TED2003
Jared Diamond: Why do societies collapse?
Jared Diamond: Toplumların Çöküşü Üzerine
Filmed:
Readability: 5.3
2,576,778 views
Toplumlar neden yıkılır? Jared Diamond, Demir Çağı'nda Grönland'a yerleşen İskandinavyalılar, ormansızlaşmış Paskalya Adası ve bugünkü Montana'dan örnekler vererek, çöküşün yakın olduğunu ve vaktinde önlem alarak nasıl engelleyebileceğimizi anlatıyor.
Jared Diamond - Civilization scholar
Jared Diamond investigates why cultures prosper or decline -- and what we can learn by taking a broad look across many kinds of societies. Full bio
Jared Diamond investigates why cultures prosper or decline -- and what we can learn by taking a broad look across many kinds of societies. Full bio
Double-click the English transcript below to play the video.
00:18
I think all of us have been interested, at one time or another,
0
0
4000
Hepimiz tarihe gömülen toplumların romantik esrarıyla
00:22
in the romantic mysteries of all those societies that collapsed,
1
4000
4000
zaman zaman ilgilenmişizdir: Klasik Maya ve Yucatan kültürleri,
00:27
such as the classic Maya in the Yucatan, the Easter Islanders,
2
9000
4000
Paskalya Adası'nın yerlileri, Anasazi, Bereketli Hilal toplumları,
00:32
the Anasazi, Fertile Crescent society, Angor Wat, Great Zimbabwe
3
14000
4000
Angkor Wat, Büyük Zimbabwe ve benzerleri. Son on yirmi yıl
00:36
and so on. And within the last decade or two,
4
18000
3000
içinde de arkeologlar, bu yıkılışların
00:40
archaeologists have shown us that there were environmental problems
5
22000
4000
birçoğunun arkasında, çevresel sorunların olduğunu
00:44
underlying many of these past collapses.
6
26000
2000
ortaya çıkardılar.
00:47
But there were also plenty of places in the world
7
29000
1000
Öte yandan, dünyanın bir çok yerinde de
00:48
where societies have been developing for thousands of years
8
30000
3000
toplumlar binyıllardır yok oluş belirtisi göstermeden
00:52
without any sign of a major collapse,
9
34000
2000
gelişmelerini sürdürmektedir:
00:54
such as Japan, Java, Tonga and Tikopea. So evidently, societies
10
36000
5000
Japonya, Java, Tonga ve Tikopea. Şu halde, öyle görünüyor ki,
01:00
in some areas are more fragile than in other areas.
11
42000
2000
bazı bölgelerdeki toplumlar diğerlerinden daha kırılgan.
01:03
How can we understand what makes some societies more fragile
12
45000
3000
Bazı toplumların neden diğerlerinden daha kırılgan olduklarını
01:06
than other societies? The problem is obviously relevant
13
48000
6000
nasıl anlarız? Bu soru, açık bir şekilde günümüzü de
01:12
to our situation today, because today as well, there are
14
54000
3000
ilgilendirir, çünkü bugün, henüz yeni çöküşe uğramış
01:15
some societies that have already collapsed, such as Somalia
15
57000
3000
toplumlar görüyoruz: Somali, Ruanda ve eski Yugaslavya.
01:19
and Rwanda and the former Yugoslavia. There are also
16
61000
3000
Ayrıca çöküşün eşiğinde olabilecek
01:22
societies today that may be close to collapse, such as Nepal, Indonesia and Columbia.
17
64000
5000
toplumlar da vardır: Nepal, Endonezya ve Kolombiya.
01:27
What about ourselves?
18
69000
3000
Peki ya kendimiz?
01:30
What is there that we can learn from the past that would help us avoid
19
72000
5000
Toplumumuzun, geçmiş zaman toplumları gibi çökmesini engellemek
01:36
declining or collapsing in the way that so many past societies have?
20
78000
3000
için öğrenebileceğimiz hangi dersler vardır?
01:41
Obviously the answer to this question is not going
21
83000
2000
Kuşkusuz, bu sorunun cevabı sadece bir faktör olmayacaktır.
01:43
to be a single factor. If anyone tells you that there is a single-factor
22
85000
3000
Eğer birisi size toplumların çöküşlerini açıklayan
01:47
explanation for societal collapses, you know right away
23
89000
3000
tek bir faktör olduğunu söylerse, onun aptal olduğunu
01:50
that they're an idiot. This is a complex subject.
24
92000
3000
hemen anlarsınız. Bu karmaşık bir konudur.
01:54
But how can we make sense out of the complexities of this subject?
25
96000
3000
Ama bu konunun karmaşıklığının içinden nasıl çıkarız?
01:58
In analyzing societal collapses, I've arrived at a
26
100000
3000
Toplumsal çöküşleri incelerken, beş maddelik
02:01
five-point framework -- a checklist of things that I go through
27
103000
4000
bir çerçeveye ulaştım: Çöküşleri anlamama yardımcı
02:05
to try and understand collapses. And I'll illustrate that five-point
28
107000
4000
olmak için üzerinden geçtiğim beş kalemlik bir liste.
02:10
framework by the extinction of the Greenland Norse society.
29
112000
4000
Bu listeyi, İskandinav Grönland toplumunun yokoluşu açıklayarak
02:15
This is a European society with literate records,
30
117000
3000
anlatacağım. Bu, yazılı kaynakları olan Avrupalı
02:18
so we know a good deal about the people and their motivation.
