TED2013
Jared Diamond: How societies can grow old better
Làm sao để có một xã hội tốt hơn cho người già
Filmed:
Readability: 5.2
1,100,581 views
Có một sự thật mỉa mai đằng sau những nỗ lực khéo dài tuổi thọ con người: Chắng có gì là thú vị khi là một người già trong xã hội hướng đến giới trẻ. Người già có thể bị cô lập, làm những công việc nhàm chán, bị cắt giảm ngân quỹ. Trong bài diễn thuyết hấp dẫn này, Jared Diamond nói đến sự khác biệt trong đối xử với người già giữa các xã hội -- tốt hơn có, xấu hơn có -- và đề xuất những lợi ích chúng ta có được khi trải nghiệm điều này.
Jared Diamond - Civilization scholar
Jared Diamond investigates why cultures prosper or decline -- and what we can learn by taking a broad look across many kinds of societies. Full bio
Jared Diamond investigates why cultures prosper or decline -- and what we can learn by taking a broad look across many kinds of societies. Full bio
Double-click the English transcript below to play the video.
00:12
To give me an idea of how many of you here
0
745
2229
Để biết được có bao nhiêu bạn ở đây
00:14
may find what I'm about to tell you
1
2974
2122
có thể tìm thấy
trong những gì tôi sắp nói với các bạn
trong những gì tôi sắp nói với các bạn
00:17
of practical value,
2
5096
1625
về giá trị thực tế,
00:18
let me ask you please to raise your hands:
3
6721
2689
khi tôi hỏi mọi người vui lòng giơ tay:
00:21
Who here is either over 65 years old
4
9410
3567
Ở đây ai trên 65 tuổi
00:24
or hopes to live past age 65
5
12977
3769
hoặc hy vọng sống qua tuổi 65
00:28
or has parents or grandparents who did live
6
16746
2945
hay có cha mẹ hoặc ông bà đã sống
00:31
or have lived past 65,
7
19691
1967
hoặc đã qua tuổi 65,
00:33
raise your hands please. (Laughter)
8
21658
2585
vui lòng giơ tay. (Tiếng cười)
00:36
Okay. You are the people to whom my talk
9
24243
2154
Okay. Các bạn là người khiến những điều tôi nói
00:38
will be of practical value. (Laughter)
10
26397
2434
có giá trị thực tế.
00:40
The rest of you
11
28831
1657
Những người còn lại
00:42
won't find my talk personally relevant,
12
30488
1788
sẽ không thấy điều tôi nói liên quan gì đến mình,
00:44
but I think that you will still find the subject
13
32276
1914
nhưng tôi nghĩ bạn vẫn thấy chủ đề này
00:46
fascinating.
14
34190
1647
hấp dẫn.
00:47
I'm going to talk about growing older
15
35837
1632
Tôi sẽ nói về sự già đi
00:49
in traditional societies.
16
37469
2419
trong xã hội truyền thống.
00:51
This subject constitutes just one chapter
17
39888
2746
Chủ đề này chỉ gồm một chương
00:54
of my latest book, which compares
18
42634
2591
trong cuốn sách mới nhất của tôi, so sánh giữa
00:57
traditional, small, tribal societies
19
45225
3217
xã hội kiểu bộ lạc nhỏ, truyền thống
01:00
with our large, modern societies,
20
48442
2550
với xã hội lớn hiện đại của chúng ta,
01:02
with respect to many topics
21
50992
1625
liên quan tới nhiều phương diện
01:04
such as bringing up children,
22
52617
1859
như là nuôi dưỡng con cái,
01:06
growing older, health, dealing with danger,
23
54476
3921
trưởng thành, sức khỏe, đối phó với nguy hiểm,
01:10
settling disputes, religion
24
58397
2345
giải quyết tranh chấp, tôn giáo
01:12
and speaking more than one language.
25
60742
2791
và sử dụng nhiều hơn một ngôn ngữ.
01:15
Those tribal societies, which constituted
26
63533
2557
Những xã hội bộ lạc đã tạo nên
01:18
all human societies for most of human history,
27
66090
2985
tất cả xã hội loài người trong hầu hết lịch sử nhân loại,
01:21
are far more diverse than are our modern,
28
69075
3294
biến đổi đa dạng hơn xã hội hiện tại,
01:24
recent, big societies.
29
72369
2167
ngày càng lớn của chúng ta.
01:26
All big societies that have governments,
30
74536
2363
Tất cả những xã hội lớn đều có chính phủ,
01:28
and where most people are strangers to each other,
31
76899
2266
nơi mà hầu hết mọi người đều xa lạ nhau,
01:31
are inevitably similar to each other
32
79165
2348
hoặc hẳn là đã biết rõ nhau
01:33
and different from tribal societies.
33
81513
2848
khác với xã hội bộ lạc.
01:36
Tribes constitute thousands of natural experiments
34
84361
3311
Các bộ lạc tạo nên hàng ngàn cuộc thử nghiệm
01:39
in how to run a human society.
35
87672
2549
để làm sao vận hành được bộ máy xã hội một cách tự nhiên.
01:42
They constitute experiments from which we ourselves
36
90221
2807
Họ tạo nên các thử nghiệm mà chúng ta
01:45
may be able to learn.
37
93028
2402
có thể học hỏi từ đó.
01:47
Tribal societies shouldn't be scorned
38
95430
2020
Không nên chê bai xã hội bộ lạc
01:49
as primitive and miserable,
39
97450
1736
là thô sơ và đói khổ,
01:51
but also they shouldn't be romanticized
40
99186
2371
nhưng cũng không nên ca ngợi nó
01:53
as happy and peaceful.
41
101557
2217
là hạnh phúc và bình yên.
01:55
When we learn of tribal practices,
42
103774
2259
Khi chúng ta tìm hiểu về những tục lệ của họ,
01:58
some of them will horrify us,
43
106033
1774
có vài thứ sẽ khiến chúng ta phải sợ,
01:59
but there are other tribal practices which,
44
107807
2550
nhưng có những tục lệ mà,
02:02
when we hear about them,
45
110357
1349
khi nghe đến,
02:03
we may admire and envy
46
111706
1947
sẽ khiến chúng ta cảm thấy ghen tị và ngưỡng mộ
02:05
and wonder whether we could adopt those practices
47
113653
2224
và tự hỏi rằng chúng ta có thể làm theo những tục lệ đó
02:07
ourselves.
