyllëzimin,
02:53
which was a particular problem for them because
40
155000
2000
që ishte një problem i veçantë për ta sepse
02:56
they required forests to make charcoal, to make iron.
41
158000
3000
iu deshnin pyje për të krijuar qymyr druri, i cili përdorej për të bërë hekur.
02:59
So they ended up an Iron Age European society, virtually
42
161000
4000
Kështu që ata përfunduan si një shoqëri e Kohës së Hekurit në Evropë, praktikisht
03:03
unable to make their own iron. A second item on my checklist is
43
165000
4000
të paaftë të mbijetojnë. Arikulli i dytë në listën time është
03:08
climate change. Climate can get warmer or colder or dryer or wetter.
44
170000
5000
ndërrimi i klimës. Klima mund të bëhet me e nxehtë apo më e ftohtë, me e thatë apo më e lagështë.
03:14
In the case of the Vikings -- in Greenland, the climate got colder
45
176000
3000
Në rastin e Vikingëve -- në Grenlandë, klima u bë më e ftohtë
03:18
in the late 1300s, and especially in the 1400s. But a cold climate
46
180000
4000
në fund të 1300-va, dhe sidomos gjatë 1400-va. Por një klimë e ftohtë
03:22
isn't necessarily fatal, because the Inuit -- the Eskimos inhabiting
47
184000
4000
nuk është domosdo fatale, sepse Inuitët -- Eskimot të cilët jetuan
03:27
Greenland at the same time -- did better, rather than worse,
48
189000
2000
në Grenlandë në të njejtën kohë -- bënë më mirë me klimë të
03:29
with cold climates. So why didn't the Greenland Norse as well?
49
191000
3000
ftohtë. Pse, atëhere, Skandinavët e Grenlandës nuk u adaptuan?
03:33
The third thing on my checklist is relations with neighboring
50
195000
3000
Arikulli i 3-të në listën time është lidhjet miqësore me shoqëri
03:37
friendly societies that may prop up a society. And if that
51
199000
4000
fqinje që mbështesin shoqëritë. Nëse kjo mbështetje miqësore
03:41
friendly support is pulled away, that may make a society
52
203000
3000
tërhiqet, atëherë një shoqëri mund të
03:44
more likely to collapse. In the case of the Greenland Norse,
53
206000
3000
dështoj më lehtë. Në rastin e Skandinavëve të Grenlandës,
03:48
they had trade with the mother country -- Norway --
54
210000
2000
ata tregtonin me vendin amë - Norvegjinë --
03:50
and that trade dwindled: partly because Norway got weaker,
55
212000
4000
dhe kjo tregti u zvogëlua: pjesërishtë sepse Norvegjia u dobësua,
03:54
partly because of sea ice between Greenland and Norway.
56
216000
3000
pjesërisht për shkak të akullit detar në mes te Grenlandës dhe Norvegjisë.
03:59
The fourth item on my checklist is relations with hostile societies.
57
221000
5000
Artikulli i katërt në listën time është lidhja me shoqërite armike.
04:05
In the case of Norse Greenland, the hostiles were the Inuit --
58
227000
3000
Në rastin e Skandinavëve të Grenlandës, armiqët ishin Inuitët --
04:08
the Eskimos sharing Greenland -- with whom the Norse
59
230000
3000
Ekismot që ndanin Grenlandën -- me të cilët Skandinavët
04:12
got off to bad relationships. And we know that the Inuit
60
234000
4000
filluan një lidhje të keqe. Ne e dimë që Inuitët
04:16
killed the Norse and, probably of greater importance,
61
238000
3000
i mbytën Skandinavët dhe, ndoshta më me rëndësi,
04:19
may have blocked access to the outer fjords, on which
62
241000
4000
mund të ju kishin bllokuar hyrjen në fjordet e jashtme, në të
04:23
the Norse depended for seals at a critical time of the year.
63
245000
4000
cilat Skandivanët varrshin për foka gjatë një kohe kritike të vitit.
04:27
And then finally, the fifth item on my checklist is the political,
64
249000
4000
Së fundi, arikulli i pestë në listën time janë faktorët politik,
04:31
economic, social and cultural factors in the society that make it
65
253000
4000
ekonomik, shoqëror dhe kulturor që bëjnë që një shoqëri
04:35
more or less likely that the society will perceive and solve its
66
257000
4000
të shoh dhe të zgjidhë problemet e saj
04:39
environmental problems. In the case of the Greenland Norse,
67
261000
4000
ambientale. Në rastin e Grenlandës,
04:44
cultural factors that made it difficult for them
68
266000
2000
faktorët kulturorë të cilët e vështirësuan
04:46
to solve their problems were: their commitments to a
69
268000
3000
zgjidhjen e problemit ishin: angazhimi i tyre rreth një
04:49
Christian society investing heavily in cathedrals; their being
70
271000
4000
shoqërie të Krishterë që kërkonte investime në katedrale; një shoqëri
04:53
a competitive-ranked chiefly society; and their scorn for the Inuit,
71
275000
5000
konkuruese, dhe urrejtja e tyre ndaj Inuitëve,
04:59
from whom they refused to learn. So that's how the five-part
72
281000
3000
nga të cilët rrefuzuan të mësonin. Kjo tregon se si korniza ime
05:02
framework is relevant to the collapse and eventual extinction of the Greenland Norse.
