TED2004
Susan Savage-Rumbaugh: The gentle genius of bonobos
Filmed:
Readability: 4.1
2,759,598 views
Savage-Rumbaugh's work with bonobo apes, which can understand spoken language and learn tasks by watching, forces the audience to rethink how much of what a species can do is determined by biology -- and how much by cultural exposure.
Susan Savage-Rumbaugh - Primate authority
Susan Savage-Rumbaugh has made startling breakthroughs in her lifelong work with chimpanzees and bonobos, showing the animals to be adept in picking up language and other "intelligent" behaviors. Full bio
Susan Savage-Rumbaugh has made startling breakthroughs in her lifelong work with chimpanzees and bonobos, showing the animals to be adept in picking up language and other "intelligent" behaviors. Full bio
Double-click the English transcript below to play the video.
00:25
I work with a species called "Bonobo."
0
0
3000
Tôi làm việc với loài vượn Bonobo.
00:28
And I'm happy most of the time,
1
3000
2000
Và tôi luôn cảm thấy vui vẻ
00:30
because I think this is the happiest species on the planet.
2
5000
3000
vì tôi nghĩ vượn Bonobo là
loài vật hạnh phúc nhất hành tinh.
loài vật hạnh phúc nhất hành tinh.
00:33
It's kind of a well-kept secret.
3
8000
3000
Đây là một bí mật ít người biết tới.
00:36
This species lives only in the Congo.
4
11000
2000
Loài vượn này chỉ sống tại Congo.
00:38
And they're not in too many zoos, because of their sexual behavior.
5
13000
6000
Chúng ít có mặt tại các vườn thú,
vì tập tính sinh dục của chúng
vì tập tính sinh dục của chúng
00:44
Their sexual behavior is too human-like
6
19000
2000
cực kì giống loài người
00:46
for most of us to be comfortable with.
7
21000
2000
đến mức sẽ rất ngại nếu ta chứng kiến.
00:48
(Laughter)
8
23000
1000
(Cười)
00:49
But --
9
24000
1000
Nhưng trên thực tế,
00:50
(Laughter)
10
25000
1000
(Cười)
00:51
actually, we have a lot to learn from them, because they're a very
11
26000
5000
chúng ta cần học hỏi rất nhiều
từ cộng đồng loài vượn này,
từ cộng đồng loài vượn này,
00:56
egalitarian society and they're a very empathetic society.
12
31000
4000
vì chúng sống rất quân bình và tình cảm.
01:00
And sexual behavior is not confined to one aspect of their life
13
35000
4000
Tập tính sinh dục của chúng
không chỉ hạn chế trong một giai đoạn sống
không chỉ hạn chế trong một giai đoạn sống
01:04
that they sort of set aside.
14
39000
3000
như một hoạt động bên lề.
01:07
It permeates their entire life.
15
42000
2000
Hành vi ấy diễn ra suốt vòng đời,
01:09
And it's used for communication.
16
44000
3000
là cách chúng giao tiếp với nhau
01:12
And it's used for conflict resolution.
17
47000
2000
và giải quyết xung đột.
01:14
And I think perhaps somewhere in our history we sort of,
18
49000
4000
Tôi nghĩ rằng trong quá khứ,
loài người chúng ta
loài người chúng ta
01:18
divided our lives up into lots of parts.
19
53000
3000
chia cuộc sống thành nhiều phần.
01:21
We divided our world up with lots of categories.
20
56000
4000
Ta chia nhỏ thế giới thành các mảng
01:25
And so everything sort of has a place that it has to fit.
21
60000
3000
và mọi miếng ghép đều vừa vào một chỗ.
01:28
But I don't think that we were that way initially.
22
63000
4000
Nhưng tôi không cho rằng từ buổi ban sơ
con người đã hành động như vậy.
con người đã hành động như vậy.
01:32
There are many people who think that the animal world is hard-wired
23
67000
4000
Nhiều người nghĩ rằng động vật
thì hành động theo bản năng
thì hành động theo bản năng
01:36
and that there's something very, very special about man.
24
71000
4000
còn con người thì đặc biệt hơn nhiều.
01:40
Maybe it's his ability to have causal thought.
25
75000
4000
Có lẽ là ở khả năng suy nghĩ nhân quả
01:44
Maybe it's something special in his brain
26
79000
3000
hay một điểm đặc biệt trong não bộ
01:47
that allows him to have language.
27
82000
2000
cho phép con người có ngôn ngữ riêng.
01:49
Maybe it's something special in his brain
28
84000
3000
Hoặc một điểm đặc biệt khác khiến con người
01:52
that allows him to make tools or to have mathematics.
29
87000
5000
biết chế tạo công cụ và làm toán.