48
115877
2697
hay không.
02:10
Most old people in the U.S. end up living
49
118574
3087
Hầu hết người cao tuổi ở Mỹ sống cuối đời
02:13
separately from their children
50
121661
1987
tách biệt với con cháu họ
02:15
and from most of their friends
51
123648
1506
với hầu hết bạn bè
02:17
of their earlier years,
52
125154
1692
thời niên thiếu của họ,
02:18
and often they live in separate
retirements homes for the elderly,
retirements homes for the elderly,
53
126846
3854
và thường sống riêng biệt trong những khu nhà cho người già.
02:22
whereas in traditional societies,
54
130700
2208
trái ngược với xã hội truyền thống,
02:24
older people instead live out their lives
55
132908
2834
người già không sống ngoài cuộc sống của họ
02:27
among their children, their other relatives,
56
135742
2166
họ sống với con cháu, họ hàng,
02:29
and their lifelong friends.
57
137908
2397
và những người bạn lâu năm của họ.
02:32
Nevertheless, the treatment of the elderly
58
140305
2169
Tuy vậy, đối xử với người già
02:34
varies enormously among traditional societies,
59
142474
3165
có sự khác nhau rất lớn giữa các xã hội truyền thống,
02:37
from much worse to much better
60
145639
2181
từ rất tệ tới tốt hơn cả
02:39
than in our modern societies.
61
147820
2958
xã hội hiện đại của chúng ta.
02:42
At the worst extreme, many traditional societies
62
150778
2797
Ở mức tệ nhất, nhiều xã hội truyền thống
02:45
get rid of their elderly
63
153575
1813
xua đuổi những người già
02:47
in one of four increasingly direct ways:
64
155388
3531
bằng một trong bốn cách với mức độ tăng dần như sau:
02:50
by neglecting their elderly
65
158919
1663
bằng bỏ mặc người già
02:52
and not feeding or cleaning them until they die,
66
160582
3429
và không cho ăn uống, tắm rửa cho tới khi họ chết,
02:56
or by abandoning them when the group moves,
67
164011
3054
hoặc bỏ lại họ khi mọi người chuyển đi,
02:59
or by encouraging older people to commit suicide,
68
167065
3139
hoặc kích lệ họ tự tử,
03:02
or by killing older people.
69
170204
3045
hoặc bằng cách giết chết họ.
03:05
In which tribal societies do children
70
173249
2749
Trong những bộ lạc đó liệu con cháu
03:07
abandon or kill their parents?
71
175998
2386
có bỏ mặc hoặc ghết bố mẹ mình ?
03:10
It happens mainly under two conditions.
72
178384
3024
Nó xảy ra với hai điều kiện chính.
03:13
One is in nomadic, hunter-gather societies
73
181408
2980
Một là trong điều kiện sống du mục, xã hội săn bắn hái lượm
03:16
that often shift camp
74
184388
1723
thường xuyên thay đổi chổ ở
03:18
and that are physically incapable
75
186111
2179
và không có khà năng
03:20
of transporting old people who can't walk
76
188290
3123
mang theo những người già không đi lại được
03:23
when the able-bodied younger people already
77
191413
2560
khi những người trẻ khoẻ mạnh
03:25
have to carry their young children
78
193973
1935
đã phải mang theo con cái
03:27
and all their physical possessions.
79
195908
2818
và các tài sản của họ.
03:30
The other condition is in societies
80
198726
2164
Điều kiện thứ hai là trong những xã hội
03:32
living in marginal or fluctuating environments,
81
200890
3310
có điều kiện sống bấp bênh hoặc thiếu thốn,
03:36
such as the Arctic or deserts,
82
204200
2333
như ở Bắc cực hoặc sa mạc,
03:38
where there are periodic food shortages,
83
206533
2584
nơi có những chu kỳ khan hiếm thức ăn,
03:41
and occasionally there just isn't enough food
84
209117
1929
và thỉnh thoảng chỉ là không có đủ thức ăn
03:43
to keep everyone alive.
85
211046
2480
để nuôi sống tất cả mọi người.
03:45
Whatever food is available has to be reserved
86
213526
2424
Dù cho thực phẩm có được tích trữ
03:47
for able-bodied adults and for children.
87
215950
4325
chỉ dành cho những người khỏe mạnh và trẻ nhỏ.
03:52
To us Americans, it sounds horrible
88
220275
2900
Với người Mỹ chúng ta, điều này nghe thật kinh khủng
03:55
to think of abandoning or killing
89
223175
2233
khi nghĩ đến việc bỏ mặc hoặc giết chết
03:57
your own sick wife or husband
90
225408
2181
người vợ, chồng bị ốm của mình
03:59
or elderly mother or father,
91
227589
2299
hoặc bố mẹ mình.
04:01
but what could those traditional societies
92
229888
3759
nhưng cái gì khiến những xã hội đó
04:05
do differently?
93
233647
1483
làm những điều khác biệt như vậy?
04:07
They face a cruel situation of no choice.
94
235130
3820
Họ phải đối mặt với điều kiện khắc nghiệt không còn lựa chọn.
04:10
Their old people had to do it to their own parents,
95
238950
2995
Những người trường thành đó phải làm điều đó với chính cha mẹ họ,
04:13
and the old people know
96
241945
1288
và những người đó biết rằng
04:15
what now is going to happen to them.
97
243233
3151
điều gì sẽ xảy ra với cha mẹ họ.
04:18
At the opposite extreme
98
246384
1814
Ở trạng thái ngược lại
04:20
in treatment of the elderly, the happy extreme,
99
248198
2679
việc đối xử với người già cực tốt
04:22
are the New Guinea farming societies
100
250877
1987
đó là những xã hội nông nghiệp ở New Guinea
04:24
where I've been doing my fieldwork
for the past 50 years,
for the past 50 years,
101
252864
2997
nơi tôi đã làm công việc đồng áng suốt 50 năm qua,
04:27
and most other sedentary traditional societies
102
255861
3247
và ở hầu hết những xã hội sống định cư
04:31
around the world.