31
120000
3000
bir toplumdu, dolayısıyla bu insanları ve amaçlarını büyük
02:22
In AD 984 Vikings went out to Greenland, settled Greenland,
32
124000
4000
ölçüde biliyoruz. MS 984'te İskandinavlar Grönland'a gidip
02:26
and around 1450 they died out -- the society collapsed,
33
128000
4000
yerleştiler ve 1450'de yok oldular -- toplumları çöktü,
02:30
and every one of them ended up dead.
34
132000
2000
ve toplumlarının içindeki her bir birey de öldü.
02:32
Why did they all end up dead? Well, in my five-point framework,
35
134000
4000
Niye sonunda hepsi öldü? Beş noktalı çerçevemdeki ilk kalem,
02:36
the first item on the framework is to look for human impacts
36
138000
4000
insanların, çevrelerine yaptıkları etki: insanların dikkatsizce
02:40
on the environment: people inadvertently destroying the resource
37
142000
3000
bağımlı oldukları kaynakları tüketmeleri. İskandinavya Vikingleri
02:43
base on which they depend. And in the case of the Viking Norse,
38
145000
4000
de dikkatsizce humuslu toprağın erozyonuna ve ormansızlaşmasına
02:48
the Vikings inadvertently caused soil erosion and deforestation,
39
150000
5000
yol açtılar. Bu onlar için ciddi bir sorundu; çünkü ormanı
02:53
which was a particular problem for them because
40
155000
2000
kullanarak kömür, kömürü kullanarak da
02:56
they required forests to make charcoal, to make iron.
41
158000
3000
demir yapıyorlardı. Dolayısıyla, demirsiz kalmış
02:59
So they ended up an Iron Age European society, virtually
42
161000
4000
bir Avrupalı Demir Çağı toplumuna dönüştüler.
03:03
unable to make their own iron. A second item on my checklist is
43
165000
4000
Listemdeki ikinci bir kalem de iklim değişikliği.
03:08
climate change. Climate can get warmer or colder or dryer or wetter.
44
170000
5000
İklimler ılıyabilir, soğuyabilir, kuruyabilir veya nemlenebilir.
03:14
In the case of the Vikings -- in Greenland, the climate got colder
45
176000
3000
Grönland'daki Vikingler'e bakarsak, 1300'lü yıllarda ve özellikle 1400'lerde
03:18
in the late 1300s, and especially in the 1400s. But a cold climate
46
180000
4000
iklimlerinin soğuduğunu görürüz. Soğuk bir iklim illâ
03:22
isn't necessarily fatal, because the Inuit -- the Eskimos inhabiting
47
184000
4000
ölümcül olmak zorunda değil, çünkü bu soğuyan iklim,
03:27
Greenland at the same time -- did better, rather than worse,
48
189000
2000
Inuitler'e -- yani Grönland Eskimoları'na -- köstek olmaktansa
03:29
with cold climates. So why didn't the Greenland Norse as well?
49
191000
3000
destek oldu. Peki neden Grönland İskandinavları'nın
03:33
The third thing on my checklist is relations with neighboring
50
195000
3000
işine yaramadı? Listemdeki üçüncü kalem de komşu
03:37
friendly societies that may prop up a society. And if that
51
199000
4000
dost toplumların desteği. Eğer bu destek ortadan
03:41
friendly support is pulled away, that may make a society
52
203000
3000
kalkarsa, bu toplumu çöküşe yaklaştırabilir.
03:44
more likely to collapse. In the case of the Greenland Norse,
53
206000
3000
Grönland İskandinavları anavatanları Norveç ile ticaret
03:48
they had trade with the mother country -- Norway --
54
210000
2000
yapıyorlardı. Ancak bu ticaret
03:50
and that trade dwindled: partly because Norway got weaker,
55
212000
4000
hem Norveç'in zayıflamasıyla, hem de Grönland ve Norveç arasındaki denizin
03:54
partly because of sea ice between Greenland and Norway.
56
216000
3000
buzlanmasıyla giderek azaldı.
03:59
The fourth item on my checklist is relations with hostile societies.
57
221000
5000
Listemdeki dördüncü kalem de hasım toplumlarla ilişkiler.
04:05
In the case of Norse Greenland, the hostiles were the Inuit --
58
227000
3000
Grönland İskandinavları'nın hasımları İnuitler'di --
04:08
the Eskimos sharing Greenland -- with whom the Norse
59
230000
3000
yani Grönland'ı İskandinavlar'la paylaşan Eskimolar.
04:12
got off to bad relationships. And we know that the Inuit
60
234000
4000
İlişkileri kötüydü. İnuitler'in, İskandinavlar'ı
04:16
killed the Norse and, probably of greater importance,
61
238000
3000
öldürdüklerini biliyoruz; daha da önemlisi,
04:19
may have blocked access to the outer fjords, on which
62
241000
4000
İskandinavyalılar'ın fok balığı avlamak için yılın belli bir zamanında
04:23
the Norse depended for seals at a critical time of the year.
63
245000
4000
gitmeye mecbur oldukları dış fiyortlara ulaşımlarını engellemiş olabilirler.