01:57
Well, I don't know. There were Tasmanians who were discovered
30
92000
6000
Tôi không chắc nữa.
Những người Tasmania bản địa
Những người Tasmania bản địa
02:03
around the 1600s and they had no fire.
31
98000
4000
được phát hiện từ những năm 1600,
họ không hề dùng lửa.
họ không hề dùng lửa.
02:07
They had no stone tools.
32
102000
3000
Họ không có dụng cụ bằng đá.
02:10
To our knowledge they had no music.
33
105000
3000
Và theo như ta biết,
họ cũng chẳng có âm nhạc.
họ cũng chẳng có âm nhạc.
02:14
So when you compare them to the Bonobo,
34
109000
3000
Vậy khi so những người đó
với loài vượn Bonobo,
với loài vượn Bonobo,
02:19
the Bonobo is a little hairier.
35
114000
2000
thì vượn Bonobo nhiều lông hơn một chút
02:21
He doesn't stand quite as upright.
36
116000
4000
và chúng chưa đứng thẳng như người.
02:26
But there are a lot of similarities.
37
121000
2000
Nhưng có rất nhiều điểm tương đồng đấy.
02:29
And I think that as we look at culture,
38
124000
4000
Và tôi nghĩ nếu đặt dưới góc độ văn hóa,
02:33
we kind of come to understand
39
128000
3000
chúng ta sẽ hiểu được
02:36
how we got to where we are.
40
131000
2000
con người tiến hóa đến ngày nay thế nào.
02:38
And I don't really think it's in our biology;
41
133000
3000
Tôi nghĩ con người tiến hóa không phải từ
khía cạnh sinh học,
khía cạnh sinh học,
02:41
I think we've attributed it to our biology,
42
136000
2000
chúng ta cứ quy nó về mặt sinh lý thôi
02:43
but I don't really think it's there.
43
138000
3000
chứ tôi không nghĩ mấu chốt nằm ở đó.
02:46
So what I want to do now is introduce you
44
141000
2000
Nên giờ tôi muốn giới thiệu tới quý vị
02:48
to a species called the Bonobo.
45
143000
2000
một loài linh trưởng đặc biệt
được gọi là vượn Bonobo.
được gọi là vượn Bonobo.
02:52
This is Kanzi.
46
147000
2000
Đây là Kanzi.
02:54
He's a Bonobo.
47
149000
2000
Một chú vượn Bonobo.
02:56
Right now, he's in a forest in Georgia.
48
151000
3000
Kanzi hiện nay đang sống
trong một khu rừng ở Georgia.
trong một khu rừng ở Georgia.
02:59
His mother originally came from a forest in Africa.
49
154000
4000
Mẹ nó ban đầu sống ở một khu rừng châu Phi
03:03
And she came to us when she was just at puberty,
50
158000
4000
và đến ở với chúng tôi khi bắt đầu dậy thì.
03:07
about six or seven years of age.
51
162000
2000
Khoảng 6, 7 năm theo tuổi loài vượn.
03:10
Now this shows a Bonobo on your right,
52
165000
2000
Bên phải: vượn Bonobo
03:12
and a chimpanzee on your left.
53
167000
1000
bên trái là tinh tinh
03:14
Clearly, the chimpanzee has a little bit harder time of walking.
54
169000
4000
Rõ ràng là tinh tinh đi lại khó khăn hơn,
03:18
The Bonobo, although shorter than us and their arms still longer,
55
173000
4000
còn vượn Bonobo, dù thấp hơn con người
nhưng có cánh tay dài hơn,
nhưng có cánh tay dài hơn,
03:22
is more upright, just as we are.
56
177000
4000
lại đứng thẳng hơn, giống y như chúng ta.
03:26
This shows the Bonobo compared to an australopithecine like Lucy.
57
181000
5000
Đây là vượn Bonobo so với
loài người vượn phương Nam như Lucy.
loài người vượn phương Nam như Lucy.
03:31
As you can see, there's not a lot of difference
58
186000
3000
Các bạn có thể thấy
không có quá nhiều khác biệt
không có quá nhiều khác biệt
03:34
between the way a Bonobo walks
59
189000
2000
giữa cách di chuyển của vượn Bonobo
03:36
and the way an early australopithecine would have walked.
60
191000
4000
và cách đi lại của người vượn thời đầu.
03:40
As they turn toward us you'll see
61
195000
2000
Khi nhìn chính diện, bạn có thể thấy
03:42
that the pelvic area of early australopithecines is a little flatter
62
197000
5000
vùng chậu của người vượn nông hơn
03:47
and doesn't have to rotate quite so much from side to side.
63
202000
4000
và không đánh sang hai bên quá nhiều.
03:51
So the -- the bipedal gait is a little easier.