103
259108
2086
trên khắp thê giới.
04:33
In those societies, older people are cared for.
104
261194
2948
Trong những xã hội đó, những người già được chăm sóc.
04:36
They are fed. They remain valuable.
105
264142
2350
Được cho ăn uống, gìn giữ giá trị của họ.
04:38
And they continue to live in the same hut
106
266492
2188
Họ tiếp tục sống trong mái nhà của mình
04:40
or else in a nearby hut near their children,
107
268680
2687
hoặc ai đó ngay gần nhà con cháu mình,
04:43
relatives and lifelong friends.
108
271367
3899
hoặc nhà họ hàng và bạn bè thân thiết.
04:47
There are two main sets of reasons for this variation
109
275266
2432
Có hai lý do chính cho sự khác biệt
04:49
among societies in their treatment
110
277698
2355
giữa những xã hội trong cách đối xử của họ
04:52
of old people.
111
280053
1397
với người già.
04:53
The variation depends especially
112
281450
1637
Sự khác biệt đặc biệt phụ thuộc vào
04:55
on the usefulness of old people
113
283087
2270
sự hữu dụng của người già
04:57
and on the society's values.
114
285357
2713
và giá trị của họ với xã hội.
05:00
First, as regards usefulness,
115
288070
2323
Thứ nhất, là sự hữu dụng
05:02
older people continue to perform useful services.
116
290393
3455
người già tiếp tục thực hiện những công việc quan trọng.
05:05
One use of older people in traditional societies
117
293848
2685
Những xã hội truyền thống sử dụng người già
05:08
is that they often are still effective
118
296533
2000
thường khi họ tiếp tục hiệu quả
05:10
at producing food.
119
298533
2413
trong việc tạo ra thực phẩm.
05:12
Another traditional usefulness of older people
120
300946
2413
Một sự hữu ích truyền thống của người già
05:15
is that they are capable of babysitting
121
303359
3279
là họ có khả năng chăm sóc trẻ em
05:18
their grandchildren,
122
306638
1694
cháu chắt họ,
05:20
thereby freeing up their own adult children,
123
308332
2670
do đó giúp đỡ những đứa con đã trưởng thành của họ
05:23
the parents of those grandchildren,
124
311002
1871
bố mẹ những đứa cháu của họ,
05:24
to go hunting and gathering
food for the grandchildren.
food for the grandchildren.
125
312873
3473
để chúng đi săn bắn hái lượm, kiếm thức ăn cho cháu họ.
05:28
Still another traditional value of older people
126
316346
2205
Còn những giá trị truyền thống khác của người già
05:30
is in making tools, weapons, baskets,
127
318551
2920
là chế tạo công cụ, vũ khí, rổ giá,
05:33
pots and textiles.
128
321471
1957
ấm chén và dệt vải.
05:35
In fact, they're usually the people who are best at it.
129
323428
3249
Thực ra, họ thường là người giỏi nhất những việc đó.
05:38
Older people usually are the leaders
130
326677
2768
Người già thường là lãnh đạo
05:41
of traditional societies,
131
329445
1849
trong những xã hội truyền thống,
05:43
and the people most knowledgeable about politics,
132
331294
3259
và là những người có nhiều kiến thức nhất về chính trị,
05:46
medicine, religion, songs and dances.
133
334553
3999
y dược, tôn giáo , âm nhạc và các điệu múa.
05:50
Finally, older people in traditional societies
134
338552
2452
Cuối cùng, là những người già của những xã hội truyền thống
05:53
have a huge significance that would never occur
135
341004
3927
có vị trí cực kỳ quan trọng mà sẽ không bao xảy ra
05:56
to us in our modern, literate societies,
136
344931
3676
trong xã hội hiện đại được giáo dục tốt của chúng ta,
06:00
where our sources of information are books
137
348607
2415
nơi mà tất cả nguồn thông tin của chúng ta là sách vở
06:03
and the Internet.
138
351022
1684
và Internet
06:04
In contrast, in traditional societies without writing,
139
352706
3423
Ngược lại, trong xã hội không có chữ viết,
06:08
older people are the repositories of information.
140
356129
3686
những người già là kho chứa kiến thức.
06:11
It's their knowledge that spells the difference
141
359815
2565
Kiến thức của họ tạo ra sự khác biệt
06:14
between survival and death for their whole society
142
362380
3750
giữa sự sống và cái chết đối với cả xã hội
06:18
in a time of crisis caused by rare events
143
366130
3258
trong giai đoạn khủng hoảng
do những sự kiện hiếm khi xảy ra
do những sự kiện hiếm khi xảy ra
06:21
for which only the oldest people alive
144
369388
2595
mà chỉ những người già nhất còn sống
06:23
have had experience.
145
371983
2289
mới được trải nghiệm.
06:26
Those, then, are the ways in which older people
146
374272
2470
Đó là những cách người già
06:28
are useful in traditional societies.
147
376742
2903
trở lên hữu dụng trong xã hội truyền thống.
06:31
Their usefulness varies and contributes
148
379645
2562
Giá trị và đóng góp của họ
06:34
to variation in the society's treatment
149
382207
2618
là sự khác biệt trong cách đối xử của xã hội
06:36
of the elderly.
150
384825
2000
với họ.
06:38
The other set of reasons for variation
151
386825
1819
Những lý do khác đặt ra cho sự khác biệt
06:40
in the treatment of the elderly is
152
388644
1875
trong cách đối xử với người già là
06:42
the society's cultural values.
153
390519
3235
do văn hoá xã hội.
06:45
For example, there's particular emphasis
154
393754
2026
Ví dụ, có sự đặc biệt
06:47
on respect for the elderly in East Asia,
155
395780
3209
tôn trọng đối với người già ở các quốc gia Đông Á,
06:50
associated with Confucius' doctrine
156
398989
2911
do ảnh hưởng của đạo Khổng Tử
06:53
of filial piety, which means obedience,
157
401900
3550
về đạo làm con hiếu thảo, có nghĩa là vâng lời,
06:57
respect and support for elderly parents.