04:27
And then finally, the fifth item on my checklist is the political,
64
249000
4000
Son olarak da, listemdeki beşince kalem, toplumun
04:31
economic, social and cultural factors in the society that make it
65
253000
4000
politik, ekonomik, sosyal ve kültürel faktörlere göre
04:35
more or less likely that the society will perceive and solve its
66
257000
4000
çevresel sorunlarını fark edip bu sorunları çözebilme ihtimalinin
04:39
environmental problems. In the case of the Greenland Norse,
67
261000
4000
artması veya azalması. Grönland İskandinavları'nın
04:44
cultural factors that made it difficult for them
68
266000
2000
Hıristiyan olup da katedral inşaasına büyük
04:46
to solve their problems were: their commitments to a
69
268000
3000
yatırım yapmaları, şeflerin birbirleriyle rekabet etmeleri
04:49
Christian society investing heavily in cathedrals; their being
70
271000
4000
ve İnuitler'i aşağılık bulup onlardan ders almayı reddetmeleri,
04:53
a competitive-ranked chiefly society; and their scorn for the Inuit,
71
275000
5000
çevresel sorunlarını çözmelerini zorlaştıran kültürel faktörlerdi.
04:59
from whom they refused to learn. So that's how the five-part
72
281000
3000
İşte, beş maddelik çerçeve, Grönland İskandinavları'nın
05:02
framework is relevant to the collapse and eventual extinction of the Greenland Norse.
73
284000
5000
çöküşü ve nihai yok oluşlarını böyle açıklıyor.
05:07
What about a society today?
74
289000
3000
Peki ya bugünkü toplum?
05:10
For the past five years, I've been taking my wife and kids to
75
292000
4000
Son beş senedir, karım ve çocuklarımla, gençliğimde
05:14
Southwestern Montana, where I worked as a teenager
76
296000
3000
hasat zamanlarında çalıştığım Güney Montana'ya gidiyorum.
05:17
on the hay harvest. And Montana, at first sight, seems
77
299000
3000
Montana, ilk bakışta Amerika'da doğanın en
05:21
like the most pristine environment in the United States.
78
303000
3000
bakir kaldığı yer gibi görünür. Ancak daha dikkatli
05:24
But scratch the surface, and Montana suffers from serious problems.
79
306000
5000
bakılınca, Montana'nın ciddi sorunları olduğu fark edilebilir.
05:29
Going through the same checklist: human environmental impacts?
80
311000
3000
Aynı listeyi uygulayalım: insanların çevreye etkisi.
05:33
Yes, acute in Montana. Toxic problems from mine waste
81
315000
4000
Evet, bu Montana'da aküt bir sorun. Maden atıklarının
05:38
have caused damage of billions of dollars.
82
320000
2000
zehirleri milyarca dolarlar seviyesinde zarar verdiler.
05:41
Problems from weeds, weed control, cost Montana nearly
83
323000
3000
Yabani otlar ve kontrol edilmeleri, Montana'ya yıllık
05:44
200 million dollars a year. Montana has lost agricultural areas
84
326000
4000
yaklaşık 200 milyon dolara mal oluyor. Montana,
05:48
from salinization, problems of forest management,
85
330000
3000
tarımsal alanlarını, tuzlanma, ormansızlaşma
05:52
problems of forest fires. Second item on my checklist:
86
334000
3000
ve orman yangınlarında kaybetti. Listemdeki ikinci kalem:
05:56
climate change. Yes -- the climate in Montana is getting warmer
87
338000
3000
iklim değişikliği. Evet, Montana'nın iklimi ısınıyor ve kuruyor,
05:59
and drier, but Montana agriculture depends especially on irrigation
88
341000
4000
ancak Montana'da tarım, dağların zirvelerinden eriyen karların
06:03
from the snow pack, and as the snow is melting -- for example,
89
345000
3000
akarsulara karışmasına dayanıyor; bu karlar da ısınınca,
06:07
as the glaciers in Glacier National Park are disappearing --
90
349000
3000
misal, Glacier National Park'taki buzullar yok oldukça,
06:10
that's bad news for Montana irrigation agriculture.
91
352000
3000
bu Montana'da tarımı zora sokuyor.
06:14
Third thing on my checklist: relations with friendlies
92
356000
2000
Listemdeki üçüncü maddeye gelelim:
06:16
that can sustain the society. In Montana today, more than half of
93
358000
4000
topluma yardımcı olabilecek dost toplumlarla ilişkiler.
06:20
the income of Montana is not earned within Montana,
94
362000
3000
Günümüzde, Montana'nın gelirinin yarısından fazlası,
06:24
but is derived from out of state: transfer payments from
95
366000
3000
Montana eyaleti içinde değil de, dışında kazanılır:
06:27
social security, investments and so on --
96
369000
2000
sosyal güvenlik ödemeleri, eyalet dışı yatırımlar ve benzerleri.
06:30
which makes Montana vulnerable to the rest of the United States.
97
372000
3000
Bu durum, Montana'yı, Birleşik Devletler'in kalanına bağımlı kılar.
06:34
Fourth: relations with hostiles. Montanans have the same problems
98
376000
4000
Dört: hasımlarla ilişkiler. Montanalılar, diğer Amerikalılar gibi,
06:38
as do all Americans, in being sensitive to problems
99
380000
4000
denizler ötesi hasımlarının yol açtığı petrol
06:42
created by hostiles overseas affecting our oil supplies,
100
384000
4000
kaynaklarını etkileyen sorunlarla ve terörist
06:46
and terrorist attacks. And finally, last item on my checklist:
101
388000
5000
saldırısı riskiyle karşı karşıya. Son olarak, listemdeki son kalem:
06:52
question of how political, economic, social, cultural attitudes
102
394000
2000
politik, ekonomik, sosyal ve kültürel yaklaşımların nasıl
06:55
play into this. Montanans have long-held values, which today
103
397000
4000
bir rol oynadıkları. Montanalılar'ın geleneksel değer yargıları
07:00
seem to be getting in the way of their solving their own problems.