64
206000
2000
Di chuyển bằng hai chân dễ dàng hơn.
03:53
And now we see all four.
65
208000
2000
Giờ ta thấy cả bốn loài.
03:56
Video: Narrator: The wild Bonobo lives in central Africa, in the jungle
66
211000
4000
Video: Vượn Bonobo hoang dã sống trong
các cánh rừng giữa châu Phi
các cánh rừng giữa châu Phi
04:00
encircled by the Congo River.
67
215000
3000
bao quanh bởi sông Congo.
Tầng tán với những cây
04:05
Canopied trees as tall as 40 meters, 130 feet,
68
220000
4000
cao 40 mét,
130 feet,
04:09
grow densely in the area.
69
224000
4000
sinh trưởng dày đặc ở khu vực này.
04:13
It was a Japanese scientist
70
228000
3000
Một nhà khoa học người Nhật
04:16
who first undertook serious field studies of the Bonobo,
71
231000
4000
là người đầu tiên chính thức nghiên cứu
về loài vượn Bonobo
về loài vượn Bonobo
04:20
almost three decades ago.
72
235000
3000
từ gần ba thập kỉ trước.
04:26
Bonobos are built slightly smaller than the chimpanzee.
73
241000
4000
Kích cỡ của vượn Bonobo nhỏ hơn một chút
so với tinh tinh thường.
so với tinh tinh thường.
04:30
Slim-bodied, Bonobos are by nature very gentle creatures.
74
245000
5000
Với cơ thể mảnh dẻ hơn, vượn Bonobo
là những sinh vật rất hiền hòa.
là những sinh vật rất hiền hòa.
04:36
Long and careful studies have reported many new findings on them.
75
251000
5000
Những nghiên cứu kĩ lưỡng trong nhiều năm
đã có những phát hiện mới về chúng.
đã có những phát hiện mới về chúng.
04:43
One discovery was that wild Bonobos often walk bidpedally.
76
258000
6000
Một là, vượn Bonobo hoang dã
thường đi bằng hai chân.
thường đi bằng hai chân.
04:55
What's more, they are able to walk upright for long distances.
77
270000
5000
Thêm vào đó, chúng có thể đứng thẳng
suốt khoảng cách di chuyển khá xa.
suốt khoảng cách di chuyển khá xa.
05:07
Susan Savage-Rumbaugh (video): Let's go say hello to Austin first and then go to the A frame.
78
282000
3000
Video: Mình tới gặp Austin trước
rồi vào chỗ cắm trại nhé.
rồi vào chỗ cắm trại nhé.
05:11
SS: This is Kanzi and I, in the forest.
79
286000
2000
Tôi và Kanzi đang đi vào rừng.
05:13
None of the things you will see in this particular video are trained.
80
288000
4000
Trong video này không có hành động nào
được huấn luyện trước
được huấn luyện trước
05:17
None of them are tricks.
81
292000
2000
hay là mánh diễn trò gì cả.
05:19
They all happened to be captured on film spontaneously,
82
294000
3000
Tất cả đều tự phát trong lúc ghi hình
05:22
by NHK of Japan.
83
297000
2000
bởi đài NHK của Nhật Bản.
05:25
We have eight Bonobos.
84
300000
2000
Chúng tôi có 8 chú vượn Bonobo.
05:27
Video: Look at all this stuff that's here for our campfire.
85
302000
2000
Video: Xem đồ dùng cắm trại của mình này.
05:30
SS: An entire family at our research centre.
86
305000
3000
một gia đình tại trung tâm nghiên cứu.
05:38
Video: You going to help get some sticks?
87
313000
3000
Video: Em nhặt giúp cô mấy thanh gỗ nhé?
05:42
Good.
88
317000
1000
Giỏi lắm.
05:47
We need more sticks, too.
89
322000
2000
Mình cần thêm gỗ nữa đấy.
05:56
I have a lighter in my pocket if you need one.
90
331000
2000
Cô có bật lửa trong túi quần đây.
05:59
That's a wasps' nest.
91
334000
2000
Có một tổ ong bắt cày đằng kia.
06:01
You can get it out.
92
336000
2000
Em lấy nó ra được mà.
06:05
I hope I have a lighter.
93
340000
3000
Chắc cô có bật lửa trong đó đấy.
06:08
You can use the lighter to start the fire.
94
343000
2000
Em dùng bật lửa để nhóm lửa nhé.
06:12
SS: So Kanzi is very interested in fire.
95
347000
2000
Kanzi rất thích lửa.