158
405450
4094
tôn trọng và giúp đỡ cha mẹ già.
07:01
Cultural values that emphasize
respect for older people
respect for older people
159
409544
3713
Quan điểm văn hoá ở đó quan tâm đến sự tôn trọng người già
07:05
contrast with the low status of the elderly
160
413257
2817
trái ngược với địa vị thấp của người già
07:08
in the U.S.
161
416074
2162
ở Mỹ.
07:10
Older Americans are at a big disadvantage
162
418236
2558
Những người cao tuổi ở Mỹ chịu thiệt thòi lớn
07:12
in job applications.
163
420794
2113
trong xin việc.
07:14
They're at a big disadvantage in hospitals.
164
422907
2535
Chịu thiệt thòi lớn trong việc khám chữa bệnh.
07:17
Our hospitals have an explicit policy
165
425442
2623
Các bệnh viện của chúng ta có một chính sách rất rõ ràng
07:20
called age-based allocation of healthcare resources.
166
428065
4967
gọi là phân phối nguồn lực chăm sóc sưc khoẻ theo độ tuổi.
07:25
That sinister expression means that
167
433032
2773
Chính sách tàn nhẫn đó nói rằng
07:27
if hospital resources are limited,
168
435805
2206
nếu nguồn lực của bệnh viện có giới hạn,
07:30
for example if only one donor heart
169
438011
2050
ví dụ chỉ có một quả tim được hiến
07:32
becomes available for transplant,
170
440061
2298
dành cho cấy ghép,
07:34
or if a surgeon has time to operate
171
442359
2102
hoặc nếu chỉ tiến hành phẫu thuật được cho
07:36
on only a certain number of patients,
172
444461
2511
một số lượng bệnh nhân có hạn,
07:38
American hospitals have an explicit policy
173
446972
2950
các bệnh viện Mỹ có chính sách dứt khoát rằng
07:41
of giving preference to younger patients
174
449922
2320
nhường sự ưu tiên cho bệnh nhân tuổi trẻ hơn
07:44
over older patients
175
452242
1480
là bệnh nhân nhiều tuổi hơn
07:45
on the grounds that younger patients are considered
176
453722
3244
căn cứ vào đó bệnh nhân trẻ tuổi được xem như
07:48
more valuable to society
177
456966
1817
có giá trị hơn đối với xã hội
07:50
because they have more years of life ahead of them,
178
458783
2645
vì họ có nhiều năm để sống hơn,
07:53
even though the younger patients have fewer years
179
461428
2660
mặc dù những bệnh nhân ít tuổi hơn có ít
07:56
of valuable life experience behind them.
180
464088
3982
số năm kinh nghiệm sống hơn.
08:00
There are several reasons for this low status
181
468070
2228
Có vài lý do cho sự thiếu tốn trọng
08:02
of the elderly in the U.S.
182
470298
2342
với người già ở Mỹ .
08:04
One is our Protestant work ethic
183
472640
3185
Một là do quan điểm coi trọng công việc của chúng ta
08:07
which places high value on work,
184
475825
2313
luôn đầu tư nhiều cho công việc,
08:10
so older people who are no longer working
185
478138
2223
nên những người già không còn làm việc nữa
08:12
aren't respected.
186
480361
1983
không được tôn trọng.
08:14
Another reason is our American emphasis
187
482344
2857
Một lý do khác là người Mỹ chúng ta coi trọng
08:17
on the virtues of self-reliance and independence,
188
485201
3383
đức tính tự lực và độc lập,
08:20
so we instinctively look down on older people
189
488584
3069
nên chúng ta nhìn vào những người già một cách bản năng
08:23
who are no longer self-reliant and independent.
190
491653
3597
thấy họ không còn tự lực và độc lập nữa.
08:27
Still a third reason is our American cult of youth,
191
495250
4101
Còn một lý do nữa là nước Mỹ tôn sùng giới trẻ,
08:31
which shows up even in our advertisements.
192
499351
2808
điều này thể hiện ngay trong những quảng cáo của chúng ta.
08:34
Ads for Coca-Cola and beer always depict
193
502159
3264
Quảng cáo của Coca-Cola và bia luôn miêu tả
08:37
smiling young people,
194
505423
1555
nụ cười của người trẻ tuổi,
08:38
even though old as well as young people
195
506978
1970
cho dù cả người già lẫn người trẻ
08:40
buy and drink Coca-Cola and beer.
196
508948
2322
đều uống Coca-Cola và bia.
08:43
Just think, what's the last time you saw
197
511270
2003
Nghĩ xem, có bao giờ bạn thấy
08:45
a Coke or beer ad depicting smiling people
198
513273
2677
một quảng cáo Coca hay bia sử dụng nụ cười của
08:47
85 years old? Never.
199
515950
2949
ông già 85 tuổi? Không bao giờ.
08:50
Instead, the only American ads
200
518899
1806
Thay vào đó, quảng cáo của Mỹ chỉ dùng
08:52
featuring white-haired old people
201
520705
2006
hình ảnh người già tóc bạc
08:54
are ads for retirement homes and pension planning.
202
522711
3865
cho các quảng cáo nhà dưỡng già và
lập kế hoạch chi tiêu lương hưu.
lập kế hoạch chi tiêu lương hưu.
08:58
Well, what has changed in the status
203
526576
2050
Vậy, điều gì đã làm thay đổi địa vị
09:00
of the elderly today
204
528626
1983
của người già ngày nay
09:02
compared to their status in traditional societies?
205
530609
3389
so với địa vị của họ trong xã hội truyền thống trước kia?
09:05
There have been a few changes for the better
206
533998
1870
Có một ít thay đổi mang lại điều tốt hơn
09:07
and more changes for the worse.
207
535868
2205
và nhiều thay đổi mang lại điều tệ hơn.
