TED2013
Jared Diamond: How societies can grow old better
Jared Diamond: Toplumlar nasıl daha iyi yaşlanır
Filmed:
Readability: 5.2
1,100,581 views
İnsan ömrünü uzatmak için yapılan son çabalarda bir ironi var:
Genç-merkezli bir toplumda yaşlı olmak kolay iş değil. Yaşlı insanlar, anlamlı iş eksikliği ve gelir yetersizliğiyle toplumdan soyutlanabiliyor. Bu şaşırtıcı konuşmada Jared Diamond toplumların ihtiyarlarına ne kadar farklı --bazıları daha iyi, bazıları daha kötü -- davrandıklarına bakıyor ve tecrübeden kazanç sağlamamızı tavsiye ediyor.
Jared Diamond - Civilization scholar
Jared Diamond investigates why cultures prosper or decline -- and what we can learn by taking a broad look across many kinds of societies. Full bio
Jared Diamond investigates why cultures prosper or decline -- and what we can learn by taking a broad look across many kinds of societies. Full bio
Double-click the English transcript below to play the video.
00:12
To give me an idea of how many of you here
0
745
2229
Anlatmak üzere olduğum konunun
00:14
may find what I'm about to tell you
1
2974
2122
pratik bir değeri olup olmadığını
00:17
of practical value,
2
5096
1625
anlamam için
00:18
let me ask you please to raise your hands:
3
6721
2689
rica etsem
00:21
Who here is either over 65 years old
4
9410
3567
65 yaşından büyük olanlar ya da
00:24
or hopes to live past age 65
5
12977
3769
65 yaşını geçmeyi umanlar,
00:28
or has parents or grandparents who did live
6
16746
2945
veya ailesinden ya da onların ailelerinden
00:31
or have lived past 65,
7
19691
1967
65 yaşına kadar yaşamış olanlar,
00:33
raise your hands please. (Laughter)
8
21658
2585
ellerini kaldırabilir mi? (Gülüşmeler)
00:36
Okay. You are the people to whom my talk
9
24243
2154
Tamam. Sizler, konuşmamın
00:38
will be of practical value. (Laughter)
10
26397
2434
pratik bir değer bulacağı insanlarsınız. (Gülüşmeler)
00:40
The rest of you
11
28831
1657
Geri kalanınız,
00:42
won't find my talk personally relevant,
12
30488
1788
konuşmamı kişisel olarak alakalı bulmayacaksınız,
00:44
but I think that you will still find the subject
13
32276
1914
fakat yine de konuyu büyüleyici bulacağınızı
00:46
fascinating.
14
34190
1647
düşünüyorum.
00:47
I'm going to talk about growing older
15
35837
1632
Geleneksel toplumlar içinde yaşlanma
00:49
in traditional societies.
16
37469
2419
hakkında konuşacağım.
00:51
This subject constitutes just one chapter
17
39888
2746
Bu konu, bizim büyük, çağdaş toplumlarımızla
00:54
of my latest book, which compares
18
42634
2591
geleneksel, küçük, kabile toplumlarını
00:57
traditional, small, tribal societies
19
45225
3217
çocuk yetiştirme, yaşlanma, sağlık,
01:00
with our large, modern societies,
20
48442
2550
tehlikelerle başa çıkma,
01:02
with respect to many topics
21
50992
1625
anlaşmazlıkları çözme, din
01:04
such as bringing up children,
22
52617
1859
ve birden fazla dil konuşma gibi
01:06
growing older, health, dealing with danger,
23
54476
3921
bir sürü konuyu karşılaştıran
01:10
settling disputes, religion
24
58397
2345
son kitabımın sadece
01:12
and speaking more than one language.
25
60742
2791
bir bölümünü oluşturuyor.
01:15
Those tribal societies, which constituted
26
63533
2557
İnsan tarihindeki toplumların
01:18
all human societies for most of human history,
27
66090
2985
büyük bir kısmını oluşturan bu kabile toplumları,
01:21
are far more diverse than are our modern,
28
69075
3294
bizim çağdaş, yeni, büyük
01:24
recent, big societies.
29
72369
2167
toplumlarımızdan daha çeşitli.
01:26
All big societies that have governments,
30
74536
2363
Devletleri olan ve insanları birbirine yabancı
01:28
and where most people are strangers to each other,
31
76899
2266
tüm büyük toplumlar, kaçınılmaz
01:31
are inevitably similar to each other
32
79165
2348
bir şekilde birbirine benzer ve
01:33
and different from tribal societies.
33
81513
2848
kabile toplumlarından farklılar.
01:36
Tribes constitute thousands of natural experiments
34
84361
3311
Kabileler, insan ırkının nasıl yönetileceğine yönelik
01:39
in how to run a human society.
35
87672
2549
binlerce doğal deney oluşturur.
01:42
They constitute experiments from which we ourselves
36
90221
2807
Deneyleri bizim anlayabileceğimiz şekilde
01:45
may be able to learn.
37
93028
2402
oluştururlar.
01:47
Tribal societies shouldn't be scorned
38
95430
2020
Kabile toplumları ne ilkel ve zavallı
01:49
as primitive and miserable,
39
97450
1736
olarak küçük görülmeli, ne de
01:51
but also they shouldn't be romanticized
40
99186
2371
mutlu ve huzurlu olarak
01:53
as happy and peaceful.
41
101557
2217
romantize edilmelidir.
01:55
When we learn of tribal practices,
42
103774
2259
Kabile adetlerini öğrendiğimizde,
01:58
some of them will horrify us,
43
106033
1774
bunların bir kısmı bizi korkutur,
01:59
but there are other tribal practices which,
44
107807
2550
ama duyduğumuzda hayranlık duyup
02:02
when we hear about them,
45
110357
1349
kıskanacağımız, "Acaba kendimize
02:03
we may admire and envy
46
111706
1947
uyarlayabilir miyiz?" diye
02:05
and wonder whether we could adopt those practices
47
113653
2224
merak edeceğimiz başka adetleri de
02:07
ourselves.