06:14
He doesn't do it yet without a lighter,
96
349000
3000
Nó chưa từng nhóm lửa
mà không cần tới bật lửa,
mà không cần tới bật lửa,
06:17
but I think if he saw someone do it, he might be able to do --
97
352000
4000
nhưng nếu cậu chàng thấy ai đó làm mẫu
thì có thể làm theo-
thì có thể làm theo-
06:21
make a fire without a lighter.
98
356000
2000
có thể nhóm lửa mà không cần bật lửa.
06:25
He's learning about how to keep a fire going.
99
360000
2000
Kanzi đang học cách giữ lửa khỏi tàn,
06:28
He's learning the uses for a fire,
100
363000
2000
và cách sử dụng lửa
06:31
just by watching what we do with fire.
101
366000
3000
chỉ cần nhìn theo cách con người làm.
06:34
(Laughter)
102
369000
2000
(Cười)
06:43
This is a smile on the face of a Bonobo.
103
378000
2000
Đây là cách một chú vượn Bonobo cười.
06:45
These are happy vocalizations.
104
380000
2000
Âm thanh của sự vui thích.
06:47
Video: You're happy.
105
382000
2000
Video: Vui đúng không?
06:49
You're very happy about this part.
106
384000
2000
Em rất thích công việc này nhỉ.
06:51
You've got to put some water on the fire. You see the water?
107
386000
4000
Giờ đổ một ít nước vào ngọn lửa nhé.
Em thấy can nước không?
Em thấy can nước không?
07:00
Good job.
108
395000
2000
Giỏi lắm.
07:03
SS: Forgot to zip up the back half of his backpack.
109
398000
3000
Cu cậu quên cả kéo khóa sau ba lô kìa.
07:07
But he likes to carry things from place to place.
110
402000
2000
Nó thích mang đồ từ nơi này qua nơi khác.
07:10
Video: Austin, I hear you saying "Austin."
111
405000
2000
Video: Austin, em đang gọi "Austin" đấy à?
07:12
SS: He talks to other Bonobos at the lab, long-distance,
112
407000
3000
Nó đang gọi một chú vượn khác ở trung tâm,
từ khoảng cách khá xa
từ khoảng cách khá xa
07:15
farther than we can hear.
113
410000
2000
xa hơn người thường có thể nghe thấy.
07:18
This is his sister.
114
413000
2000
Đây là em gái của Kanzi.
07:20
This is her first time to try to drive a golf cart.
115
415000
3000
Đây là lần đầu tiên nó thử lái xe.
07:25
Video: Goodbye.
116
420000
2000
Video: Tạm biệt nhé.
07:27
(Laughter)
117
422000
2000
(Cười)
07:29
SS: She's got the pedals down, but not the wheel.
118
424000
4000
Nó nhấn được bàn đạp, nhưng lại
không điều khiển được vô lăng.
không điều khiển được vô lăng.
07:37
She switches from reverse to forward
119
432000
3000
Đổi từ bàn đạp lùi sang tiến rồi
07:40
and she holds onto the wheel, rather than turns it.
120
435000
2000
nhưng chỉ bám lấy vô lăng chứ không xoay.
07:42
(Laughter)
121
437000
3000
(Cười)
07:45
Like us, she knows that that individual in the mirror is her.
122
440000
5000
Cũng như chúng ta, nó biết
hình ảnh trong gương là chính mình
hình ảnh trong gương là chính mình
07:50
(Music)
123
445000
4000
(Nhạc)
07:54
Video: Narrator: By raising Bonobos in a culture that is both Bonobo and human,
124
449000
5000
Nuôi dưỡng vượn Bonobo trong môi trường
có cả vượn và người
có cả vượn và người
07:59
and documenting their development across two decades,
125
454000
4000
và ghi lại sự phát triển suốt 2 thập kỉ,
08:03
scientists are exploring how cultural forces
126
458000
3000
các nhà khoa học đã tìm ra
môi trường văn hóa
môi trường văn hóa
08:06
(Laughter)
127
461000
1000
(Cười)
08:07
may have operated during human evolution.
128
462000
3000
tác động ra sao suốt quá trình tiến hóa.
08:12
His name is Nyota.
129
467000
2000
Tên của con vượn này là Nyota,
08:14
It means "star" in Swahili.
130
469000
2000
có nghĩa là ngôi sao trong tiếng Swahili.
08:16
(Music)
131
471000
7000
(Nhạc)
08:26
Panbanisha is trying to give Nyota a haircut with a pair of scissors.
132
481000
5000
Panbanisha đang cố dùng kéo
tỉa lông cho Nyota.
tỉa lông cho Nyota.
08:32
In the wild, the parent Bonobo is known to groom its offspring.
133
487000
5000
Trong tự nhiên, vượn Bonobo có
thói quen chải lông cho con con.
thói quen chải lông cho con con.