09:10
Big changes for the better
208
538073
1601
Thay đổi lớn tốt hơn
09:11
include the fact that today we enjoy
209
539674
2151
gồm có sự thực là ngày nay chúng ta hưởng thụ
09:13
much longer lives,
210
541825
1984
cuộc sống lâu hơn,
09:15
much better health in our old age,
211
543809
2294
sức khoẻ tốt hơn nhiều khi về già,
09:18
and much better recreational opportunities.
212
546103
3638
nhiều cơ hội giải trí tốt hơn.
09:21
Another change for the better is that we now have
213
549741
2270
Một thay đổi khác tốt hơn là
09:24
specialized retirement facilities
214
552011
2840
điều kiện nghỉ ngơi thuận lợi hơn
09:26
and programs to take care of old people.
215
554851
3351
và các chương trình chăm sóc sức khoẻ cho người già.
09:30
Changes for the worse begin with the cruel reality
216
558202
2868
Những thay đổi xấu bắt nguồn từ thực tế khắc nghiệt
09:33
that we now have
217
561070
1689
rằng giờ đây chúng ta có
09:34
more old people and fewer young people
218
562759
2574
nhiều người già hơn người trẻ
09:37
than at any time in the past.
219
565333
2684
nhất từ trước tới nay.
09:40
That means that all those old people
220
568017
1751
Có nghĩa là những người già đó
09:41
are more of a burden on the few young people,
221
569768
2425
trở thành gánh nặng cho những người trẻ,
09:44
and that each old person has less individual value.
222
572193
4486
và khiến mỗi người già có ít giá trị hơn.
09:48
Another big change for the worse
in the status of the elderly
in the status of the elderly
223
576679
3184
Một thay đổi lớn khác làm giảm địa vị người già
09:51
is the breaking of social ties with age,
224
579863
2677
là sự phá vỡ liên kết tuổi tác xã hội,
09:54
because older people, their children,
225
582540
1844
bởi vì người già, con cháu họ,
09:56
and their friends,
226
584384
1316
và bạn bè họ,
09:57
all move and scatter independently of each other
227
585700
2850
đều rời đi khắp nơi sống độc lập với nhau
10:00
many times during their lives.
228
588550
2254
nhiều lần trong suốt cuộc đời họ.
10:02
We Americans move on the average
229
590804
1813
Người Mỹ chuyển nhà trung bình sau
10:04
every five years.
230
592617
1953
5 năm.
10:06
Hence our older people are likely
231
594570
2031
Do dó người già có khả năng
10:08
to end up living distant from their children
232
596601
2307
phải sống xa con cái mình
10:10
and the friends of their youth.
233
598908
2803
và những người bạn thời trẻ.
10:13
Yet another change for the worse
in the status of the elderly
in the status of the elderly
234
601711
3162
Vẫn còn một lý do nữa dẫn đến
tình trạng này cho người già
tình trạng này cho người già
10:16
is formal retirement from the workforce,
235
604873
3730
là sự nghỉ hưu khỏi lực lượng lao động,
10:20
carrying with it a loss of work friendships
236
608603
2750
mang đến sự chia tay với đồng nghiệp
10:23
and a loss of the self-esteem associated with work.
237
611353
4140
và mất đi công việc họ đã gắn bó, trân trọng.
10:27
Perhaps the biggest change for the worse
238
615493
2485
Có lẽ thay đổi lớn nhất gây ra tình trạng này
10:29
is that our elderly are objectively
239
617978
2873
là người già của chúng ta
nói khách quan,
nói khách quan,
10:32
less useful than in traditional societies.
240
620851
3162
ít hữu dựng hơn so với họ trong xã hội truyền thống.
10:36
Widespread literacy means that they are no longer
241
624013
2963
Phổ biến khả năng đọc viết có nghĩa là họ không còn
10:38
useful as repositories of knowledge.
242
626976
2631
hữu ích cho việc lưu trữ kiến thức.
10:41
When we want some information,
243
629607
1943
Khi chúng ta cần thông tin nào đó,
10:43
we look it up in a book or we Google it
244
631550
2261
chúng ta tìm nó qua sách vở hoặc dùng Google
10:45
instead of finding some old person to ask.
245
633811
3470
thay vì tìm một ông già để hỏi.
10:49
The slow pace of technological change
246
637281
2087
Tốc độ thay đổi công nghệ chậm
10:51
in traditional societies
247
639368
1822
trong xã hội truyền thống
10:53
means that what someone learns there as a child
248
641190
2850
có nghĩa là những điều ai đó học được khi còn bé
10:56
is still useful when that person is old,
249
644040
2659
vẫn hữu dụng khi người đó già đi
10:58
but the rapid pace of technological change today
250
646699
3603
nhưng với tốc độ thay đổi chóng mặt
của công nghệ như ngày nay
của công nghệ như ngày nay
11:02
means that what we learn as children
251
650302
2067
thì những thứ chúng ta học khi còn bé
11:04
is no longer useful 60 years later.
252
652369
2890
sẽ không sử dụng được 60 năm sau.
11:07
And conversely, we older people are not fluent
253
655259
2379
Và ngược lại, những người già như chúng ta
không nhanh nhạy
không nhanh nhạy
11:09
in the technologies essential for surviving
254
657638
3034
với những công nghệ thiết yếu để tồn tại
11:12
in modern society.
255
660672
1971
trong xã hội hiện đại.
11:14
For example, as a 15-year-old,
256
662643
2173
Ví dụ, hồi 15 tuổi
11:16
I was considered outstandingly
good at multiplying numbers
good at multiplying numbers
257
664816
3590
Tôi được xem là đặc biệt giỏi
trong tính nhân nhiều số
trong tính nhân nhiều số
11:20
because I had memorized the multiplication tables
258
668406
3195
vì tôi nhớ tốt các bảng tính nhân
11:23
and I know how to use logarithms
259
671601
2145
và biết tính Logarít
11:25
and I'm quick at manipulating a slide rule.
260
673746
2863
sử dụng nhanh thước trượt.