48
115877
2697
vardır.
02:10
Most old people in the U.S. end up living
49
118574
3087
ABD'deki birçok yaşlı insan
02:13
separately from their children
50
121661
1987
çocuklarından ve erken yaşlardaki
02:15
and from most of their friends
51
123648
1506
arkadaşlarının çoğundan
02:17
of their earlier years,
52
125154
1692
ayrı yaşıyor,
02:18
and often they live in separate
retirements homes for the elderly,
retirements homes for the elderly,
53
126846
3854
ve çoğu da huzurevlerinde yaşıyor,
02:22
whereas in traditional societies,
54
130700
2208
ama geleneksel toplumlarlarda,
02:24
older people instead live out their lives
55
132908
2834
yaşlı insanlar hayatlarını çocuklarının,
02:27
among their children, their other relatives,
56
135742
2166
akrabalarının ve ömürlük arkadaşlarının
02:29
and their lifelong friends.
57
137908
2397
yanında geçiriyor.
02:32
Nevertheless, the treatment of the elderly
58
140305
2169
Ancak bu toplumlarda ihtiyarlara karşı davranış
02:34
varies enormously among traditional societies,
59
142474
3165
bizim çağdaş toplumuza göre çok daha kötüden
02:37
from much worse to much better
60
145639
2181
daha iyiye uzanan büyük
02:39
than in our modern societies.
61
147820
2958
bir değişkenlik gösteriyor.
02:42
At the worst extreme, many traditional societies
62
150778
2797
En beter aşırılık olarak, birçok geleneksel toplum
02:45
get rid of their elderly
63
153575
1813
ihtiyarlarından şu dört
02:47
in one of four increasingly direct ways:
64
155388
3531
yoldan biriyle kurtuluyor:
02:50
by neglecting their elderly
65
158919
1663
ihtiyarlarını umursamayarak
02:52
and not feeding or cleaning them until they die,
66
160582
3429
ve ölene kadar yemek vermeyip temizlemeyerek,
02:56
or by abandoning them when the group moves,
67
164011
3054
ya da grup başka yere giderken onları
arkalarında yalnız bırakarak,
arkalarında yalnız bırakarak,
02:59
or by encouraging older people to commit suicide,
68
167065
3139
ya da yaşlı insanları intihara teşvik ederek,
03:02
or by killing older people.
69
170204
3045
ya da onları öldürerek.
03:05
In which tribal societies do children
70
173249
2749
Hangi kabile toplumlarında çocuklar
03:07
abandon or kill their parents?
71
175998
2386
ebeveynlerini yalnız bırakıyor ya da
öldürüyor?
öldürüyor?
03:10
It happens mainly under two conditions.
72
178384
3024
Bu durum genel olarak şu iki durumda ortaya çıkıyor.
03:13
One is in nomadic, hunter-gather societies
73
181408
2980
Biri, genelde yer değiştiren
03:16
that often shift camp
74
184388
1723
ve fiziksel olarak
03:18
and that are physically incapable
75
186111
2179
yürüyemeyen yaşlı insanları,
03:20
of transporting old people who can't walk
76
188290
3123
zaten çocuklarını ve eşyalarını taşımak
03:23
when the able-bodied younger people already
77
191413
2560
zorunda olduklarından taşıyamayacak
03:25
have to carry their young children
78
193973
1935
olan gençlerin bulunduğu,
03:27
and all their physical possessions.
79
195908
2818
avcı-toplayıcı toplumlarda görülüyor.
03:30
The other condition is in societies
80
198726
2164
Diğer durum ise ya da kararsız
03:32
living in marginal or fluctuating environments,
81
200890
3310
çevrelerde yaşayan, periyodik yiyecek kıtlığı
03:36
such as the Arctic or deserts,
82
204200
2333
görülen ve ara sıra herkesi
03:38
where there are periodic food shortages,
83
206533
2584
canlı tutacak yeterli yiyecek de bulunamayan
03:41
and occasionally there just isn't enough food
84
209117
1929
Arktik ya da çöl toplumlarındaki
03:43
to keep everyone alive.
85
211046
2480
durum.
03:45
Whatever food is available has to be reserved
86
213526
2424
Kullanılabilir yiyeceklerin güçlü kuvvetli yetişkinlere
03:47
for able-bodied adults and for children.
87
215950
4325
ve çocuklara ayrılması gerekiyor.
03:52
To us Americans, it sounds horrible
88
220275
2900
Biz Amerikalılara göre, kendi hasta eşinizi
03:55
to think of abandoning or killing
89
223175
2233
ya da yaşlı anne-babanızı yalnızlığa
03:57
your own sick wife or husband
90
225408
2181
terk etmek ya da öldürmek
03:59
or elderly mother or father,
91
227589
2299
kulağa korkunç geliyor,
04:01
but what could those traditional societies
92
229888
3759
ama sözkonusu geleneksel toplumlar farklı olarak
04:05
do differently?
93
233647
1483
ne yapabilir?
04:07
They face a cruel situation of no choice.
94
235130
3820
Seçeneksizliğin acımasız durumuyla yüz yüze kalıyorlar.
04:10
Their old people had to do it to their own parents,
95
238950
2995
İhtiyarları bunu kendi ailelerine yapmak zorundalardı,
04:13
and the old people know
96
241945
1288
ve şimdi onlar kendilerine
04:15
what now is going to happen to them.
97
243233
3151
ne olacağının farkında.
04:18
At the opposite extreme
98
246384
1814
Bu durumun tam zıttında,
04:20
in treatment of the elderly, the happy extreme,
99
248198
2679
benim de 50 yıldır alan çalışmamı yaptığım Yeni Gine
04:22
are the New Guinea farming societies
100
250877
1987
çiftçi toplumlarında ve dünyanın
04:24
where I've been doing my fieldwork
for the past 50 years,
for the past 50 years,
101
252864
2997
diğer yerleşik geleneksel
04:27
and most other sedentary traditional societies
102
255861
3247
toplumlarında yaşlılar tedavi
04:31
around the world.