104
402000
2000
bugün kendi sorunlarını çözmelerini engellemektedir.
07:03
Long-held devotion to logging and to mines and to agriculture,
105
405000
4000
Bu değer yargıları, ormancılığa, madenciliğe ve tarıma
07:07
and to no government regulation; values that worked well
106
409000
4000
verilen önemin ile devlet düzenlemelerine karşı çıkmaktır.
07:11
in the past, but they don't seem to be working well today.
107
413000
2000
Geçmişte faydalı olmuş bu değerler bugün zarar vermektedir.
07:15
So, I'm looking at these issues of collapses
108
417000
2000
Birçok geçmiş toplumu ve günümüz toplumunu,
07:17
for a lot of past societies and for many present societies.
109
419000
4000
bu çöküş nedenlerine göre inceliyorum.
07:22
Are there any general conclusions that arise?
110
424000
2000
Ortaya genel sonuçlar çıkıyor mu?
07:24
In a way, just like Tolstoy's statement about every unhappy marriage
111
426000
4000
Tolstoy'un, her mutsuz evliliğin farklı olduğunu söylediği gibi,
07:29
being different, every collapsed or endangered society is different --
112
431000
3000
her çökmüş veya tehlikedeki toplum farklı --
07:32
they all have different details. But nevertheless, there are certain
113
434000
4000
hepsinin ayrıntıları değişik. Ama yine de, geçmiş ve bugünkü
07:36
common threads that emerge from these comparisons
114
438000
3000
toplumların çöküşe uğrayanlarını ve hayatta kalanlarını
07:39
of past societies that did or did not collapse
115
441000
3000
karşılaştırınca, belirli ortak ipuçlarına ulaşıyorum.
07:42
and threatened societies today. One interesting common thread
116
444000
6000
İlginç bir ortak ipucu, toplum bir kere
07:49
has to do with, in many cases, the rapidity of collapse
117
451000
4000
zirvesine çıktıktan sonra çöküşün ne kadar hızlı
07:53
after a society reaches its peak. There are many societies
118
455000
3000
geldiğiyle ilgili. Birçok toplum yavaş yavaş ortadan kalkmadı.
07:57
that don't wind down gradually, but they build up -- get richer
119
459000
3000
Daha ziyade, toplumlarını inşaa ettiler, zenginleştiler ve
08:00
and more powerful -- and then within a short time, within a few decades
120
462000
3000
güçlendiler, sonra kısa bir zaman içinde, zirveye erişmelerinden
08:04
after their peak, they collapse. For example,
121
466000
2000
yirmi otuz yıl içinde çöktüler. Örnek olarak,
08:06
the classic lowland Maya of the Yucatan began to collapse in the
122
468000
5000
Yucatan yarımadasındaki klasik ova Maya kültürü, erken 800'lerde
08:12
early 800s -- literally a few decades after the Maya were building
123
474000
3000
çökmeye başladı. Bu Mayalar'ın en büyük eserlerini yaratmalarından
08:15
their biggest monuments, and Maya population was greatest.
124
477000
5000
ve nüfuslarının zirve yapmasından sonraki otuz kırk yıl içinde gerçekleşti.
08:20
Or again, the collapse of the Soviet Union took place
125
482000
3000
Bir örnek daha vermek gerekirse, Sovyetler Birliği'nin çöküşü,
08:23
within a couple of decades, maybe within a decade, of the time
126
485000
3000
gücünün zirvesine ulaşmasından sonraki yirmi otuz, hatta
08:27
when the Soviet Union was at its greatest power.
127
489000
2000
belki de on yıl içinde gerçekleşti.
08:30
An analogue would be the growth of bacteria in a petri dish.
128
492000
4000
Bunu deney kabındaki bakterilere benzetebiliriz.
08:35
These rapid collapses are especially likely where there's
129
497000
3000
Eldeki kaynaklar ve bu kaynakların tüketimi
08:38
a mismatch between available resources and resource consumption,
130
500000
4000
veya ekonomik gelir gider arasında bir dengesizlik olduğunda
08:43
or a mismatch between economic outlays and economic potential.
131
505000
3000
bu ani çöküşlerin gerçekleşme ihtimali artıyor.
08:47
In a petri dish, bacteria grow. Say they double every generation,
132
509000
5000
Deney kabında bakteriler çoğalır. Her kuşakta sayılarının ikiye
08:52
and five generations before the end the petri dish is 15/16ths empty,
133
514000
5000
katlandığını farzedelim: Sonlarının gelmesinden beş kuşak önce
08:57
and then the next generation's 3/4ths empty, and the next generation
134
519000
3000
deney kabının 16'da 15'i boştur, sonraki kuşakta 4'te 3'ü boştur,
09:01
half empty. Within one generation after the petri dish still
135
523000
4000
sonraki koşakta da yarısı boştur. Yarısı boş olduktan bir kuşak sonra
09:05
being half empty, it is full. There's no more food and the bacteria have collapsed.