08:37
Here Panbanisha uses scissors, instead of her hands,
134
492000
4000
Panbanisha dùng kéo thay cho tay
08:41
to groom Nyota.
135
496000
2000
để làm việc này.
08:45
Very impressive.
136
500000
3000
Rất ấn tượng.
08:51
Subtle maneuvering of the hands is required
137
506000
3000
Đôi tay chuyển động một cách khéo léo
08:54
to perform delicate tasks like this.
138
509000
3000
mới thực hiện được động tác này.
09:06
Nyota tries to imitate Panbanisha by using the scissors himself.
139
521000
5000
Nyota cố bắt chước mẹ nó sử dụng kéo.
09:13
Realizing that Nyota might get hurt,
140
528000
3000
Nhận ra nguy cơ Nyota có thể bị đau,
09:16
Panbanisha, like any human mother,
141
531000
2000
Panbanisha, như những người mẹ khác,
09:18
carefully tugs to get the scissors back.
142
533000
4000
cẩn thận lôi chiếc kéo về.
09:37
He can now cut through tough animal hide.
143
552000
3000
Kanzi giờ có thể cắt được da động vật dày.
09:41
SS: Kanzi's learned to make stone tools.
144
556000
2000
Nó đang học cách chế tạo dụng cụ bằng đá.
09:43
Video: Kanzi now makes his tools,
145
558000
1000
Video: Kanzi giờ có thể tạo ra đồ dùng,
09:44
just as our ancestors may have made them,
146
559000
2000
như tổ tiên loài người từng tạo ra
09:46
two-and-a-half million years ago --
147
561000
2000
từ 2.5 triệu năm trước
09:48
by holding the rocks in both hands, to strike one against the other.
148
563000
5000
bằng cách dùng hai hòn đá đập vào nhau.
09:53
He has learned that by using both hands
149
568000
3000
Nó học được rằng, bằng cách dùng cả 2 tay
09:56
and aiming his glancing blows,
150
571000
2000
và nện những hòn đá sượt qua nhau,
09:58
he can make much larger, sharper flakes.
151
573000
4000
nó có thể tạo ra những mảnh đá
lớn và sắc hơn rất nhiều.
lớn và sắc hơn rất nhiều.
10:02
Kanzi chooses a flake he thinks is sharp enough.
152
577000
3000
Kanzi chọn một mảnh đá nó nghĩ là đủ sắc.
10:10
The tough hide is difficult to cut, even with a knife.
153
585000
4000
Rất khó để cắt tấm da dày này,
cho dù có dùng dao.
cho dù có dùng dao.
10:14
The rock that Kanzi is using is extremely hard
154
589000
3000
Viên đá Kanzi sử dụng cực kì sắc bén
10:17
and ideal for stone tool making, but difficult to handle,
155
592000
4000
và rất lí tưởng để chế tạo dụng cụ,
nhưng khó điều khiển,
nhưng khó điều khiển,
10:21
requiring great skill.
156
596000
2000
đòi hỏi những kĩ năng thuần thục.
10:23
Kanzi's rock is from Gona, Ethiopia
157
598000
2000
Viên đá của Kanzi lấy từ Gona, Ethiopia
10:25
and is identical to that used by our African ancestors
158
600000
4000
tương tự loại đá được sử dụng
bởi tổ tiên châu Phi của loài người
bởi tổ tiên châu Phi của loài người
10:29
two-and-a-half million years ago.
159
604000
2000
sống cách đây 2.5 triệu năm.
10:34
These are the rocks Kanzi used
160
609000
3000
Đây là viên đá Kanzi dùng
10:37
and these are the flakes he made.
161
612000
2000
còn đây là những mảnh đá nó đã tạo ra.
10:39
The flat sharp edges are like knife blades.
162
614000
4000
Những góc sắc và phẳng này
giống như những lưỡi dao.
giống như những lưỡi dao.
10:44
Compare them to the tools our ancestors used;
163
619000
3000
Những dụng cụ tổ tiên chúng ta dùng
10:47
they bear a striking resemblance to Kanzi's.
164
622000
3000
có những điểm tương đồng nổi bật
so với của Kanzi.
so với của Kanzi.
11:00
Panbanisha is longing to go for a walk in the woods.
165
635000
3000
Panbanisha đang chờ được đi dạo trong rừng
11:03
She keeps staring out the window.
166
638000
3000
Nó ngồi ngóng ra ngoài cửa sổ.
11:08
SS: This is -- let me show you something we didn't think they would do.
167
643000
3000
Đây nhé- tôi sẽ cho các bạn thấy
những điều không ngờ tới.
những điều không ngờ tới.
11:11
Video: For several days now, Panbanisha has not been outside.
168
646000
5000
Video: Đã mấy ngày liền,
Pabanisha chưa được ra ngoài chơi.