103
259108
2086
ediliyor.
04:33
In those societies, older people are cared for.
104
261194
2948
Bu toplumlarda, yaşlı insanlar önemseniyor.
04:36
They are fed. They remain valuable.
105
264142
2350
Besleniyor. Değerli kalıyorlar.
04:38
And they continue to live in the same hut
106
266492
2188
Ve ömürlük arkadaşlarıyla, akrabalarıyla ve
04:40
or else in a nearby hut near their children,
107
268680
2687
çocuklarıyla aynı ya da yakın yerlerde
04:43
relatives and lifelong friends.
108
271367
3899
yaşamaya devam ediyorlar.
04:47
There are two main sets of reasons for this variation
109
275266
2432
Yaşlılarını tedavi eden toplumlar arasındaki bu
04:49
among societies in their treatment
110
277698
2355
değişkenliğin iki ana sebep
04:52
of old people.
111
280053
1397
kümesi var.
04:53
The variation depends especially
112
281450
1637
Bu değişkenlik özellikle yaşlıların
04:55
on the usefulness of old people
113
283087
2270
yararlılığına ve o toplumun
04:57
and on the society's values.
114
285357
2713
değerlerine bağlı.
05:00
First, as regards usefulness,
115
288070
2323
İlk olarak yararlılığı ele alırsak,
05:02
older people continue to perform useful services.
116
290393
3455
yaşlı insanlar faydalı hizmetler yapmaya devam ediyorlar.
05:05
One use of older people in traditional societies
117
293848
2685
Yaşlı insanların geleneksel toplumlardaki kullanım
05:08
is that they often are still effective
118
296533
2000
alanlarından biri, yiyecek üretiminde
05:10
at producing food.
119
298533
2413
halen etkili olmaları.
05:12
Another traditional usefulness of older people
120
300946
2413
Geleneksel toplumlardaki ihtiyarların bir diğer
05:15
is that they are capable of babysitting
121
303359
3279
yararı da torunlarına bakıcılık
05:18
their grandchildren,
122
306638
1694
yapabilmeleri,
05:20
thereby freeing up their own adult children,
123
308332
2670
dolayısıyla, bu torunların ebeveynleri olan
05:23
the parents of those grandchildren,
124
311002
1871
kendi yetişkin çocuklarını torunları için
avlanmaya
avlanmaya
05:24
to go hunting and gathering
food for the grandchildren.
food for the grandchildren.
125
312873
3473
ya da yiyecek toplamaya gitmeleri
için serbest bırakmaları.
için serbest bırakmaları.
05:28
Still another traditional value of older people
126
316346
2205
Hala geçerli olan bir diğer geleneksel değerleri
05:30
is in making tools, weapons, baskets,
127
318551
2920
ise alet, silah, sepet, tabak çanak ve
05:33
pots and textiles.
128
321471
1957
dokuma yapmaları.
05:35
In fact, they're usually the people who are best at it.
129
323428
3249
Aslında bunlar bu işte en iyi olanlar.
05:38
Older people usually are the leaders
130
326677
2768
İhtiyarlar genellikle geleneksel
05:41
of traditional societies,
131
329445
1849
toplumların liderleridir,
05:43
and the people most knowledgeable about politics,
132
331294
3259
ve aynı zamanda siyaset, tıp, din, şarkılar ve danslar
05:46
medicine, religion, songs and dances.
133
334553
3999
hakkında da en bilgi sahibi olanlardır.
05:50
Finally, older people in traditional societies
134
338552
2452
Son olarak, geleneksel toplumlardaki
05:53
have a huge significance that would never occur
135
341004
3927
ihtiyarlar bizim bilgi kaynaklarımızın kitaplar ve
05:56
to us in our modern, literate societies,
136
344931
3676
internet olduğu modern toplumlarımızda
06:00
where our sources of information are books
137
348607
2415
asla olmayacak kadar
06:03
and the Internet.
138
351022
1684
önemlidirler.
06:04
In contrast, in traditional societies without writing,
139
352706
3423
Tersine, yazmanın olmadığı geleneksel toplumlarda
06:08
older people are the repositories of information.
140
356129
3686
yaşlı insanlar bilgi deposudur.
06:11
It's their knowledge that spells the difference
141
359815
2565
Nadir gelişen, sadece en yaşlıların tecrübe
06:14
between survival and death for their whole society
142
362380
3750
sahibi olduğu kriz zamanlarında,
06:18
in a time of crisis caused by rare events
143
366130
3258
tüm toplum için hayatta kalma ve ölüm
06:21
for which only the oldest people alive
144
369388
2595
arasındaki farkı açıklayan bilgi,
06:23
have had experience.
145
371983
2289
onların bilgisidir.
06:26
Those, then, are the ways in which older people
146
374272
2470
Bunlar geleneksel toplumlardaki ihtiyar insanların
06:28
are useful in traditional societies.
147
376742
2903
faydalı olma yolları.
06:31
Their usefulness varies and contributes
148
379645
2562
Onların faydaları değişkenlik gösteriyor ve
06:34
to variation in the society's treatment
149
382207
2618
toplumun yaşlılara karşı tavrının çeşitliliğine
06:36
of the elderly.
150
384825
2000
katkı sağlıyor.
06:38
The other set of reasons for variation
151
386825
1819
Yaşlılara karşı davranıştaki çeşitliliğin
06:40
in the treatment of the elderly is
152
388644
1875
sebeplerinden bir diğeri de
06:42
the society's cultural values.
153
390519
3235
toplumun kültürel değerleri.
06:45
For example, there's particular emphasis
154
393754
2026
Örneğin, Doğu Asya'da, Konfüçyus'un, evlatların
06:47
on respect for the elderly in East Asia,
155
395780
3209
büyüklere karşı bağlılıklarını, desteklerini
06:50
associated with Confucius' doctrine
156
398989
2911
ve saygılarını vurgulayan hürmet
06:53
of filial piety, which means obedience,
157
401900
3550
öğretisinden kaynaklanan yaşlılara saygı,
06:57
respect and support for elderly parents.