136
527000
5000
kap doludur. Artık yiyecek kalmamıştır ve bakteriler çöküş yaşar.
09:10
So, this is a frequent theme:
137
532000
2000
Dolayısıyla, toplumların güçlerinin zirvelerine ulaştıktan
09:12
societies collapse very soon after reaching their peak in power.
138
534000
4000
çok kısa süre sonra çöküş yaşamaları, tekrarlanan bir durumdur.
09:17
What it means to put it mathematically is that, if you're concerned
139
539000
2000
Bunu matematiksel olarak açıklamak istersek, eğer bugünkü
09:19
about a society today, you should be looking not at the value
140
541000
5000
toplumlardan birini incelemek isterseniz, matematiksel
09:24
of the mathematical function -- the wealth itself -- but you should
141
546000
3000
fonksiyonun bugünkü değerine, yani zenginliğe değil,
09:27
be looking at the first derivative and the second derivatives
142
549000
3000
fonksiyonun birinci ve ikinci türevlerine bakmanız gerekir.
09:30
of the function. That's one general theme. A second general theme
143
552000
4000
Bu genel kurallardan biridir. İkinci bir genel kural da,
09:35
is that there are many, often subtle environmental factors that make
144
557000
5000
toplumları diğerlerinden daha kırılgan yapan, çoğunlukla ilk bakışta
09:40
some societies more fragile than others. Many of those factors
145
562000
4000
görünmeyen çevresel faktörler olduğu ve bu faktörlerin çoğunun
09:44
are not well understood. For example, why is it that in the Pacific,
146
566000
3000
henüz iyi anlaşılmadığı. Örnek olarak, neden Pasifik'teki yüzlerce
09:48
of those hundreds of Pacific islands, why did Easter Island end up as
147
570000
4000
Pasifik adasının arasında Paskalya Adası en tahrip edici,
09:52
the most devastating case of complete deforestation?
148
574000
3000
ormansızlaşmayı yaşadı?
09:56
It turns out that there were about nine different environmental
149
578000
3000
Öyle anlaşılıyor ki, Paskalya Adası yerlilerinin aleyhinde çalışan
09:59
factors -- some, rather subtle ones -- that were working against
150
581000
3000
yanardağ püskürtüsü, enlem ve yağışla ilgili dokuz değişik
10:03
the Easter Islanders, and they involve fallout of volcanic tephra,
151
585000
4000
çevresel faktör bulunuyordu; bunların bazıları da
10:08
latitude, rainfall. Perhaps the most subtle of them
152
590000
3000
kolay farke dilemeyecek türdendi. En zor görünenlerinden
10:11
is that it turns out that a major input of nutrients
153
593000
2000
biri de, Orta Asya'dan gelen kıta tozunun, adanın
10:14
which protects island environments in the Pacific is from
154
596000
4000
humuslu toprağının verimine katkıda bulunup,
10:18
the fallout of continental dust from central Asia.
155
600000
3000
Pasifik adalarındaki doğal hayatı koruyor olmasıydı.
10:21
Easter, of all Pacific islands, has the least input of dust
156
603000
4000
Bütün Pasifik Adaları arasında, Asya'dan gelen bereketli
10:25
from Asia restoring the fertility of its soils. But that's
157
607000
3000
tozun en azı Paskalya Adası'na ulaşır. Bu durumu
10:29
a factor that we didn't even appreciate until 1999.
158
611000
3000
ancak farkına 1999'a gelince varabildik.
10:34
So, some societies, for subtle environmental reasons,
159
616000
2000
Dolayısıyla, bazı toplumlar, ilk bakışta gözlemlenemeyen
10:36
are more fragile than others. And then finally,
160
618000
3000
çevresel sebeplerden dolayı, diğerlerinden daha kırılgan oluyor.
10:39
another generalization. I'm now teaching a course
161
621000
2000
Son olarak bir genel kural daha vereceğim. Bugünlerde
10:42
at UCLA, to UCLA undergraduates, on these collapses
162
624000
3000
Los Angeles'taki California Üniversitesi'nde çalıştığım için,
10:45
of societies. What really bugs my UCLA undergraduate students is,
163
627000
4000
orada bu çöküşler üzerine bir lisans dersi veriyorum. Üniversitedeki lisans öğrencilerim,
10:49
how on earth did these societies not see what they were doing?
164
631000
3000
bu toplumların başlarına geleni fark edememelerine
10:52
How could the Easter Islanders have deforested their environment?
165
634000
3000
akıl erdiremiyorlar. Nasıl oldu da Paskalya Adalılar yaşadıkları ortamı
10:55
What did they say when they were cutting down the last palm tree?
166
637000
3000
ormansızlaştırabildi? En son palmiye ağacını keserken ne düşündüler?
10:59
Didn't they see what they were doing? How could societies
167
641000
3000
Yaptıklarını fark etmediler mi? Bu toplumlar nasıl olup da
11:02
not perceive their impacts on the environments and stop in time?
168
644000
4000
çevrelerine verdikleri etkileri görüp vaktinde durmadılar?
11:07
And I would expect that, if our human civilization carries on,
169
649000
6000
Eğer insan medeniyeti varlığını sürdürürse, gelecek yüzyılda
11:14
then maybe in the next century people will be asking,
170
656000
3000
insanların şu soruyu sormalarını bekliyorum:
11:17
why on earth did these people today in the year 2003 not see
171
659000
3000
"2003 senesinde yaşayan insanlar nasıl olup da yaptıkları
11:21
the obvious things that they were doing and take corrective action?