73
284000
5000
pesë-pikëshe është përkatëse me dështimin dhe zhdukjen eventuale të Skandivanëve në Grenlandë.
05:07
What about a society today?
74
289000
3000
Po shoqëria e sotme?
05:10
For the past five years, I've been taking my wife and kids to
75
292000
4000
Për 5 vitet e kaluar, unë i kam dërguar gruan dhe fëmijët e mij
05:14
Southwestern Montana, where I worked as a teenager
76
296000
3000
në Montanën Jugperëndimore, ku kam mbledhur sonë
05:17
on the hay harvest. And Montana, at first sight, seems
77
299000
3000
kur isha adoleshent. Montana, në shikim të pare, duket
05:21
like the most pristine environment in the United States.
78
303000
3000
sikur ambienti më i paprishur në SHBA.
05:24
But scratch the surface, and Montana suffers from serious problems.
79
306000
5000
Por kur të gërvishtim sipërfaqen shohim që Montana vuan nga një problem serioz.
05:29
Going through the same checklist: human environmental impacts?
80
311000
3000
Nëse e ndjekim të njejtën listë: ndikimi njerëzor në ambient?
05:33
Yes, acute in Montana. Toxic problems from mine waste
81
315000
4000
Po, është i cekur në Montana. Probleme me helme prej mbeturinave të minierava
05:38
have caused damage of billions of dollars.
82
320000
2000
kanë shkaktuar dëme që arrijnë shumën e miliarda dollarësh.
05:41
Problems from weeds, weed control, cost Montana nearly
83
323000
3000
Problemet me barëra të këqijnë i kushtojnë Montanës afër
05:44
200 million dollars a year. Montana has lost agricultural areas
84
326000
4000
200 milion dollar në vit. Montana ka humbur tokë bujqësore
05:48
from salinization, problems of forest management,
85
330000
3000
nga kripa e madhe në tokë, probleme me menaxhim të pyjeve,
05:52
problems of forest fires. Second item on my checklist:
86
334000
3000
probemet e zjarreve të pyejeve. Artikulli i dytë në listën time:
05:56
climate change. Yes -- the climate in Montana is getting warmer
87
338000
3000
ndërrimi i klimës. Po -- klima në Montana po ngrohet
05:59
and drier, but Montana agriculture depends especially on irrigation
88
341000
4000
dhe po thatësohet, por bujqësia e Monatnës varret sidomos në
06:03
from the snow pack, and as the snow is melting -- for example,
89
345000
3000
ujitjen me ujë që vija nga bora, dhe kur bora të shkrihet - për shembull
06:07
as the glaciers in Glacier National Park are disappearing --
90
349000
3000
fakti që akullnajat ne Parkun Kombëtar Glacier po zhduken --
06:10
that's bad news for Montana irrigation agriculture.
91
352000
3000
është lajm i keq për ujitjen bujqësore të Montanës.
06:14
Third thing on my checklist: relations with friendlies
92
356000
2000
Artikulli i tretë në listën time: lidhjet shoqërore
06:16
that can sustain the society. In Montana today, more than half of
93
358000
4000
që mund ta mbështesin shoqërinë. Në Montana sot, më shumë se gjysma e
06:20
the income of Montana is not earned within Montana,
94
362000
3000
të ardhurave nuk fitohet brenda territorit,
06:24
but is derived from out of state: transfer payments from
95
366000
3000
por vjen nga jashtë shtetit: transfere parash nga
06:27
social security, investments and so on --
96
369000
2000
sigurimi social, investime, e kështu me rradhë --
06:30
which makes Montana vulnerable to the rest of the United States.
97
372000
3000
që e bën Montanën të pa mbrojutur nga pjesa tjetër e SHBA-ve.