158
405450
4094
özel bir öneme sahiptir.
07:01
Cultural values that emphasize
respect for older people
respect for older people
159
409544
3713
Yaşlı insanlara saygıyı vurgulayan
kültürel değerler
kültürel değerler
07:05
contrast with the low status of the elderly
160
413257
2817
yaşlıların ABD'deki düşük sosyal durumlarıyla
07:08
in the U.S.
161
416074
2162
çelişir.
07:10
Older Americans are at a big disadvantage
162
418236
2558
Yaşlı Amerikalılar iş başvurularında büyük
07:12
in job applications.
163
420794
2113
dezavantajlara sahiptir.
07:14
They're at a big disadvantage in hospitals.
164
422907
2535
Hastanelerde büyük dezavantajlara sahiptir.
07:17
Our hospitals have an explicit policy
165
425442
2623
Hastanelerimizde "sağlık hizmeti kaynaklarının
07:20
called age-based allocation of healthcare resources.
166
428065
4967
yaş-bazlı tahsisi" olarak anılan açık bir kural vardır.
07:25
That sinister expression means that
167
433032
2773
Bu fena ifade, eğer hastanenin
07:27
if hospital resources are limited,
168
435805
2206
kaynakları sınırlıysa,
07:30
for example if only one donor heart
169
438011
2050
örneğin sadece bir donörün kalbi
07:32
becomes available for transplant,
170
440061
2298
nakil için müsaitse,
07:34
or if a surgeon has time to operate
171
442359
2102
ya da bir cerrahın sadece belirli
07:36
on only a certain number of patients,
172
444461
2511
sayıda hastaya bakacak zamanı varsa,
07:38
American hospitals have an explicit policy
173
446972
2950
Amerikan hastaneleri, daha genç hastalara
07:41
of giving preference to younger patients
174
449922
2320
hayatta daha az tecrübeli
07:44
over older patients
175
452242
1480
olmalarına rağmen,
07:45
on the grounds that younger patients are considered
176
453722
3244
önlerinde yaşayacakları daha uzun yıllar
07:48
more valuable to society
177
456966
1817
olduğundan, toplum
07:50
because they have more years of life ahead of them,
178
458783
2645
için daha değerli oldukları düşünülerek,
07:53
even though the younger patients have fewer years
179
461428
2660
yaşlı insanlara karşı öncelikli olduklarını belirten
07:56
of valuable life experience behind them.
180
464088
3982
açık bir kural ortaya koyuyor.
08:00
There are several reasons for this low status
181
468070
2228
ABD'deki ihtiyarların bu düşük sosyal statülerinin
08:02
of the elderly in the U.S.
182
470298
2342
birçok sebebi var.
08:04
One is our Protestant work ethic
183
472640
3185
Birisi bizim, çalışmaya büyük değer veren,
08:07
which places high value on work,
184
475825
2313
bu yüzden çalışamayacak durumdaki
08:10
so older people who are no longer working
185
478138
2223
yaşlılara saygı duyulmayan Protestan
08:12
aren't respected.
186
480361
1983
iş ahlakımız.
08:14
Another reason is our American emphasis
187
482344
2857
Bir diğer sebep de, biz Amerikalıların bağımsızlık
08:17
on the virtues of self-reliance and independence,
188
485201
3383
ve özgüven gibi meziyetlere verdiğimiz değer,
08:20
so we instinctively look down on older people
189
488584
3069
bu yüzden içgüdüsel olarak, artık özgüven sahibi
08:23
who are no longer self-reliant and independent.
190
491653
3597
ve bağımsız olmayan yaşlıları küçümsüyoruz.
08:27
Still a third reason is our American cult of youth,
191
495250
4101
Üçüncü sebepse biz Amerikanların, reklamlarımızda
08:31
which shows up even in our advertisements.
192
499351
2808
bile boy gösteren genç kültü.
08:34
Ads for Coca-Cola and beer always depict
193
502159
3264
Coca-Cola ve bira reklamları, yaşlıların da
08:37
smiling young people,
194
505423
1555
gençler gibi Coca-Cola
08:38
even though old as well as young people
195
506978
1970
ve bira alıp içmelerine rağmen
08:40
buy and drink Coca-Cola and beer.
196
508948
2322
hep gülümseyen gençleri gösterir.
08:43
Just think, what's the last time you saw
197
511270
2003
Bir düşünün, en son ne zaman 85 yaşındaki
08:45
a Coke or beer ad depicting smiling people
198
513273
2677
bir ihtiyarın gülümsediği bir kola ya da
08:47
85 years old? Never.
199
515950
2949
bira reklamı gördünüz? Hiç.
08:50
Instead, the only American ads
200
518899
1806
Bunun yerine, beyaz saçlı Amerikanların
08:52
featuring white-haired old people
201
520705
2006
rol aldığı tek reklam türü emekli evleri
08:54
are ads for retirement homes and pension planning.
202
522711
3865
ve emekli maaşlarını konu alan reklamlar.
08:58
Well, what has changed in the status
203
526576
2050
Yaşlıların bugünkü durumunda,
09:00
of the elderly today
204
528626
1983
geleneksel toplumlardaki
09:02
compared to their status in traditional societies?
205
530609
3389
statülerine göre değişen nedir?
09:05
There have been a few changes for the better
206
533998
1870
İyiye giden çok az, kötüye gidense
09:07
and more changes for the worse.
207
535868
2205
bir sürü değişim var.
09:10
Big changes for the better
208
538073
1601
Daha iyiye yönelik büyük
09:11
include the fact that today we enjoy
209
539674
2151
değişimler, bugünlerde daha uzun yaşamaktan,
09:13
much longer lives,
210
541825
1984
ihtiyarlıktaki daha iyi
09:15
much better health in our old age,
211
543809
2294
sağlık durumundan ve daha iyi
09:18
and much better recreational opportunities.