Pabanisha chưa được ra ngoài chơi.
11:17
SS: I normally talk about language.
169
652000
2000
Tôi vẫn thường nói về ngôn ngữ.
11:19
Video: Then Panbanisha does something unexpected.
170
654000
3000
Video: Rồi Panbanisha làm
một hành động bất ngờ.
một hành động bất ngờ.
11:22
SS: But since I'm advised not to do what I normally do,
171
657000
3000
Nhưng vì lời khuyên đừng làm
những việc thông thường
những việc thông thường
11:25
I haven't told you that these apes have language.
172
660000
2000
những chú vượn này cũng có ngôn ngữ.
11:27
It's a geometric language.
173
662000
2000
Đó là ngôn ngữ tượng hình.
11:29
Video: She takes a piece of chalk
174
664000
1000
Nó lấy một mẩu phấn
11:30
and begins writing something on the floor.
175
665000
2000
và bắt đầu viết gì đó lên sàn.
11:32
What is she writing?
176
667000
2000
Nó đang viết gì thế?
11:40
SS: She's also saying the name of that, with her voice.
177
675000
4000
Nó cũng nói được bằng ngôn ngữ của mình.
11:44
Video: Now she comes up to Dr. Sue and starts writing again.
178
679000
3000
Giờ nó tới gần tiến sĩ Sue,
và bắt đầu viết lại.
và bắt đầu viết lại.
11:47
SS: These are her symbols on her keyboard.
179
682000
3000
Trên bàn phím này có những biểu tượng
11:50
(Music)
180
685000
1000
(Nhạc)
11:51
They speak when she touches them.
181
686000
2000
Chúng đọc tên khi nó chạm vào.
11:53
Video: Panbanisha is communicating to Dr. Sue where she wants to go.
182
688000
3000
Panbanisha đang nói với tiến sĩ Sue
về nơi nó muốn tới.
về nơi nó muốn tới.
11:56
"A frame" represents a hut in the woods.
183
691000
4000
"A frame" tượng trưng cho
chiếc lều ở trong rừng.
chiếc lều ở trong rừng.
12:00
Compare the chalk writing with the lexigram on the keyboard.
184
695000
4000
Đây là kí tự Panbanisha viết ra
so với biểu tượng trên bảng điều khiển.
so với biểu tượng trên bảng điều khiển.
12:14
Panbanisha began writing the lexigrams on the forest floor.
185
709000
4000
Nó bắt đầu viết những kí tự trên nền nhà.
12:20
SS (video): Very nice. Beautiful, Panbanisha.
186
715000
4000
Tốt đấy. Đẹp lắm, Panbanisha.
12:24
SS: At first we didn't really realize what she was doing,
187
719000
3000
Ban đầu chúng tôi không nhận ra
nó đang làm gì,
nó đang làm gì,
12:27
until we stood back and looked at it and rotated it.
188
722000
3000
cho tới khi chúng tôi đứng lùi lại,
quan sát và xoay kí tự đó.
quan sát và xoay kí tự đó.
12:30
Video: This lexigram also refers to a place in the woods.
189
725000
2000
Kí tự này biểu thị
một địa điểm trong rừng.
một địa điểm trong rừng.
12:32
The curved line is very similar to the lexigram.
190
727000
4000
Nét cong này rất giống kí tự gốc.
12:39
The next symbol Panbanisha writes represents "collar."
191
734000
4000
Biểu tượng tiếp theo Panbanisha viết ra
là "vòng cổ"
là "vòng cổ"
12:43
It indicates the collar that Panbanisha must wear when she goes out.
192
738000
4000
biểu thị chiếc vòng Panbanisha phải đeo
mỗi khi ra ngoài chơi.
mỗi khi ra ngoài chơi.
12:47
SS: That's an institutional requirement.
193
742000
2000
Đấy là một quy định của trung tâm.
12:50
Video: This symbol is not as clear as the others,
194
745000
3000
Biểu tượng này không rõ ràng
như những cái khác,
như những cái khác,
12:53
but one can see Panbanisha is trying to produce a curved line
195
748000
5000
nhưng có thể thấy Panbanisha đang
cố thể hiện một nét cong
cố thể hiện một nét cong
12:58
and several straight lines.
196
753000
2000
và vài đường thẳng.
13:00
Researchers began to record what Panbanisha said,
197
755000
4000
Các nhà nghiên cứu bắt đầu ghi lại
những lời của Panbanisha
những lời của Panbanisha
13:04
by writing lexigrams on the floor with chalk.
198
759000
4000
thể hiện bằng các kí tự
viết bằng phấn trắng trên sàn.
viết bằng phấn trắng trên sàn.
13:08
Panbanisha watched.