06:34
Fourth: relations with hostiles. Montanans have the same problems
98
376000
4000
Katër: lidhjet me armiq. Montanët kanë të njejtin problem si
06:38
as do all Americans, in being sensitive to problems
99
380000
4000
të gjithë Amerikanët e tjerë, sepse janë sensitivë ndaj problemeve
06:42
created by hostiles overseas affecting our oil supplies,
100
384000
4000
të krijuara nga armiqët jashtë shtetit që e ndikojnë furnizimin tonë
06:46
and terrorist attacks. And finally, last item on my checklist:
101
388000
5000
me vaj, dhe sulmet terroriste. Së fundi, arikulli i fundit në listën time:
06:52
question of how political, economic, social, cultural attitudes
102
394000
2000
pyetja se si qëndrimet politike, ekonomike, shoqërore dhe kulturore
06:55
play into this. Montanans have long-held values, which today
103
397000
4000
marrin pjesë në këtë. Montanët kanë vlera që i kanë mbajtur për një kohë të gjatë, e
07:00
seem to be getting in the way of their solving their own problems.
104
402000
2000
që sot nuk po i lejojnë ti zgjidhim problemet e tyre.
07:03
Long-held devotion to logging and to mines and to agriculture,
105
405000
4000
Besnikëria ndaj prerjes së drurëve, minierave, bujqësise,
07:07
and to no government regulation; values that worked well
106
409000
4000
dhe jo rregullave qeveritate; vlera të cilat ishin mirë në të
07:11
in the past, but they don't seem to be working well today.
107
413000
2000
kaluarën, por nuk bëjnë punë sot.
07:15
So, I'm looking at these issues of collapses
108
417000
2000
Po i shqyrtoj çështjet e dështimit
07:17
for a lot of past societies and for many present societies.
109
419000
4000
për shumë shoqëri të kaluara dhe të tashme.
07:22
Are there any general conclusions that arise?
110
424000
2000
A ka përfundime të përgjithshme nga kjo?
07:24
In a way, just like Tolstoy's statement about every unhappy marriage
111
426000
4000
Në një mënyre, sikur deklarata e Tolstoit që çdo martesë e palumturë
07:29
being different, every collapsed or endangered society is different --
112
431000
3000
është ndryshe, çdo shoqëri e dështuar apo e rrezzikuar është ndryshe --
07:32
they all have different details. But nevertheless, there are certain
113
434000
4000
ato të gjitha kanë detaje të ndryshme. Megjithatë, ka tema të
07:36
common threads that emerge from these comparisons
114
438000
3000
përbashkëta që shfaqem nga krahasimet
07:39
of past societies that did or did not collapse
115
441000
3000
e shoqërive të kaluara të cilat dështuan apo nuk dështuan
07:42
and threatened societies today. One interesting common thread
116
444000
6000
dhe shoqërive që janë të rrezikuara sot. Një temë interesante e përbashkët
07:49
has to do with, in many cases, the rapidity of collapse
117
451000
4000
ka të bëjë, në shumë raste, me shpejtësinë e dështimit
07:53
after a society reaches its peak. There are many societies
118
455000
3000
pasi që shoqëria të arrijë pikën e saj të zhvillimit. Ka shumë shoqëri që
07:57
that don't wind down gradually, but they build up -- get richer
119
459000
3000
nuk shkatërrohen ngadalë, por ndërtohen - bëhen më të pasura
08:00
and more powerful -- and then within a short time, within a few decades
120
462000
3000
dhe më të fuqishme -- dhe pastaj për një kohe të shkurtër, branda disa
08:04
after their peak, they collapse. For example,
121
466000
2000
dekadave pas pikës së suksesit, ato dështojnë. Për shembull,
08:06
the classic lowland Maya of the Yucatan began to collapse in the
122
468000
5000
Majat e Jukatanit filluan të dështojne gjatë
08:12
early 800s -- literally a few decades after the Maya were building
123
474000
3000
të 800-ve të herëshme -- me kuptimin e plotë të fjalës, pasi që Majat
08:15
their biggest monuments, and Maya population was greatest.
124
477000
5000
kishin ndërtuar monumentet më të mëdha, dhe pupullsia ishte më e madhja.
08:20
Or again, the collapse of the Soviet Union took place
125
482000
3000
Apo sërisht, dështimi i Bashkimit Sovjetik, i cili ndodhi
08:23
within a couple of decades, maybe within a decade, of the time
126
485000
3000
brenda disa dekadave, ndoshta brenda një dekade, prej kohës
08:27
when the Soviet Union was at its greatest power.
127
489000
2000
kur Bashkimi Sovjetik kishte më së shumti fuqi.
08:30
An analogue would be the growth of bacteria in a petri dish.
128
492000
4000
Një analogji do të ishte rritja e bakterieve në pjata laboratorike.
08:35
These rapid collapses are especially likely where there's
129
497000
3000
Këto dështime të shpejta janë sidomos të mundëshme aty ku ka
08:38
a mismatch between available resources and resource consumption,
130
500000
4000
një mospërputhje mes burimeve dhe konsumimit të burimeve,
08:43
or a mismatch between economic outlays and economic potential.
131
505000
3000
apo një mospërputhje në mes të shpenzimeve ekonomike dhe potencialit ekonomik.