212
546103
3638
dinlenme fırsatlardan hoşlanmamızı içeriyor.
09:21
Another change for the better is that we now have
213
549741
2270
İyiye yönelik bir diğer değişimse yaşlıların bakımına
09:24
specialized retirement facilities
214
552011
2840
yönelik özel emeklilik hizmetleri
09:26
and programs to take care of old people.
215
554851
3351
ve programlarına sahip olmamız.
09:30
Changes for the worse begin with the cruel reality
216
558202
2868
Kötüye gidişat, günümüzde tüm zamanlardan
09:33
that we now have
217
561070
1689
daha çok ihtiyara
09:34
more old people and fewer young people
218
562759
2574
ve daha az gence sahip olmamız acı
09:37
than at any time in the past.
219
565333
2684
gerçeğiyle başlıyor.
09:40
That means that all those old people
220
568017
1751
Bu şu anlama geliyor: tüm bu ihtiyarlar
09:41
are more of a burden on the few young people,
221
569768
2425
azınlıktaki gençlerin sırtında bir yük, ve her ihtiyar
09:44
and that each old person has less individual value.
222
572193
4486
bireysel olarak daha az değere sahip.
09:48
Another big change for the worse
in the status of the elderly
in the status of the elderly
223
576679
3184
Yaşlıların durumundaki bir diğer
büyük değişiklikse
büyük değişiklikse
09:51
is the breaking of social ties with age,
224
579863
2677
toplumsal bağların yaşlara göre belirlenmesi.,
09:54
because older people, their children,
225
582540
1844
bunun sebebi ise yaşlı insanların, çocuklarının
09:56
and their friends,
226
584384
1316
ve onların arkadaşlarının
09:57
all move and scatter independently of each other
227
585700
2850
hayatlarının büyük bir kısmında bağımsız olarak
10:00
many times during their lives.
228
588550
2254
hareket etmeleri ve dağılmaları.
10:02
We Americans move on the average
229
590804
1813
Biz Amerikalılar ortalama her beş yılda
10:04
every five years.
230
592617
1953
bir taşınıyoruz.
10:06
Hence our older people are likely
231
594570
2031
Bu yüzden ihtiyarlarımızın,
10:08
to end up living distant from their children
232
596601
2307
çocuklarından ve gençlik arkadaşlarından
10:10
and the friends of their youth.
233
598908
2803
uzaktayken hayatlarını kaybetme oranı daha yüksek.
10:13
Yet another change for the worse
in the status of the elderly
in the status of the elderly
234
601711
3162
İhtiyarların durumlarındaki bir diğer
kötü gidişat ise
kötü gidişat ise
10:16
is formal retirement from the workforce,
235
604873
3730
iş arkadaşlıklarını ve işe bağlı özsaygı
10:20
carrying with it a loss of work friendships
236
608603
2750
kaybını da beraberinde getiren iş gücünden
10:23
and a loss of the self-esteem associated with work.
237
611353
4140
resmi olarak emekli olmaları.
10:27
Perhaps the biggest change for the worse
238
615493
2485
Belki de kötüye gidişteki en büyük değişiklik
10:29
is that our elderly are objectively
239
617978
2873
ihtiyarlarımızın geleneksel toplumdaki
10:32
less useful than in traditional societies.
240
620851
3162
ihtiyarlara göre daha az yararlı olmaları.
10:36
Widespread literacy means that they are no longer
241
624013
2963
Okuryazarlığın yaygınlaşması, onların artık bilgi kaynağı
10:38
useful as repositories of knowledge.
242
626976
2631
olarak yararlı olmadıkları anlamına geliyor.
10:41
When we want some information,
243
629607
1943
Bir bilgiye ihtiyaç duyduğumuzda,
10:43
we look it up in a book or we Google it
244
631550
2261
gidip yaşlı birini bulup sormak yerine
10:45
instead of finding some old person to ask.
245
633811
3470
Google'lıyor ya da bir kitaptan bakıyoruz.
10:49
The slow pace of technological change
246
637281
2087
Geleneksel toplumlardaki teknolojik
10:51
in traditional societies
247
639368
1822
gelişmelerin yavaş temposu
10:53
means that what someone learns there as a child
248
641190
2850
birinin çocukken öğrendiği bir bilginin, yaşlandığında da
10:56
is still useful when that person is old,
249
644040
2659
hala kullanışlı olması anlamına geliyor,
10:58
but the rapid pace of technological change today
250
646699
3603
ama günümüzdeki teknolojik gelişmelerin hızlı temposu
11:02
means that what we learn as children
251
650302
2067
çocukluğumuzda öğrendiğimiz bir şeyin
11:04
is no longer useful 60 years later.
252
652369
2890
60 yıl sonra yararlı olmamasına sebep oluyor.
11:07
And conversely, we older people are not fluent
253
655259
2379
Ve aksine, biz ihtiyarlar, çağdaş toplumda
11:09
in the technologies essential for surviving
254
657638
3034
yaşamak için gerekli olan teknolojilerde
11:12
in modern society.
255
660672
1971
akıcı değiliz.
11:14
For example, as a 15-year-old,
256
662643
2173
Örneğin, ben 15 yaşımdayken,
11:16
I was considered outstandingly
good at multiplying numbers
good at multiplying numbers
257
664816
3590
sayıları çarpma konusunda
olağanüstü olduğum düşünülüyordu,
olağanüstü olduğum düşünülüyordu,
11:20
because I had memorized the multiplication tables
258
668406
3195
çünkü çarpım tablosunu ezberlemiştim ve logaritmanın
11:23
and I know how to use logarithms
259
671601
2145
nasıl kullanılacağını biliyordum
11:25
and I'm quick at manipulating a slide rule.
260
673746
2863
ve çarpmadaki kaydırma kuralını kullanmada hızlıydım.
11:28
Today, though, those skills are utterly useless
261
676609
3086
Bugün, bu yetenekler tamamen yararsız
11:31
because any idiot
262
679695
2371
çünkü her ahmak
11:34
can now multiply eight-digit numbers
263
682066
2358
8 basamaklı sayıları bir cep hesap makinesi
11:36
accurately and instantly with a pocket calculator.