172
663000
3000
bariz yanlışları görüp de önlem almadılar?"
11:25
It seems incredible in the past. In the future, it'll seem
173
667000
2000
Geçmiştekilerin yaptıkları inanılmaz görünüyor. Gelecektekilere
11:28
incredible what we are doing today. And so I've been
174
670000
3000
de bizim bugün yaptıklarımız inanılmaz görünecek.
11:31
trying to develop a hierarchical set of considerations
175
673000
5000
Ben de, toplumların neden sorunlarını çözemediklerine
11:36
about why societies fail to solve their problems --
176
678000
3000
dair hiyerarşik bir sebepler listesi geliştirmeye çalışıyorum.
11:40
why they fail to perceive the problems or, if they perceive them,
177
682000
2000
Neden sorunlarını fark edemiyorlar, veya eğer fark ederlerse,
11:42
why they fail to tackle them. Or, if they tackle them,
178
684000
3000
neden üzerinde duramıyorlar? Veya, üzerinde durdularsa,
11:45
why do they fail to succeed in solving them?
179
687000
2000
neden çözmekte başarılı olamıyorlar?
11:48
I'll just mention two generalizations in this area.
180
690000
3000
Bu konuda sadece iki tane genel kuraldan bahsedeceğim.
11:52
One blueprint for trouble, making collapse likely,
181
694000
2000
Felakate davetiye çıkarıp çöküşü yaklaştıran bir reçete,
11:55
is where there is a conflict of interest between the short-term
182
697000
3000
karar verici yöneticilerin kısa vadeli çıkarları ile toplumun
11:58
interest of the decision-making elites and the long-term
183
700000
4000
uzun vadeli çıkarları arasında bir çatışma olması.
12:02
interest of the society as a whole, especially if the elites
184
704000
3000
Özellikle, söz konusu yöneticiler kendilerini
12:06
are able to insulate themselves from the consequences
185
708000
2000
hareketlerinin sonuçlarından soyutlayabildikleri zaman
12:08
of their actions. Where what's good in the short run for the elite
186
710000
4000
bu sorun vahimleşiyor. Kısa vadede yöneticilerin çıkarına olan şeyler
12:12
is bad for the society as a whole, there's a real risk of the elite
187
714000
4000
uzun vadede topluma zarar verdiğinde, yöneticilerin toplumun
12:16
doing things that would bring the society down in the long run.
188
718000
2000
uzun vadede düşüşüne yol açacak işler yapmaları çok muhtemel.
12:19
For example, among the Greenland Norse --
189
721000
2000
Örnek olarak, Grönland İskandinavları'nın rekabetçi
12:21
a competitive rank society -- what the chiefs really wanted
190
723000
3000
şefleri, daha fazla kul, daha fazla koyun ve
12:24
is more followers and more sheep and more resources
191
726000
2000
daha fazla kaynak edinip, rekabette komşu şeflerin
12:27
to outcompete the neighboring chiefs. And that led the chiefs
192
729000
3000
önüne geçmek istiyorlardı. Bu istekleri yüzünden,
12:30
to do what's called flogging the land: overstocking the land,
193
732000
4000
topraklarını aşırı zorlayıp harcadılar: toprağı aşırı kullanarak
12:34
forcing tenant farmers into dependency. And that made
194
736000
4000
yerel çiftçileri bağımlı kıldılar. Bu, şeflerin kısa vadede
12:38
the chiefs powerful in the short run,
195
740000
4000
güçlenmelerine yol açtı, ancak uzun vadede
12:42
but led to the society's collapse in the long run.
196
744000
3000
toplumun çöküşünü getirdi.
12:46
Those same issues of conflicts of interest are acute
197
748000
3000
Bunun gibi çıkar çatışmaları, günümüzde Birleşik
12:49
in the United States today. Especially because
198
751000
3000
Devletler'de de ciddi bir sorundur. Özellikle de
12:52
the decision makers in the United States are frequently
199
754000
3000
Birleşik Devletler'in karar vericileri, yüksek duvarlı
12:56
able to insulate themselves from consequences
200
758000
2000
yapılarda yaşayıp, şişelenmiş su içerek
12:59
by living in gated compounds, by drinking bottled water
201
761000
2000
verdiklerin kararların sonuçlarından kendilerini
13:02
and so on. And within the last couple of years,
202
764000
3000
soyutlamaktadır. Son birkaç sene içinde de
13:05
it's been obvious that the elite in the business world
203
767000
3000
iş hayatındaki yüksek kademedeki yöneticiler,
13:09
correctly perceive that they can advance
204
771000
2000
toplum için uzun vadede zararlı olup da kısa vadede
13:11
their short-term interest by doing things that are
205
773000
2000
kendileri için faydalı olan bir takım hareketleri yaparak,
13:14
good for them but bad for society as a whole,
206
776000
2000
kendi çıkarlarına hizmet edebileceklerini
13:16
such as draining a few billion dollars out of Enron
207
778000
3000
keşfettiler: Enron ve benzeri şirketlerden bir kaç
13:19
and other businesses. They are quite correct
208
781000
3000
milyar doların hortumlanması gibi. Bu keşifleri doğruydu:
13:23
that these things are good for them in the short term,
209
785000
3000
gerçekten de bu hareket kısa vadede kendileri için faydalı,
13:26
although bad for society in the long term.