08:47
In a petri dish, bacteria grow. Say they double every generation,
132
509000
5000
Bakteriet rriten në një pjatë laboratorike. Të themi që dyfishohen çdo gjeneratë,
08:52
and five generations before the end the petri dish is 15/16ths empty,
133
514000
5000
dhe 5 gjenerata para fundit pjata laboratorike ështe 15/16 e thatë,
08:57
and then the next generation's 3/4ths empty, and the next generation
134
519000
3000
dhe pastaj 3/4-tat e gjeneratës tjetër zbrazen, dhe gjenerata e ardhshme
09:01
half empty. Within one generation after the petri dish still
135
523000
4000
është gjysmë e thatë. Brenda një gjenerate pasi që pjata laboratorike është
09:05
being half empty, it is full. There's no more food and the bacteria have collapsed.
136
527000
5000
gjysmë e thatë, është e mbushur. Nuk ka më ushqim, dhe bakteriet kanë dështuar.
09:10
So, this is a frequent theme:
137
532000
2000
Pra, kjo është një temë e shpeshtë:
09:12
societies collapse very soon after reaching their peak in power.
138
534000
4000
shoqëritë dështojnë shumë shpejtë pasi të arrijnë pikën e fuqisë.
09:17
What it means to put it mathematically is that, if you're concerned
139
539000
2000
Nëse e analizojim matematikisht, atëhere nëse jeni të preokupuar për
09:19
about a society today, you should be looking not at the value
140
541000
5000
shoqëritë sot, nuk duhet të shikoni vlerën
09:24
of the mathematical function -- the wealth itself -- but you should
141
546000
3000
e funksionit matematikor -- apo pasurisë - por duhet të shikoni
09:27
be looking at the first derivative and the second derivatives
142
549000
3000
derivativin e parë dhe të dytë të
09:30
of the function. That's one general theme. A second general theme
143
552000
4000
funksionit. Kjo është një temë e përgjithshme. Një temë tjetër e përgjithshme
09:35
is that there are many, often subtle environmental factors that make
144
557000
5000
është që ka shumë, shpesh faktorë të mprehtë ambiental që i bëjnë
09:40
some societies more fragile than others. Many of those factors
145
562000
4000
disa shoqëri më delikate se të tjerat. Shumë prej këtyre faktorëve
09:44
are not well understood. For example, why is it that in the Pacific,
146
566000
3000
nuk kuptohen si duhet. Për shembull, pse ishte Ishulli Easter
09:48
of those hundreds of Pacific islands, why did Easter Island end up as
147
570000
4000
i vetmi rast i shpyllëzimit të plotë në gjithë Pacifikun, ku ndodhen
09:52
the most devastating case of complete deforestation?
148
574000
3000
me qindra ishuj të tjerë?
09:56
It turns out that there were about nine different environmental
149
578000
3000
Rezulton që kishte rreth 9 faktore të ndryshëm ambiental
09:59
factors -- some, rather subtle ones -- that were working against
150
581000
3000
- disa prej tyre delikatë -- që po punonin kundër
10:03
the Easter Islanders, and they involve fallout of volcanic tephra,
151
585000
4000
qytetarëve të Ishullit Easter, dhe këto përfshijnë shpërbërjen e gurëve vullkanikë,
10:08
latitude, rainfall. Perhaps the most subtle of them
152
590000
3000
gjerësinë, dhe shiun. Ndoshta faktori më delikat
10:11
is that it turns out that a major input of nutrients
153
593000
2000
është fakti që një hyrje kryesore e ushqimit
10:14
which protects island environments in the Pacific is from
154
596000
4000
që i mbron ambientet e ishujve në Paqësore vjen nga
10:18
the fallout of continental dust from central Asia.
155
600000
3000
shpërbërja e pluhurit kontinental nga Azia qëndrore.
10:21
Easter, of all Pacific islands, has the least input of dust
156
603000
4000
Easter, nga të gjitë ishujt, merr sasinë më të vogël
10:25
from Asia restoring the fertility of its soils. But that's
157
607000
3000
të pluhurit që e restauron pjellorinë e tokës. Ky është një faktor
10:29
a factor that we didn't even appreciate until 1999.
158
611000
3000
të cilin nuk e kemi vlerësuar deri më 1999.
10:34
So, some societies, for subtle environmental reasons,
159
616000
2000
Pra, disa shoqëri, për arsye delikate ambientale,
10:36
are more fragile than others. And then finally,
160
618000
3000
janë më të ndjeshme se të tjerat. Dhe, së fundmi,
10:39
another generalization. I'm now teaching a course
161
621000
2000
një përgjithësim tjetër. Tani po e mësoj një lëndë
10:42
at UCLA, to UCLA undergraduates, on these collapses
162
624000
3000
në Universitetin e Kalifornisë në Los Angjelso, për studentët e UKLA
10:45
of societies. What really bugs my UCLA undergraduate students is,
163
627000
4000
që ka të bëjë me këto dështime të shoqërive. Ajo që ju pengon studentëve më së shumti është:
10:49
how on earth did these societies not see what they were doing?