264
684424
3187
yardımıyla doğru ve anında çarpabiliyor.
11:39
Conversely, I at age 75
265
687611
2170
Diğer yandan, 75 yaşımdaki ben
11:41
am incompetent at skills
266
689781
2664
günlük yaşamda gerekli
11:44
essential for everyday life.
267
692445
2454
yetenekler konusunda yetersizim.
11:46
My family's first TV set in 1948
268
694899
2784
Ailemin 1948'deki ilk televizyonu
11:49
had only three knobs that I quickly mastered:
269
697683
3053
benim hemen ustalaştığım 3 düğmeye sahipti:
11:52
an on-off switch, a volume knob,
270
700736
2750
bir açma-kapama anahtarı, bir ses tuşu,
11:55
and a channel selector knob.
271
703486
2221
bir de kanal seçimi tuşu.
11:57
Today, just to watch a program
272
705707
2088
Bugünse, evimdeki televizyonda
11:59
on the TV set in my own house,
273
707795
2456
sadece bir program izlemek için
12:02
I have to operate a 41-button TV remote
274
710251
3717
beni tamamen bozguna uğratan 41 tuşlu
12:05
that utterly defeats me.
275
713968
1982
televizyon kumandasını yönetmek zorunda kalıyorum.
12:07
I have to telephone my 25-year-old sons
276
715950
3014
şu kör olası 41 tuşa basmaya çalışırken
12:10
and ask them to talk me through it
277
718964
2197
25 yaşındaki oğullarımı arayıp bana
12:13
while I try to push those wretched 41 buttons.
278
721161
4997
yol göstermelerini istemek zorundayım.
12:18
What can we do to improve the lives of the elderly
279
726158
2647
Birleşik Devletler'deki ihtiyarların hayat standartlarını arttırmak
12:20
in the U.S., and to make better use of their value?
280
728805
3454
ve değerlerini daha iyi kullanabilmek için ne yapabiliriz?
12:24
That's a huge problem.
281
732259
1774
Bu çok büyük bir sorun.
12:26
In my remaining four minutes today,
282
734033
2471
Bugün kalan 4 dakikam içerisinde,
12:28
I can offer just a few suggestions.
283
736504
2577
ben sadece birkaç öneride bulunabilirim.
12:31
One value of older people is that they are
284
739081
1922
İhtiyarların iyi olduğu bir konu, eğer
12:33
increasingly useful as grandparents
285
741003
3444
yapmayı seçerlerse, iş gücüne
12:36
for offering high-quality childcare
286
744447
2507
daha fazla genç kadın
12:38
to their grandchildren, if they choose to do it,
287
746954
2653
katıldıkça ve her iki cinsiyetten de
12:41
as more young women enter the workforce
288
749607
2849
evde tüm gün çocuk bakan genç ebeveyn
12:44
and as fewer young parents of either gender
289
752456
2334
sayısı azaldıkça, dede-nine olarak torunlarına
12:46
stay home as full-time caretakers of their children.
290
754790
3660
gayet güzel bir çocuk bakımı sunabilecek olmalarıdır.
12:50
Compared to the usual alternatives
291
758450
2036
Olağan alternatifleri olan maaşlı çocuk
12:52
of paid babysitters and day care centers,
292
760486
3598
bakıcıları ve çocuk bakım merkezlerine nazaran
12:56
grandparents offer superior, motivated,
293
764084
3127
dede-nineler daha üstün, adanmış ve
12:59
experienced child care.
294
767211
2688
tecrübeli bir çocuk bakımı sunuyorlar.
13:01
They've already gained experience
from raising their own children.
from raising their own children.
295
769899
3266
Kendi çocuklarını yetiştirirken
zaten tecrübe kazanmışlar.
zaten tecrübe kazanmışlar.
13:05
They usually love their grandchildren,
296
773165
2344
Genellikle torunlarını severler,
13:07
and are eager to spend time with them.
297
775509
2665
ve onlarla vakit geçirmek için can atarlar.
13:10
Unlike other caregivers,
298
778174
1901
Dede-nineler, diğer bakıcılar gibi
13:12
grandparents don't quit their job
299
780075
2897
daha iyi maaş veren başka
13:14
because they found another job with higher pay
300
782972
2436
bir ailenin çocuğunun bakım işi için
13:17
looking after another baby.
301
785408
3513
işlerini bırakmazlar.
13:20
A second value of older people is paradoxically
302
788921
2404
İhtiyarların iyi olduğu ikinci konu paradoksal bir şekilde
13:23
related to their loss of value
303
791325
2661
dünyanın değişen durumu ve
13:25
as a result of changing world
conditions and technology.
conditions and technology.
304
793986
4073
teknolojinin sonucu olarak değer
kaybı yaşamalarıyla ilintili.
kaybı yaşamalarıyla ilintili.
13:30
At the same time, older people have gained
305
798059
2036
Aynı zamanda yaşlı insanlar
13:32
in value today precisely because
306
800095
2311
elbette bugünlerde değer kazandı,
13:34
of their unique experience of living conditions
307
802406
3109
çünkü onların şimdi hızlı değişim sebebiyle
13:37
that have now become rare
308
805515
1719
nadiren görülen eşsiz yaşam
13:39
because of rapid change, but that could come back.
309
807234
3310
şartlarındaki tecrübeleri gün gelip tekrarlayabilir.
13:42
For example, only Americans now in their 70s
310
810544
2954
Örneğin bugün sadece 70'lerinde ya da daha
13:45
or older today can remember
311
813498
2260
yaşlı olan Amerikalılar
13:47
the experience of living through a great depression,
312
815758
3328
büyük buhranı atlatmış olma tecrübesini,
13:51
the experience of living through a world war,
313
819086
2638
bir dünya savaşı atlatmış olma tecrübesini,
13:53
and agonizing whether or not
314
821724
2546
acı verici atom bombası atıp atmama kararsızlığının
13:56
dropping atomic bombs would be more horrible
315
824270
3037
hiç atom bombası atmamakla oluşabilecek
13:59
than the likely consequences
of not dropping atomic bombs.
of not dropping atomic bombs.