11:28
Today, though, those skills are utterly useless
261
676609
3086
Ngày nay, những kỹ năng đó hoàn toàn vô dụng
11:31
because any idiot
262
679695
2371
bởi vì bất kỳ tên ngốc nào
11:34
can now multiply eight-digit numbers
263
682066
2358
cũng có thể tính được phép nhân với tám chữ số
11:36
accurately and instantly with a pocket calculator.
264
684424
3187
một cách chính xác và ngay lập tức với máy tính bỏ túi.
11:39
Conversely, I at age 75
265
687611
2170
Ngược lại, ở tuổi 75
11:41
am incompetent at skills
266
689781
2664
Tôi không có những ký năng
11:44
essential for everyday life.
267
692445
2454
cơ bản cho cuộc sống hàng ngày.
11:46
My family's first TV set in 1948
268
694899
2784
Nhà tôi có chiếc TV đầu tiên năm 1948
11:49
had only three knobs that I quickly mastered:
269
697683
3053
chỉ có 3 núm mà tôi nhanh chóng dùng được:
11:52
an on-off switch, a volume knob,
270
700736
2750
1 núm bật tắt,1 núm âm lượng
11:55
and a channel selector knob.
271
703486
2221
và núm chọn kênh.
11:57
Today, just to watch a program
272
705707
2088
Ngày nay, chỉ để xem một chương trình
11:59
on the TV set in my own house,
273
707795
2456
trên TV ở nhà,
12:02
I have to operate a 41-button TV remote
274
710251
3717
Tôi phải điều khiển 41 nút
12:05
that utterly defeats me.
275
713968
1982
và nó hoàn toàn đánh bại tôi
12:07
I have to telephone my 25-year-old sons
276
715950
3014
Tôi phải gọi đứa con trai 25 tuổi
12:10
and ask them to talk me through it
277
718964
2197
để nó hướng dẫn
12:13
while I try to push those wretched 41 buttons.
278
721161
4997
trong khi tôi vất vả bấm 41 cái nút đó.
12:18
What can we do to improve the lives of the elderly
279
726158
2647
Chúng ta có thể làm gì để cải thiện
cuộc sống của những người già
cuộc sống của những người già
12:20
in the U.S., and to make better use of their value?
280
728805
3454
ở Mỹ, và tận dụng được giá trị của họ?
12:24
That's a huge problem.
281
732259
1774
Đó là một vấn đề lớn.
12:26
In my remaining four minutes today,
282
734033
2471
Trong bốn phút còn lại của tôi hôm nay,
12:28
I can offer just a few suggestions.
283
736504
2577
Tôi có thể đưa ra một vài đề xuất.
12:31
One value of older people is that they are
284
739081
1922
Một trong những giá trị của người già là
12:33
increasingly useful as grandparents
285
741003
3444
họ ngày càng trở thành những ông bà tốt
12:36
for offering high-quality childcare
286
744447
2507
mang lại khả năng chăm sóc tốt cho
12:38
to their grandchildren, if they choose to do it,
287
746954
2653
những đứa cháu của mình, nếu họ chọn là việc này,
12:41
as more young women enter the workforce
288
749607
2849
khi ngày càng nhiều phụ nữ trẻ
tham gia vào lực lượng lao động
tham gia vào lực lượng lao động
12:44
and as fewer young parents of either gender
289
752456
2334
và cũng có ít hơn những bố mẹ trẻ
12:46
stay home as full-time caretakers of their children.
290
754790
3660
ở nhà toàn thời gian chăm sóc con cái họ.
12:50
Compared to the usual alternatives
291
758450
2036
So với những lựa chọn thông thường
12:52
of paid babysitters and day care centers,
292
760486
3598
là thuê người trông trẻ và trung tâm trông giữ trẻ
12:56
grandparents offer superior, motivated,
293
764084
3127
ông bà mang lại cho trẻ những điều tốt hơn,
họ có động lực
họ có động lực
12:59
experienced child care.
294
767211
2688
và kinh nghiệm trông trẻ hơn.
13:01
They've already gained experience
from raising their own children.
from raising their own children.
295
769899
3266
Họ đã có sẵn kinh nghiệm khi nuôi con của mình.
13:05
They usually love their grandchildren,
296
773165
2344
Họ thường yêu thương cháu mình,
13:07
and are eager to spend time with them.
297
775509
2665
và luôn muốn dành thời gian cho chúng.
13:10
Unlike other caregivers,
298
778174
1901
Không như những người trông trẻ thuê,
13:12
grandparents don't quit their job
299
780075
2897
ông bà không nghỉ bỏ việc
13:14
because they found another job with higher pay
300
782972
2436
vị họ kiếm được công việc khác với mức lương cao hơn
13:17
looking after another baby.
301
785408
3513
để chăm sóc đứa trẻ khác.
13:20
A second value of older people is paradoxically
302
788921
2404
Giá trị thứ hai của người già ngược với
13:23
related to their loss of value
303
791325
2661
những giá trị họ mất đi
13:25
as a result of changing world
conditions and technology.
conditions and technology.
304
793986
4073
do kết quả của những điều kiện và công nghệ
trên thế giới thay đổi.
trên thế giới thay đổi.
13:30
At the same time, older people have gained
305
798059
2036
Cùng lúc đó, những người già được
13:32
in value today precisely because
306
800095
2311
tăng giá trị bởi
13:34
of their unique experience of living conditions
307
802406
3109
chính khinh nghiệm quý báu của họ
khi sống trong những điều kiện
khi sống trong những điều kiện
13:37
that have now become rare
308
805515
1719
mà giờ đây hiếm khi xảy ra
13:39
because of rapid change, but that could come back.
309
807234
3310
cũng bởi tốc độ thay đổi lớn lên điều đó có thể lại xảy ra.
13:42
For example, only Americans now in their 70s
310
810544
2954
Ví dụ như, chỉ những người Mỹ giờ ở tuổi 70
13:45
or older today can remember
311
813498
2260
hoặc già hơn mới có thể nhớ được
13:47
the experience of living through a great depression,
312
815758
3328
những trải nghiệm sống qua cuộc đại suy thoái,
13:51
the experience of living through a world war,
313
819086
2638
trải nghiệm cuộc sống qua chiến tranh thế giới,
13:53
and agonizing whether or not
314
821724
2546
đã từng vật lộn với
13:56
dropping atomic bombs would be more horrible
315
824270
3037
việc thả bom nguyên tử có thể tệ hơn
13:59
than the likely consequences
of not dropping atomic bombs.
of not dropping atomic bombs.