164
631000
3000
si është e mundur që këto shoqëri nuk e panë se ç'po bënin?
10:52
How could the Easter Islanders have deforested their environment?
165
634000
3000
Si kanë mundur banorët e Ishullit Easter të shpyllëzojnë ambientin e tyre?
10:55
What did they say when they were cutting down the last palm tree?
166
637000
3000
Çfarë po thonin ata kur e prenë pemën e fundit?
10:59
Didn't they see what they were doing? How could societies
167
641000
3000
A nuk e panë se çfarë po bënin? Si është e mundur që shoqëritë
11:02
not perceive their impacts on the environments and stop in time?
168
644000
4000
nuk e kuptuan ndikimin që kanë mbi ambientin dhe nuk u ndalën me kohë?
11:07
And I would expect that, if our human civilization carries on,
169
649000
6000
Dhe unë supozoj që, nëse civilizimi njerëzor vazhdon,
11:14
then maybe in the next century people will be asking,
170
656000
3000
atëherë ndoshta shekullin e ardhshëm njerëzit do pyesin,
11:17
why on earth did these people today in the year 2003 not see
171
659000
3000
si është e mundur që njerëzit e vitit 2003 nuk i kuptuan
11:21
the obvious things that they were doing and take corrective action?
172
663000
3000
gjërat e qarta që po bënin, dhe nuk u ndalën?
11:25
It seems incredible in the past. In the future, it'll seem
173
667000
2000
Duket e pabesueshme kur shohim të kaluarën. Në të ardhmen, do të duket
11:28
incredible what we are doing today. And so I've been
174
670000
3000
e pabesueshme ajo që po bëjme ne sot. Kështu që
11:31
trying to develop a hierarchical set of considerations
175
673000
5000
ne kemi provuar të zhvillojmë disa konsiderata hierarkike
11:36
about why societies fail to solve their problems --
176
678000
3000
që spjegojnë pse shoqëritë dështojnë të gjejnë zgjidhje për problemet e tyre.
11:40
why they fail to perceive the problems or, if they perceive them,
177
682000
2000
Pse dështojnë të kuptojnë problemet e tyre, apo, nëse i kuptojnë,
11:42
why they fail to tackle them. Or, if they tackle them,
178
684000
3000
pse dështojnë ti zgjidhin ato? Ose, nëse provojnë ti zgjidhin
11:45
why do they fail to succeed in solving them?
179
687000
2000
pse nuk janë të suksesshëm?
11:48
I'll just mention two generalizations in this area.
180
690000
3000
Do të përmendi vetëm dy përgjithësime të kësaj fushe.
11:52
One blueprint for trouble, making collapse likely,
181
694000
2000
Një plan për probleme, që e bën dështimin të mundur,
11:55
is where there is a conflict of interest between the short-term
182
697000
3000
është aty ku ka konlfikt në mes të interesave afat-shkurtër
11:58
interest of the decision-making elites and the long-term
183
700000
4000
të elitës që merr vendime dhe interesit afat-gjatë të
12:02
interest of the society as a whole, especially if the elites
184
704000
3000
shoqërisë në përgjithësi. Kjo ndodh sidomos nëse elita
12:06
are able to insulate themselves from the consequences
185
708000
2000
mund të izoloj vetëveten prej pasojave
12:08
of their actions. Where what's good in the short run for the elite
186
710000
4000
të veprave të tyre. Aty ky ajo që është e mirë në afat të shkurtër për elitën
12:12
is bad for the society as a whole, there's a real risk of the elite
187
714000
4000
është e dëmshme për shoqërine, ka një rrezik të vërtet që elita
12:16
doing things that would bring the society down in the long run.
188
718000
2000
do të bëj gjëra që do ta dëmtojnë shoqërine në afat të gjatë.
12:19
For example, among the Greenland Norse --
189
721000
2000
Për shembul, ndër Skandinavët e Grenlandës --
12:21
a competitive rank society -- what the chiefs really wanted
190
723000
3000
një shoqëri konkurruese -- ajo që udhëheqësit donin ishte të kishin më shumë
12:24
is more followers and more sheep and more resources
191
726000
2000
ndjekës, më shumë dele dhe më shumë burime për të
12:27
to outcompete the neighboring chiefs. And that led the chiefs
192
729000
3000
pasur më shumë se udhëheqësit fqinjë. Kjo i lejoj udhëheqësit të
12:30
to do what's called flogging the land: overstocking the land,
193
732000
4000
bëjnë atë që quhet fshikullim i tokës: mbingarkimin e tokës,
12:34
forcing tenant farmers into dependency. And that made
194
736000
4000
dhe detyrimin e fermerëve në varrje. Kjo i bëri udhëheqësit të
12:38
the chiefs powerful in the short run,
195
740000
4000
fuqijshëm në afat të shkurtër,
12:42
but led to the society's collapse in the long run.