199
763000
2000
Panbanisha quan sát
13:10
Soon she began to write as well.
200
765000
3000
và nhanh chóng viết theo.
13:14
The Bonobo's abilities have stunned scientists around the world.
201
769000
4000
Khả năng của vượn Bonobo gây kinh ngạc
cho các nhà khoa học trên thế giới.
cho các nhà khoa học trên thế giới.
13:18
How did they develop?
202
773000
2000
Làm sao chúng có thể phát triển đến vậy?
13:20
SS (video): We found that the most important thing
203
775000
2000
Chúng tôi tìm ra điều quan trọng nhất
13:22
for permitting Bonobos to acquire language is not to teach them.
204
777000
5000
cho phép vượn Bonobo hiểu ngôn ngữ
không phải qua dạy dỗ.
không phải qua dạy dỗ.
13:27
It's simply to use language around them,
205
782000
3000
Đơn giản là cứ sử dụng ngôn ngữ với chúng,
13:30
because the driving force in language acquisition
206
785000
3000
vì động lực tiếp thu ngôn ngữ
13:33
is to understand what others, that are important to you, are saying to you.
207
788000
5000
là để hiểu những người thân xung quanh
đang nói gì với mình.
đang nói gì với mình.
13:38
Once you have that capacity,
208
793000
2000
Một khi đã có khả năng hiểu điều đó,
13:40
the ability to produce language
209
795000
3000
việc sử dụng ngôn ngữ
13:43
comes rather naturally and rather freely.
210
798000
4000
sẽ phát triển tự nhiên không gò bó.
13:47
So we want to create an environment in which Bonobos,
211
802000
3000
Chúng tôi muốn tạo ra
một môi trường mà trong đó
một môi trường mà trong đó
13:50
like all of the individuals with whom they are interacting --
212
805000
4000
vượn Bonobo, như các cá thể khác
mà chúng tương tác cùng
mà chúng tương tác cùng
13:54
we want to create an environment in which they have fun,
213
809000
3000
chúng tôi muốn tạo ra một nơi
để chúng được vui vẻ
để chúng được vui vẻ
13:57
and an environment in which the others
214
812000
2000
một nơi mà mọi sinh vật xung quanh
13:59
are meaningful individuals for them.
215
814000
3000
đều có ý nghĩa với chúng.
14:04
Narrator: This environment brings out unexpected potential
216
819000
3000
Môi trường nơi đây bộc lộ
những khả năng không ngờ tới
những khả năng không ngờ tới
14:07
in Kanzi and Panbanisha.
217
822000
3000
của Kanzi và Panbanisha.
14:17
Panbanisha is enjoying playing her harmonica,
218
832000
4000
Panbanisha đang thích thú chơi đùa
với chiếc đàn harmonica.
với chiếc đàn harmonica.
14:21
until Nyota, now one year old, steals it.
219
836000
4000
và Nyota giờ đã được một tuổi,
giành lấy cây đàn.
giành lấy cây đàn.
14:25
Then he peers eagerly into his mother's mouth.
220
840000
4000
Nó sốt sắng ngó vào miệng mẹ nó.
14:29
Is he looking for where the sound came from?
221
844000
2000
Chắc nó đang tìm xem âm thanh đến từ đâu.
14:32
Dr. Sue thinks it's important to allow such curiosity to flourish.
222
847000
4000
Tiến sĩ Sue nghĩ rằng
cần để trí tò mò phát triển.
cần để trí tò mò phát triển.
14:47
This time Panbanisha is playing the electric piano.
223
862000
3000
Lần này Panbanisha đang chơi
một chiếc đàn piano điện tử.
một chiếc đàn piano điện tử.
14:50
She wasn't forced to learn the piano;
224
865000
3000
Nó không bị buộc phải học chơi đàn
14:53
she saw a researcher play the instrument and took an interest.
225
868000
4000
mà do trông thấy một nhà nghiên cứu chơi
và muốn học theo.
và muốn học theo.
15:25
Researcher: Go ahead. Go ahead. I'm listening.
226
900000
2000
Đánh đi nào. Đánh đi. Cô đang nghe đây.
15:29
Do that real fast part that you did. Yeah, that part.
227
904000
3000
Gõ lại đoạn thật nhanh vừa rồi nào.
Đúng rồi, đoạn đó đấy.
Đúng rồi, đoạn đó đấy.
15:36
Narrator: Kanzi plays the xylophone;
228
911000
2000
Kanzi đang chơi đàn phiến gỗ.
15:38
using both hands he enthusiastically accompanies Dr. Sue's singing.
229
913000
5000
Nó hăng hãi gõ bằng cả hai tay
đệm theo giọng hát của tiến sĩ Sue.