210
788000
2000
ama toplum için uzun vadede zararlı.
13:29
So, that's one general conclusion about why societies
211
791000
3000
Bu da, toplumların nasıl yanlış kararlar verdikleriyle
13:32
make bad decisions: conflicts of interest.
212
794000
4000
ilgili bir genel kural: çıkar çatışmaları.
13:36
And the other generalization that I want to mention
213
798000
2000
Bahsetmek istediğim ikinci genel kural da şu:
13:40
is that it's particularly hard for a society to make
214
802000
2000
hararetle savunulan, çoğu koşulda faydalı ama
13:42
quote-unquote good decisions when there is a conflict involving
215
804000
6000
bazı koşullarda zararlı olan değer yargıları
13:48
strongly held values that are good in many circumstances
216
810000
4000
çelişki yarattığında, doğru kararın verilmesi
13:53
but are poor in other circumstances. For example,
217
815000
3000
çok zorlaşıyor. Örnek olarak, Grönland İskandinavları
13:56
the Greenland Norse, in this difficult environment,
218
818000
3000
bu zorlu çevre şartlarında, dört buçuk yüzyıl boyunca
13:59
were held together for four-and-a-half centuries
219
821000
3000
dine ortak bir bağlılık ve güçlü bir toplumsal
14:02
by their shared commitment to religion,
220
824000
2000
dayanışma ile beraberce
14:05
and by their strong social cohesion. But those two things --
221
827000
4000
ayakta kalabildiler. Ancak bu iki şey - yani dine bağlılık ve
14:09
commitment to religion and strong social cohesion --
222
831000
2000
toplumsal dayanışma - sona yaklaştıklarında
14:12
also made it difficult for them to change at the end
223
834000
3000
değişim geçirerek İnuit yerlilerinden ders alıp öğrenmeyi
14:15
and to learn from the Inuit. Or today -- Australia.
224
837000
3000
onlar için zorlaştırdı. Bugünün Avusturalya'sı da bir örnek.
14:18
One of the things that enabled Australia to survive
225
840000
3000
Avusturalya'nın, Avrupa medeniyetinin bu uzak
14:21
in this remote outpost of European civilization
226
843000
3000
karakolunda 250 sene boyunca varolabilmesini
14:24
for 250 years has been their British identity.
227
846000
4000
sağlayan şey, Britanyalı kimliğiydi.
14:28
But today, their commitment to a British identity
228
850000
4000
Ama bugün, Britanyalı kimliğine olan bu bağlılık,
14:32
is serving Australians poorly in their need to adapt
229
854000
3000
Asya'daki konumlarına adapte olmaları gerektiğinde
14:35
to their situation in Asia. So it's particularly difficult
230
857000
4000
Avusturalyalıların işine yaramıyor. Dolayısıyla,
14:39
to change course when the things that get you in trouble
231
861000
4000
başımıza gelen dertlerin sebepleri, aynı zamanda gücümüzün de
14:43
are the things that are also the source of your strength.
232
865000
3000
kaynağı olduğunda, rota değiştirmek zor oluyor.
14:47
What's going to be the outcome today?
233
869000
2000
Günümüzdeki sorunların sonuçları ne olacak?
14:49
Well, all of us know the dozen sorts of ticking time bombs
234
871000
6000
Günümüzde, geri sayıma devam eden bir düzine saatli bomba
14:55
going on in the modern world, time bombs that have fuses
235
877000
6000
olduğunu hepimiz biliyoruz. Bu bombaların bazılarının fitilleri
15:01
of a few decades to -- all of them, not more than 50 years,
236
883000
3000
20 - 30 yıllık fitiller, hiçbirininki de 50 yıldan fazla değil.
15:05
and any one of which can do us in; the time bombs of water,
237
887000
4000
Bu bombaların herhangi biri sonumuz olabilir. Bunlar,
15:10
of soil, of climate change, invasive species,
238
892000
4000
su, humuslu toprak, iklim değişikliği, mütecavüz türler,
15:14
the photosynthetic ceiling, population problems, toxics, etc., etc. --
239
896000
4000
fotosentetik tavan, nüfus problemleri, zehirli atıklar, vs..., vs...
15:19
listing about 12 of them. And while these time bombs --
240
901000
3000
toplamda yaklaşık bir düzine. Bunların hiç birinin
15:23
none of them has a fuse beyond 50 years, and most of them
241
905000
2000
fitili 50 seneyi geçmese de, çoğunun fitili sadece
15:25
have fuses of a few decades -- some of them, in some places,
242
907000
3000
20 - 30 senelik, bazı bölgelerde de fitil çok daha kısa.
15:28
have much shorter fuses. At the rate at which we're going now,
243
910000
3000
Bugünkü hızla, Filipinler'deki ulaşılabilir odunluk ağaçları
15:32
the Philippines will lose all its accessible loggable forest
244
914000
4000
beş yıl içinde kaybedeceğiz.
15:36
within five years. And the Solomon Islands are only
245
918000
2000
Solomon Adaları'ndaysa odun ağaçlarının
15:39
one year away from losing their loggable forest,
246
921000
3000
bitmesine sadece bir yıl kaldı, üstelik bu
15:42
which is their major export. And that's going to be spectacular
247
924000
2000
Solomonlar'ın en büyük ihraç ürünü. Bu durum Solomon Adaları'nın
15:44
for the economy of the Solomons. People often ask me,
248
926000
4000
ekonomisi için muhteşem olacak. İnsanlar bana
15:48
Jared, what's the most important thing that we need to do
249
930000
2000
'Jared, dünyanın çevresel sorunlarını çözmek için yapmamız
15:51
about the world's environmental problems?