196
744000
3000
por rezultoj në dështim të shoqërisë.
12:46
Those same issues of conflicts of interest are acute
197
748000
3000
Këto probelme të njejta të konlfiktit të interesave janë
12:49
in the United States today. Especially because
198
751000
3000
prezente edhe në SHBA sot. Sidomos sepse
12:52
the decision makers in the United States are frequently
199
754000
3000
ata që marrin vendime në SHBA janë shpesh
12:56
able to insulate themselves from consequences
200
758000
2000
në gjendje të izolojnë vetëveten nga pasojat
12:59
by living in gated compounds, by drinking bottled water
201
761000
2000
sepse mund të jetojnë në shoqëri të rrethuara, mund të pijnë ujë
13:02
and so on. And within the last couple of years,
202
764000
3000
në shishe, e kështu me rradhë. Brenda dy viteve të fundit,
13:05
it's been obvious that the elite in the business world
203
767000
3000
duket çartë që elita e biznesit
13:09
correctly perceive that they can advance
204
771000
2000
e kuptojnë që mund të bëj gjëra
13:11
their short-term interest by doing things that are
205
773000
2000
që i lejojnë të përfitojnë, por që
13:14
good for them but bad for society as a whole,
206
776000
2000
e dëmtojnë shoqërine. Për shembull,
13:16
such as draining a few billion dollars out of Enron
207
778000
3000
mund të kullojnë ca miliard dollar nga Enron
13:19
and other businesses. They are quite correct
208
781000
3000
dhe biznese të tjera. Ata kanë të drejtë kur thonë që këto gjëra
13:23
that these things are good for them in the short term,
209
785000
3000
janë fitimprurëse në afat të shkurtër,
13:26
although bad for society in the long term.
210
788000
2000
edhe pse të dëmshme për shoqërinë në afat të gjatë.
13:29
So, that's one general conclusion about why societies
211
791000
3000
Pra, ky është një përfundim se pse shoqëritë
13:32
make bad decisions: conflicts of interest.
212
794000
4000
marrin vendime të gabueshme: konflikti i interesave.
13:36
And the other generalization that I want to mention
213
798000
2000
Përgjithësimi i dytë që dua të përmendi është që
13:40
is that it's particularly hard for a society to make
214
802000
2000
është posaqërisht vështirë për një shoqëri të marr
13:42
quote-unquote good decisions when there is a conflict involving
215
804000
6000
një "vendim të mirë" kur kemi të bëjmë me vlera
13:48
strongly held values that are good in many circumstances
216
810000
4000
të forta, të cilat janë të mira në të shumtën e rasteve,
13:53
but are poor in other circumstances. For example,
217
815000
3000
por të dobëta ne disa raste. Për shembull,
13:56
the Greenland Norse, in this difficult environment,
218
818000
3000
Skandinavët e Grenlandës, në këtë ambient të vështire,
13:59
were held together for four-and-a-half centuries
219
821000
3000
u mbajtën së bashku nga angazhimi i tyre 4.5 shekullor
14:02
by their shared commitment to religion,
220
824000
2000
rreth fesë, dhe nga kohezioni
14:05
and by their strong social cohesion. But those two things --
221
827000
4000
i fortë shoqëror. Por këto dy gjëra -- angazhimi rreth fesë
14:09
commitment to religion and strong social cohesion --
222
831000
2000
dhe kohezioni i fortë shoqëror --
14:12
also made it difficult for them to change at the end
223
834000
3000
e vështirësuan mundësinë e tyre për të ndryshuar
14:15
and to learn from the Inuit. Or today -- Australia.
224
837000
3000
dhe për të mësuar nga Inuitët. Ose sot -- Australia.
14:18
One of the things that enabled Australia to survive
225
840000
3000
Njëra prej gjërave që e lejoj Australinë të mbijetoj
14:21
in this remote outpost of European civilization
226
843000
3000
në këtë pjesë të largët të civilizimit Europian
14:24
for 250 years has been their British identity.
227
846000
4000
për 250 vjet ka qenë identiteti i tyre Britanez.
14:28
But today, their commitment to a British identity
228
850000
4000
Por sot, zotimi i tyre si Britanez
14:32
is serving Australians poorly in their need to adapt
229
854000
3000
nuk po i ndihmon Australianët të adaptohen
14:35
to their situation in Asia. So it's particularly difficult
230
857000
4000
me situatën e tyre në Azi. Kështu që është posaqërisht vështire
14:39
to change course when the things that get you in trouble
231
861000
4000
të ndërrosh rrugën kur gjërat që të fusin në telashe
14:43
are the things that are also the source of your strength.