316
827307
4113
hậu quả của việc không thả bom.
14:03
Most of our current voters and politicians
317
831420
2276
Hầu hết những người bỏ phiếu và chính trị gia hiện nay
14:05
have no personal experience of any of those things,
318
833696
2732
không có bất cứ những trải nghiệm cá nhân nào
đối với những việc đó
đối với những việc đó
14:08
but millions of older Americans do.
319
836428
2695
nhưng hàng triệu người Mỹ có.
14:11
Unfortunately, all of those terrible situations
320
839123
2651
Thật không may nếu những trường hợp xấu đó
14:13
could come back.
321
841774
1387
lại xảy ra.
14:15
Even if they don't come back,
322
843161
1306
Nhưng kể cả nếu nó không xảy ra,
14:16
we have to be able to plan for them
323
844467
2192
chúng ta vẫn có thể chuẩn bị cho nó
14:18
on the basis of the experience of what they were like.
324
846659
2811
dựa trên những kinh nghiệm họ đã trải qua như thế nào.
14:21
Older people have that experience.
325
849470
1834
Những người già có những kinh nghiệm đó.
14:23
Younger people don't.
326
851304
2053
Người trẻ không.
14:25
The remaining value of older people
327
853357
1520
Giá trị còn lại của người già
14:26
that I'll mention involves recognizing that
328
854877
2443
mà tôi sẽ nói đến cũng phải thừa nhận rằng
14:29
while there are many things that older people
329
857320
2580
có nhiều việc mà người già
14:31
can no longer do,
330
859900
1606
không còn làm được nữa
14:33
there are other things that they can do
331
861506
1489
nhưng còn có những việc khác mà họ vẫn có thể làm
14:34
better than younger people.
332
862995
2095
tốt hơn những người trẻ.
14:37
A challenge for society is
to make use of those things
to make use of those things
333
865090
2896
Một thách thức cho xã hội là
tạo cơ hội sử dụng những điều
tạo cơ hội sử dụng những điều
14:39
that older people are better at doing.
334
867986
2472
mà người già làm tốt hơn.
14:42
Some abilities, of course, decrease with age.
335
870458
3249
Một vài khả năng dĩ nhiên giảm sút khi về già.
14:45
Those include abilities at tasks
336
873707
2638
Bao gồm các công việc
14:48
requiring physical strength and stamina,
337
876345
3571
đòi hỏi sức khoẻ và sức chịu đựng,
14:51
ambition, and the power of novel reasoning
338
879916
3124
khát vọng và sức mạnh của sự tò mò
14:55
in a circumscribed situation,
339
883040
2425
trong nhiều trường hợp bị giới hạn,
14:57
such as figuring out the structure of DNA,
340
885465
2588
như tìm hiểu cấu trúc DNA,
15:00
best left to scientists under the age of 30.
341
888053
3901
tốt nhất là để cho những nhà khoa học dưới 30 tuổi.
15:03
Conversely, valuable attributes
342
891954
1649
Ngược lại, những giá trị đặc trưng
15:05
that increase with age include experience,
343
893603
3546
mà sẽ tăng thêm cùng tuổi tác gồm kinh nghiệm,
15:09
understanding of people and human relationships,
344
897149
3013
hiểu biết về những mối quan hệ giữa con người,
15:12
ability to help other people
345
900162
2291
có khả năng giúp đỡ người khác
15:14
without your own ego getting in the way,
346
902453
2428
mà không để cái tôi xen vào,
15:16
and interdisciplinary thinking about large databases,
347
904881
3525
sự am hiểu nhiều lĩnh vực làm việc với khối lượng dữ liệu lớn,
15:20
such as economics and comparative history,
348
908406
2825
như kinh tế và so sánh tương quan lịch sử,
15:23
best left to scholars over the age of 60.
349
911231
3214
tốt nhất là dành cho các học giả trên 60 tuổi.
15:26
Hence older people are
much better than younger people
much better than younger people
350
914445
2472
Vì người già có khả năng làm tốt hơn người trẻ
15:28
at supervising, administering, advising,
351
916917
3971
trong giám sát, quản lý, khuyên răn,
15:32
strategizing, teaching, synthesizing,
352
920888
3482
chiến lược, dạy học, kỹ năng tổng hợp,
15:36
and devising long-term plans.
353
924370
2706
và đặt ra các kế hoạch dài hạn.
15:39
I've seen this value of older people
354
927076
2020
Tôi đã thấy những khả năng này của người già
15:41
with so many of my friends in their 60s,
355
929096
2572
ở nhiều người bạn của mình tuổi 60,
15:43
70s, 80s and 90s,
356
931668
1990
70, 80 và 90 tuổi,
15:45
who are still active as investment managers,
357
933658
3285
những người vẫn năng động trong quản lý đầu tư,
15:48
farmers, lawyers and doctors.
358
936943
3013
làm nông, luật sư và bác sĩ.
15:51
In short, many traditional societies
359
939956
2130
Tóm lại, nhiều xã hội truyền thống
15:54
make better use of their elderly
360
942086
2113
tạo điều kiện sử dựng những người già trong cộng đồng
15:56
and give their elderly more satisfying lives
361
944199
3110
và làm thoả mãn cuộc sống của họ hơn
15:59
than we do in modern, big societies.
362
947309
2850
trong xã hội lớn hiện đại của chúng ta.
16:02
Paradoxically nowadays,
363
950159
1865
Có một nghịch lý thời nay là,
16:04
when we have more elderly people than ever before,
364
952024
2926
khi chúng ta có nhiều người già hơn bao giờ hết,
16:06
living healthier lives and with better medical care
365
954950
2721
cuộc sống tốt hơn, được chăm sóc sức khoẻ tốt hơn
16:09
than ever before,
366
957671
1486
trước rất nhiều,
16:11
old age is in some respects more miserable
367
959157
2707
nhưng người già trong nhiều trường hợp
đang chịu nhiều khổ đau
đang chịu nhiều khổ đau
16:13
than ever before.