đệm theo giọng hát của tiến sĩ Sue.
15:44
Kanzi and Panbanisha
230
919000
1000
Kanzi và Panbanisha
15:45
are stimulated by this fun-filled environment,
231
920000
3000
đều được kích thích
trong môi trường vui nhộn này
trong môi trường vui nhộn này
15:48
which promotes the emergence of these cultural capabilities.
232
923000
4000
càng khuyến khích sự hình thành
của những năng lực văn hóa này.
của những năng lực văn hóa này.
15:56
(Laughter)
233
931000
2000
(Cười)
16:06
Researcher: OK, now get the monsters. Get them.
234
941000
3000
Ok, giờ đuổi theo bọn quái vật nào.
Bắt lấy chúng.
Bắt lấy chúng.
16:09
Take the cherries too.
235
944000
2000
Ăn cả mấy quả cherry nữa nhé.
16:12
Now watch out, stay away from them now.
236
947000
3000
Cẩn thận, giờ phải tránh bọn chúng ra.
16:16
Now you can chase them again. Time to chase them.
237
951000
3000
Lại đuổi theo được rồi, đuổi theo chúng đi.
16:23
Now you have to stay away. Get away.
238
958000
3000
Giờ phải tránh ra nhé. Tránh đi.
16:26
Run away. Run.
239
961000
3000
Chạy đi nào. Chạy mau.
16:29
Now we can chase them again. Go get them.
240
964000
4000
Giờ mình đuổi theo được rồi. Bắt chúng đi.
16:35
Oh no!
241
970000
1000
Ôi không!
16:37
Good Kanzi. Very good. Thank you so much.
242
972000
3000
Kanzi giỏi quá. Rất giỏi. Cảm ơn em nhé.
16:44
Narrator: None of us, Bonobo or human, can possibly even imagine?
243
979000
7000
Không một ai, vượn Bonobo hay con người,
có thể tưởng tượng được điều này.
có thể tưởng tượng được điều này.
16:57
SS: So we have a bi-species environment, we call it a "panhomoculture."
244
992000
7000
Chúng ta có một một trường đa chủng loài,
mà chúng tôi gọi là "văn hóa người-vượn".
mà chúng tôi gọi là "văn hóa người-vượn".
17:04
We're learning how to become like them.
245
999000
2000
Chúng tôi học cách sống của chúng.
17:06
We're learning how to communicate with them,
246
1001000
2000
Chúng tôi học các giao tiếp với chúng
17:08
in really high-pitched tones.
247
1003000
2000
bằng những giọng rít rất chói tai.
17:10
We're learning that they probably have a language in the wild.
248
1005000
4000
Chúng tôi hiểu rằng chúng cũng có ngôn ngữ
của riêng mình trong tự nhiên.
của riêng mình trong tự nhiên.
17:14
And they're learning to become like us.
249
1009000
2000
Chúng đang học cách để sống như con người.
17:16
Because we believe that it's not biology; it's culture.
250
1011000
3000
Chúng tôi tin rằng điều quyết định ở đây
không phải sinh học, mà là văn hóa.
không phải sinh học, mà là văn hóa.
17:19
So we're sharing tools and technology and language
251
1014000
4000
Vậy nên, chúng ta cùng chia sẻ
những công cụ, công nghệ và ngôn ngữ
những công cụ, công nghệ và ngôn ngữ
17:23
with another species.
252
1018000
2000
với những giống loài khác.
17:25
Thank you.
253
1020000
2000
Cảm ơn các bạn!
ABOUT THE SPEAKER
Susan Savage-Rumbaugh - Primate authoritySusan Savage-Rumbaugh has made startling breakthroughs in her lifelong work with chimpanzees and bonobos, showing the animals to be adept in picking up language and other "intelligent" behaviors.
Why you should listen
Into the great debate over intelligence and instinct -- over what makes us human -- Susan Savage-Rumbaugh has thrown a monkey wrench. Her work with apes has forced a new way of looking at what traits are truly and distinctly human, and new questions about whether some abilities we attribute to "species" are in fact due to an animal's social environment. She believes culture and tradition, in many cases more than biology, can account for differences between humans and other primates.
Her bonobo apes, including a superstar named Kanzi, understand spoken English, interact, and have learned to execute tasks once believed limited to humans -- such as starting and controlling a fire. They aren't trained in classic human-animal fashion. Like human children, the apes learn by watching. "Parents really don't know how they teach their children language," she has said. "Why should I have to know how I teach Kanzi language? I just act normal around him, and he learns it."
Her latest book is Kanzi's Primal Language: The Cultural Initiation of Primates into Language.
Also, in 2011, she was named one of TIME's 100 Most Influential People.
Susan Savage-Rumbaugh | Speaker | TED.com