232
865000
3000
janë gjërat që të japin fuqitë gjithashtu.
14:47
What's going to be the outcome today?
233
869000
2000
Cili do të jetë përfundimi sot?
14:49
Well, all of us know the dozen sorts of ticking time bombs
234
871000
6000
Epo, të gjithë e dimë për bombat të cilat janë gati për të shpërthyer
14:55
going on in the modern world, time bombs that have fuses
235
877000
6000
në botën moderne, bombat kohore që kanë siguresa
15:01
of a few decades to -- all of them, not more than 50 years,
236
883000
3000
të disa dekadave -- jo më shumë se 50 vjet,
15:05
and any one of which can do us in; the time bombs of water,
237
887000
4000
dhe të cilat mund të na dëmtojnë; bombat kohore të ujit,
15:10
of soil, of climate change, invasive species,
238
892000
4000
të dheut, të ndërrimit klimatik, të specieve pushtuese,
15:14
the photosynthetic ceiling, population problems, toxics, etc., etc. --
239
896000
4000
të kufirit fotosintetik, problemet me popullsi, helme etj. etj. --
15:19
listing about 12 of them. And while these time bombs --
240
901000
3000
janë gati 12 prej tyre. Përderisa këto bomba kohore --
15:23
none of them has a fuse beyond 50 years, and most of them
241
905000
2000
asnjëra me siguresë më të gjatë se 50 vjet, dhe shumica prej tyre
15:25
have fuses of a few decades -- some of them, in some places,
242
907000
3000
kanë siguresa të disa dekadave -- disa prej tyre, në disa vende,
15:28
have much shorter fuses. At the rate at which we're going now,
243
910000
3000
kanë siguresa më të shkurtëra. Në ritmin me të cilin po zhvillohemi,
15:32
the Philippines will lose all its accessible loggable forest
244
914000
4000
Filipinet do të humabsin pyllin që mund ta presin
15:36
within five years. And the Solomon Islands are only
245
918000
2000
brenda 5 viteve. Ishujt Solomon janë vetëm një vit
15:39
one year away from losing their loggable forest,
246
921000
3000
larg humbjes së pyllit që mund ta presin,
15:42
which is their major export. And that's going to be spectacular
247
924000
2000
i cili është eksporti i tyre kryesor. Kjo do të jetë spektakolare
15:44
for the economy of the Solomons. People often ask me,
248
926000
4000
për ekonominë e Solomonëve. Njerëzit shpesh më pyesin,
15:48
Jared, what's the most important thing that we need to do
249
930000
2000
Jared, cila është gjëja kryesore që duhet të bëjmë
15:51
about the world's environmental problems?
250
933000
1000
për problemet ambientale të ambientit botëror?
15:53
And my answer is, the most important thing we need to do
251
935000
2000
Përgjigjja ime është që duhet të harrojmë që ka
15:55
is to forget about there being any single thing that is
252
937000
3000
vetëm një gjë që është më e rëndësishme
15:58
the most important thing we need to do.
253
940000
1000
se gjërat tjera.
16:00
Instead, there are a dozen things, any one of which could do us in.
254
942000
3000
Më mirë, ka rreth 12 gjëra të cilat mund të na dëmtojnë.
16:03
And we've got to get them all right, because if we solve 11,
255
945000
3000
Duhet ti bëjmë si duhet, sepse nëse i zgjidhim 11 prej tyre,
16:06
we fail to solve the 12th -- we're in trouble. For example,
256
948000
3000
por jo të 12-tën - ne jemi në rrezik. Për shembull,
16:09
if we solve our problems of water and soil and population,
257
951000
3000
nëse e zgjidhim problemin e ujit, të dheut, dhe the popullsisë,
16:12
but don't solve our problems of toxics, then we are in trouble.
258
954000
4000
por nuk i zgjidhim problemet e helmeve, atëherë jemi në rrezik.
16:18
The fact is that our present course is a non-sustainable course,
259
960000
5000
Fakti është që rruga jonë e tashme nuk është një rrugë e qëndrueshme,
16:23
which means, by definition, that it cannot be maintained.
260
965000
3000
që do të thotë, që nuk mund të vazhdohet.
16:27
And the outcome is going to get resolved within a few decades.
261
969000
6000
Rezultati do të zgjidhet brenda disa dekadave.