316
827307
4113
muhtemel sonuçlardan daha
korkunç olabileceğini hatırlayabilir.
korkunç olabileceğini hatırlayabilir.
14:03
Most of our current voters and politicians
317
831420
2276
Şu anki seçmenlerimiz ve siyasetçilerimizin çoğu
14:05
have no personal experience of any of those things,
318
833696
2732
bunlar hakkında kişisel bir tecrübeye sahip değiller,
14:08
but millions of older Americans do.
319
836428
2695
ama milyonlarca ihtiyar Amerikalı sahip.
14:11
Unfortunately, all of those terrible situations
320
839123
2651
Maalesef, tüm bu berbat durumlar
14:13
could come back.
321
841774
1387
geri gelebilir.
14:15
Even if they don't come back,
322
843161
1306
Gelmeseler bile,
14:16
we have to be able to plan for them
323
844467
2192
onların nasıl olduğu tecrübesine dayanan
14:18
on the basis of the experience of what they were like.
324
846659
2811
bir plan yapabiliyor olmamız gerekiyor.
14:21
Older people have that experience.
325
849470
1834
Yaşlı insanlar bu tecrübeye sahip.
14:23
Younger people don't.
326
851304
2053
Gençler değil.
14:25
The remaining value of older people
327
853357
1520
Yaşlıların değerleri hakkında benim
14:26
that I'll mention involves recognizing that
328
854877
2443
bahsedeceğim diğer kısımlar, onların
14:29
while there are many things that older people
329
857320
2580
artık yapamayacağı birçok şeyin yanında,
14:31
can no longer do,
330
859900
1606
gençlerden daha
14:33
there are other things that they can do
331
861506
1489
iyi yapabilecekleri birçok şeyin olduğunu
14:34
better than younger people.
332
862995
2095
fark etmek hakkında.
14:37
A challenge for society is
to make use of those things
to make use of those things
333
865090
2896
Toplumun çözülmesi gereken
sorunu ihtiyarların yapmakta
sorunu ihtiyarların yapmakta
14:39
that older people are better at doing.
334
867986
2472
daha iyi oldukları şeylerden fayda sağlamak.
14:42
Some abilities, of course, decrease with age.
335
870458
3249
Elbette bazı kabiliyetler yaşlanmayla azalacaktır.
14:45
Those include abilities at tasks
336
873707
2638
Bunlar fiziksel kuvvet, dayanıklılık,
14:48
requiring physical strength and stamina,
337
876345
3571
hırs ve sınırlı durumlarda yeni bir bakış
14:51
ambition, and the power of novel reasoning
338
879916
3124
açısı gerektiren DNA'nın yapısını kavrama gibi,
14:55
in a circumscribed situation,
339
883040
2425
30 yaş altı bilim insanlarına
14:57
such as figuring out the structure of DNA,
340
885465
2588
bırakılması en iyisi
15:00
best left to scientists under the age of 30.
341
888053
3901
olan işleri içerir.
15:03
Conversely, valuable attributes
342
891954
1649
Bunların aksine, yaşla birlikte
15:05
that increase with age include experience,
343
893603
3546
iyileşen değerli özellikler tecrübe, insanları
15:09
understanding of people and human relationships,
344
897149
3013
ve insan ilişkilerini anlama, kendi egonuzu yenerek
15:12
ability to help other people
345
900162
2291
diğer insanlara yardım edebilme,
15:14
without your own ego getting in the way,
346
902453
2428
ve ekonomi ya da karşılaştırmalı tarih
15:16
and interdisciplinary thinking about large databases,
347
904881
3525
benzeri bilgi sahalarında disiplinler arası düşünebilme
15:20
such as economics and comparative history,
348
908406
2825
gibi özellikleri içerir ve 60 yaşın üstündeki
15:23
best left to scholars over the age of 60.
349
911231
3214
bilgelere bırakılması en iyisidir.
15:26
Hence older people are
much better than younger people
much better than younger people
350
914445
2472
Bu yüzdendir ki yaşlı insanlar
gençlere göre denetleme, yönetme,
gençlere göre denetleme, yönetme,
15:28
at supervising, administering, advising,
351
916917
3971
tavsiyede bulunma, strateji belirleme,
15:32
strategizing, teaching, synthesizing,
352
920888
3482
öğretme, sentezleme ve uzun-dönemli
15:36
and devising long-term plans.
353
924370
2706
planlar tasarlamada çok daha iyidir.
15:39
I've seen this value of older people
354
927076
2020
Yaşlı insanların bu değerine 60, 70,
15:41
with so many of my friends in their 60s,
355
929096
2572
80, 90'larında hâlâ yatırım yöneticileri,
15:43
70s, 80s and 90s,
356
931668
1990
çiftçiler, avukatlar
15:45
who are still active as investment managers,
357
933658
3285
ve doktorlar olarak aktif olan birçok
15:48
farmers, lawyers and doctors.
358
936943
3013
arkadaşımla şahit oldum.
15:51
In short, many traditional societies
359
939956
2130
Kısacası, geleneksel toplumların birçoğu
15:54
make better use of their elderly
360
942086
2113
ihtiyarlarını bizim çağdaş, büyük
15:56
and give their elderly more satisfying lives
361
944199
3110
toplumlarımızdan daha iyi kullanıyor ve onlara
15:59
than we do in modern, big societies.
362
947309
2850
daha tatmin edici hayatlar sunuyorlar.
16:02
Paradoxically nowadays,
363
950159
1865
Paradoksal olarak, daha
16:04
when we have more elderly people than ever before,
364
952024
2926
sağlıklı ve daha iyi tıbbi bakımla yaşayan, eskisinden
16:06
living healthier lives and with better medical care
365
954950
2721
çok daha fazla yaşlı insanımızın olduğu bugünlerde
16:09
than ever before,
366
957671
1486
yaşlı olmak birçok
16:11
old age is in some respects more miserable
367
959157
2707
açıdan eskisinden daha
16:13
than ever before.