368
961864
1767
hơn bao giờ hết.
16:15
The lives of the elderly are widely recognized
369
963631
2422
Cuộc sống của người già ngày càng được thừa nhận
16:18
as constituting a disaster area
370
966053
2767
là tạo nên một mảng bất hạnh
16:20
of modern American society.
371
968820
2533
trong xã hội Mỹ.
16:23
We can surely do better by learning
372
971353
1681
Chúng ta chắc chắn có thể làm tốt hơn nhờ học hỏi
16:25
from the lives of the elderly
373
973034
1875
từ cuộc sống của những người già
16:26
in traditional societies.
374
974909
2012
ở các xã hội truyền thống.
16:28
But what's true of the lives of the elderly
375
976921
1942
Nhưng cái gì là đúng với cuộc sống người già
16:30
in traditional societies
376
978863
1464
của xã hội bộ lạc
16:32
is true of many other features
377
980327
1695
thì cũng đúng với những tập tục khác
16:34
of traditional societies as well.
378
982022
2594
trong xã hội đó.
16:36
Of course, I'm not advocating that we all give up
379
984616
2589
Dĩ nhiên, Tôi không nói rằng chúng ta
16:39
agriculture and metal tools
380
987205
2115
phải từ bỏ nền nông nghiệp và công cụ hiện đại
16:41
and return to a hunter-gatherer lifestyle.
381
989320
3084
và quay về săn bắn-hái lượm kiếm sống.
16:44
There are many obvious respects
382
992404
1544
Có nhiều điều quá rõ để thấy
16:45
in which our lives today are far happier
383
993948
2479
là cuộc sống của chúng ta ngày nay hạnh phúc hơn nhiều
16:48
than those in small, traditional societies.
384
996427
3062
so với các bộ lạc truyền thống nhỏ lẻ.
16:51
To mention just a few examples,
385
999489
1706
Vài ví dụ như là,
16:53
our lives are longer, materially much richer,
386
1001195
2970
chúng ta sống lâu hơn, giàu có hơn,
16:56
and less plagued by violence
387
1004165
2283
và ít bị bạo lực hơn
16:58
than are the lives of people in traditional societies.
388
1006448
3228
những người sống trong xã hội truyền thống.
17:01
But there are also things to be admired
389
1009676
2528
Nhưng vẫn có những điều mà chúng ta phải ngưỡng mộ
17:04
about people in traditional societies,
390
1012204
2142
những người trong xã hội truyền thống,
17:06
and perhaps to be learned from them.
391
1014346
2319
và cần học theo họ.
17:08
Their lives are usually socially much richer
392
1016665
2591
Cuộc sống của họ thường
giàu tính cộng đồng
giàu tính cộng đồng
17:11
than our lives,
393
1019256
1592
hơn chúng ta,
17:12
although materially poorer.
394
1020848
2292
mặc dù thiếu thốn vật chất hơn.
17:15
Their children are more self-confident,
395
1023140
2952
Con cháu họ tự tin hơn,
17:18
more independent, and more socially skilled
396
1026092
2594
độc lập hơn và nhiều kỹ năng xã hội hơn
17:20
than are our children.
397
1028686
2336
con cháu chúng ta.
17:23
They think more realistically
about dangers than we do.
about dangers than we do.
398
1031022
3743
Họ suy nghĩ thực tế hơn
đến những mối nguy hiểm hơn chúng ta.
đến những mối nguy hiểm hơn chúng ta.
17:26
They almost never die of diabetes, heart disease,
399
1034765
3529
Họ dường như không bao giờ chết vì những bệnh
đái đường, bệnh tim,
đái đường, bệnh tim,
17:30
stroke, and the other noncommunicable diseases
400
1038294
3234
đột quỵ và những bệnh không lây nhiễm khác
17:33
that will be the causes of death of almost
401
1041528
2512
đó là những bệnh có thể giết chết hầu hết
17:36
all of us in this room today.
402
1044040
3086
tất cả những người ngồi đây ngày hôm nay.
17:39
Features of the modern lifestyle
predispose us to those diseases,
predispose us to those diseases,
403
1047126
4010
Lối sống hiện đại dẫn chúng ta
đến những bệnh tật đó,
đến những bệnh tật đó,
17:43
and features of the traditional lifestyle
404
1051136
2234
còn lối sống của xã hội truyền thống
17:45
protect us against them.
405
1053370
2507
bảo vệ chúng ta khỏi chúng.
17:47
Those are just some examples of what we can learn
406
1055877
2159
Đó chỉ là vài ví dụ về cái mà chúng ta có thể học
17:50
from traditional societies.
407
1058036
2288
từ xã hội truyền thống.
17:52
I hope that you will find it as fascinating
408
1060324
1887
Tôi mong các bạn cảm thấy hứng thú
17:54
to read about traditional societies
409
1062211
2409
để tìm hiểu về những xã hội truyền thống đó
17:56
as I found it to live in those societies.
410
1064620
2703
như tôi đã thấy, để sống trong những xã hội đó.
17:59
Thank you.
411
1067323
2180
Xin cảm ơn.
18:01
(Applause)
412
1069503
4447
(tiếng vỗ tay)
ABOUT THE SPEAKER
Jared Diamond - Civilization scholarJared Diamond investigates why cultures prosper or decline -- and what we can learn by taking a broad look across many kinds of societies.
Why you should listen
In his books Guns, Germs and Steel and Collapse (and the popular PBS and National Geographic documentaries they inspired), big-picture scholar Jared Diamond explores civilizations and why they all seem to fall. Now in his latest book, The World Until Yesterday, Diamond examines small, traditional, tribal societies -- and suggests that modern civilization is only our latest solution to survival.
Diamond’s background in evolutionary biology, geography and physiology informs his integrated vision of human history. He posits that success -- and failure -- depends on how well societies adapt to their changing environment.
Jared Diamond | Speaker | TED.com