16:34
That means that those of us in this room who are less than
262
976000
3000
Kjo do të thotë që ne të cilët jemi në këtë dhome, dhe jemi më pak
16:37
50 or 60 years old will see how these paradoxes are resolved,
263
979000
4000
se 50 apo 60 vjet do të shohim se si zgjidhen këto paradokse, dhe ne që jemi
16:41
and those of us who are over the age of 60 may not see
264
983000
3000
mbi moshën 60 vjeqare mund të mos e shohim zgjidhjen,
16:44
the resolution, but our children and grandchildren certainly will.
265
986000
3000
por fëmijët dhe nipat e mbesat tona sigurisht që po.
16:48
The resolution is going to achieve either of two forms:
266
990000
2000
Kjo zgjidhjke do të merr një prej dy formave të mundshme:
16:51
either we will resolve these non-sustainable time-fuses
267
993000
4000
ose do ti zgjidhim këto siguresa të pa-qëndrueshme
16:56
in pleasant ways of our own choice by taking remedial action,
268
998000
5000
në një mënyrë tonë duke provuar ti përmisojmë,
17:01
or else these conflicts are going to get settled
269
1003000
3000
ose këto konflikte do të zgjidhen në mënyra
17:04
in unpleasant ways not of our choice -- namely, by war,
270
1006000
3000
më të pakëndshme të cilat nuk mund ti zgjedhim -- domethënë, me luftë,
17:08
disease or starvation. But what's for sure is that our
271
1010000
3000
sëmundje ose vdekje nga uria. Ajo që dihet tashmë është
17:12
non-sustainable course will get resolved in one way or another
272
1014000
2000
që kjo rruga jonë e paqëndrueshme do të zgjidhet në një mënyrë
17:14
in a few decades. In other words, since the theme of this session
273
1016000
4000
apo tjetrën brenda disa dekadave. Me fjalë të tjera, meqenëse tema
17:18
is choices, we have a choice. Does that mean that we should
274
1020000
5000
e kësaj seance është alternativa, ne kemi një alternativë. A do të thotë kjo që
17:23
get pessimistic and overwhelmed? I draw the reverse conclusion.
275
1025000
4000
duhet të bëhemi pesimistë dhe të tronditur? Unë kam ardhur në përfundimin e kundërt.
17:28
The big problems facing the world today are not at all
276
1030000
3000
Problemet më të mëdha sot me të cilat duhet të merremi
17:31
things beyond our control. Our biggest threat is not an asteroid
277
1033000
4000
nuk janë jashtë kontrollit tonë. Kërcënimi më i madh nuk është një asteroid
17:35
about to crash into us, something we can do nothing about.
278
1037000
3000
që veçsa nuk është rrëzuar në tokë, diç që nuk mund të kontrollojmë.
17:39
Instead, all the major threats facing us today are problems
279
1041000
3000
Në vend të kësaj, të gjitha kërcënimet me të cilat përballemi sot janë
17:42
entirely of our own making. And since we made the problems,
280
1044000
4000
probleme që i kemi krijuar vetë ne. Meqenëse i kemi krijuar këto probleme,
17:46
we can also solve the problems. That then means that it's
281
1048000
4000
mund edhe ti zgjidhim. Kjo do të thotë që
17:50
entirely in our power to deal with these problems.
282
1052000
3000
ne e kemi fuqinë për ti zgjidhur këto probleme.
17:54
In particular, what can all of us do? For those of you
283
1056000
3000
Posaqërisht, çfare mund të bëjmë? Për ata që janë të interesuar
17:57
who are interested in these choices, there are lots of things
284
1059000
3000
në këto alternativa, ka shume gjëra që mund të bëjmë.
18:00
you can do. There's a lot that we don't understand,
285
1062000
3000
Ka shumë gjëra që nuk i kuptojmë,
18:04
and that we need to understand. And there's a lot that
286
1066000
3000
dhe që duhet të kuptojmë. Dhe ka shumë gjëra që i kuptojmë
18:07
we already do understand, but aren't doing, and that
287
1069000
4000
por nuk i zbatojmë, dhe duhet të
18:11
we need to be doing. Thank you.
288
1073000
2000
bëjmë diç. Faleminderit
18:13
(Applause)
289
1075000
3000
(Duartrokitje)
ABOUT THE SPEAKER
Jared Diamond - Civilization scholarJared Diamond investigates why cultures prosper or decline -- and what we can learn by taking a broad look across many kinds of societies.
Why you should listen
In his books Guns, Germs and Steel and Collapse (and the popular PBS and National Geographic documentaries they inspired), big-picture scholar Jared Diamond explores civilizations and why they all seem to fall. Now in his latest book, The World Until Yesterday, Diamond examines small, traditional, tribal societies -- and suggests that modern civilization is only our latest solution to survival.
Diamond’s background in evolutionary biology, geography and physiology informs his integrated vision of human history. He posits that success -- and failure -- depends on how well societies adapt to their changing environment.
Jared Diamond | Speaker | TED.com