368
961864
1767
acınası görülüyor.
16:15
The lives of the elderly are widely recognized
369
963631
2422
İhtiyarların hayatları çağdaş Amerikan toplumunda
16:18
as constituting a disaster area
370
966053
2767
bir felaket bölgesi olarak
16:20
of modern American society.
371
968820
2533
tanınıyor.
16:23
We can surely do better by learning
372
971353
1681
Eminim ki biz, geleneksel toplumlardaki
16:25
from the lives of the elderly
373
973034
1875
ihtiyarların durumundan öğrenerek
16:26
in traditional societies.
374
974909
2012
daha iyisini yapabiliriz.
16:28
But what's true of the lives of the elderly
375
976921
1942
Ama geleneksel toplumlardaki ihtiyarlar
16:30
in traditional societies
376
978863
1464
hakkında doğru olan şey
16:32
is true of many other features
377
980327
1695
geleneksel toplumların diğer
16:34
of traditional societies as well.
378
982022
2594
özelliklerinde de doğru.
16:36
Of course, I'm not advocating that we all give up
379
984616
2589
Elbette "tarımı ve metal aletleri bırakalım ve
16:39
agriculture and metal tools
380
987205
2115
avcı toplayıcı hayat tarzına
16:41
and return to a hunter-gatherer lifestyle.
381
989320
3084
dönelim"in avukatlığını yapmıyorum.
16:44
There are many obvious respects
382
992404
1544
Günümüzdeki yaşamın küçük, geleneksel
16:45
in which our lives today are far happier
383
993948
2479
toplumlardakinden çok daha mutlu olduğunu
16:48
than those in small, traditional societies.
384
996427
3062
gösteren birçok açık husus var.
16:51
To mention just a few examples,
385
999489
1706
Birkaçından bahsetmek gerekirse,
16:53
our lives are longer, materially much richer,
386
1001195
2970
bizim ömrümüz geleneksel toplumlardaki
16:56
and less plagued by violence
387
1004165
2283
insanlardan daha uzun, maddi
16:58
than are the lives of people in traditional societies.
388
1006448
3228
açıdan daha zenginiz, ve şiddet
yaşamımızı daha az kirletiyor
yaşamımızı daha az kirletiyor
17:01
But there are also things to be admired
389
1009676
2528
Ancak geleneksel toplumlardaki insanlarda
17:04
about people in traditional societies,
390
1012204
2142
hayran olunacak ve öğrenilecek de
17:06
and perhaps to be learned from them.
391
1014346
2319
çok şey var.
17:08
Their lives are usually socially much richer
392
1016665
2591
Hayatları genellikle bizimkilerden madden
17:11
than our lives,
393
1019256
1592
daha fakir olmasına
17:12
although materially poorer.
394
1020848
2292
rağmen toplumsal açıdan daha zengin.
17:15
Their children are more self-confident,
395
1023140
2952
Çocukları bizim çocuklarımızdan çok daha
17:18
more independent, and more socially skilled
396
1026092
2594
özgüven sahibi, bağımsız, ve sosyal olarak
17:20
than are our children.
397
1028686
2336
daha yetenekli.
17:23
They think more realistically
about dangers than we do.
about dangers than we do.
398
1031022
3743
Tehlikeler hakkında bizden
daha gerçekçi düşünüyorlar.
daha gerçekçi düşünüyorlar.
17:26
They almost never die of diabetes, heart disease,
399
1034765
3529
Onlar şeker, kalp hastalığından, kalp krizinden ya da
17:30
stroke, and the other noncommunicable diseases
400
1038294
3234
diğer bulaşıcı olmayan, neredeyse bugün buradaki
17:33
that will be the causes of death of almost
401
1041528
2512
herkesin ölüm sebebi olacak hastalıklardan
17:36
all of us in this room today.
402
1044040
3086
dolayı neredeyse hiç ölmüyorlar.
17:39
Features of the modern lifestyle
predispose us to those diseases,
predispose us to those diseases,
403
1047126
4010
Çağdaş hayat tarzının özelliği
bizi bu hastalıklara yatkınlaştırması,
bizi bu hastalıklara yatkınlaştırması,
17:43
and features of the traditional lifestyle
404
1051136
2234
geleneksel hayat tarzının özelliği ise
17:45
protect us against them.
405
1053370
2507
bizi onlara karşı koruması.
17:47
Those are just some examples of what we can learn
406
1055877
2159
Bunlar geleneksel toplumlardan öğrenebileceklerimizin
17:50
from traditional societies.
407
1058036
2288
sadece birkaç örneği.
17:52
I hope that you will find it as fascinating
408
1060324
1887
Umarım geleneksel toplumlar hakkında
17:54
to read about traditional societies
409
1062211
2409
okumayı, benim onların içinde yaşamayı
17:56
as I found it to live in those societies.
410
1064620
2703
bulduğum kadar büyüleyici bulursunuz.
17:59
Thank you.
411
1067323
2180
Teşekkürler.
18:01
(Applause)
412
1069503
4447
(Alkışlar)
ABOUT THE SPEAKER
Jared Diamond - Civilization scholarJared Diamond investigates why cultures prosper or decline -- and what we can learn by taking a broad look across many kinds of societies.
Why you should listen
In his books Guns, Germs and Steel and Collapse (and the popular PBS and National Geographic documentaries they inspired), big-picture scholar Jared Diamond explores civilizations and why they all seem to fall. Now in his latest book, The World Until Yesterday, Diamond examines small, traditional, tribal societies -- and suggests that modern civilization is only our latest solution to survival.
Diamond’s background in evolutionary biology, geography and physiology informs his integrated vision of human history. He posits that success -- and failure -- depends on how well societies adapt to their changing environment.
Jared Diamond | Speaker | TED.com