250
933000
1000
gereken en önemli şey nedir?' diye soruyorlar.
15:53
And my answer is, the most important thing we need to do
251
935000
2000
Cevabım, yapmamız gereken en önemli şeyin, yapmamız
15:55
is to forget about there being any single thing that is
252
937000
3000
gereken en önemli tek bir şey olduğunu
15:58
the most important thing we need to do.
253
940000
1000
unutmak olduğu.
16:00
Instead, there are a dozen things, any one of which could do us in.
254
942000
3000
Daha ziyade, herhangi biri bizim sonumuzu giderebilecek bir düzine
16:03
And we've got to get them all right, because if we solve 11,
255
945000
3000
sorun var. Bunların hepsini çözmeliyiz; çünkü on birini
16:06
we fail to solve the 12th -- we're in trouble. For example,
256
948000
3000
çözüp de on ikincisinde tıkanırsak, başımız dertte demektir.
16:09
if we solve our problems of water and soil and population,
257
951000
3000
Örnek olarak, su, humuslu toprak ve nüfus sorunlarımızı
16:12
but don't solve our problems of toxics, then we are in trouble.
258
954000
4000
çözüp de zehirli atık problemlerimizi çözmezsek, başımız derttedir.
16:18
The fact is that our present course is a non-sustainable course,
259
960000
5000
İşin aslı şu ki, bugünkü gidişatımız, sürdürülebilir bir gidişat değil,
16:23
which means, by definition, that it cannot be maintained.
260
965000
3000
yani bu şekilde devam etmemiz imkansız.
16:27
And the outcome is going to get resolved within a few decades.
261
969000
6000
Bu sorunlar, yirmi otuz sene içinde çözülecek.
16:34
That means that those of us in this room who are less than
262
976000
3000
Bu şu anlama geliyor: Bu odada 50 - 60 yaşından genç
16:37
50 or 60 years old will see how these paradoxes are resolved,
263
979000
4000
olanlar, bu paradoksların nasıl çözüldüğünü görecekler,
16:41
and those of us who are over the age of 60 may not see
264
983000
3000
60 yaşından büyükler ise görmeyebilirler, ama çocukları
16:44
the resolution, but our children and grandchildren certainly will.
265
986000
3000
ve torunları kesinlikle görecek.
16:48
The resolution is going to achieve either of two forms:
266
990000
2000
Bu çözümler, iki şekilde tezahür edebilir:
16:51
either we will resolve these non-sustainable time-fuses
267
993000
4000
ya biz bu sürdürülemeyen fitillere acilen müdahale ederek
16:56
in pleasant ways of our own choice by taking remedial action,
268
998000
5000
kendimize uygun, bizim seçtiğimiz, hoş çözümler buluruz,
17:01
or else these conflicts are going to get settled
269
1003000
3000
veya bu problemler, bizim seçimimiz dışında, tatsız
17:04
in unpleasant ways not of our choice -- namely, by war,
270
1006000
3000
şekillerde çözüme ulaşır: Savaş, salgın hastalık
17:08
disease or starvation. But what's for sure is that our
271
1010000
3000
ve kıtlıkla. Ancak kesin olan, bu sürdürülemez
17:12
non-sustainable course will get resolved in one way or another
272
1014000
2000
gidişatın şu ya da bu şekilde yirmi otuz sene içinde
17:14
in a few decades. In other words, since the theme of this session
273
1016000
4000
çözülecek olması. Başka şekilde ifade edersek, TED'in bu oturumunun
17:18
is choices, we have a choice. Does that mean that we should
274
1020000
5000
teması "seçimler;" buna göre: bir seçim imkanımız var.
17:23
get pessimistic and overwhelmed? I draw the reverse conclusion.
275
1025000
4000
Bu, kötümser ve çaresiz hissetmemizi mi gerektiriyor? Ben aksini düşünüyorum.
17:28
The big problems facing the world today are not at all
276
1030000
3000
Günümüzde karşılaştığımız büyük sorunlar, bizim kontrolümüz
17:31
things beyond our control. Our biggest threat is not an asteroid
277
1033000
4000
dışında olaylar değil. En ciddi tehdit, bizi çaresiz bırakacak,
17:35
about to crash into us, something we can do nothing about.
278
1037000
3000
bize çarpmak üzere olan bir asteroid değil.
17:39
Instead, all the major threats facing us today are problems
279
1041000
3000
Aksine, karşılaştığımız bütün ciddi tehditler, kendi yarattığımız
17:42
entirely of our own making. And since we made the problems,
280
1044000
4000
sorunlar. Bu sorunları biz yarattığımıza göre,
17:46
we can also solve the problems. That then means that it's
281
1048000
4000
bunları çözmemiz de mümkün. Demek ki, bu sorunları
17:50
entirely in our power to deal with these problems.
282
1052000
3000
ortadan kaldırmaya kudretimiz yetiyor.
17:54
In particular, what can all of us do? For those of you
283
1056000
3000
Özellikle, her birimiz ne yapabiliriz? Bu seçimlerle
17:57
who are interested in these choices, there are lots of things
284
1059000
3000
ilgilenenlerimiz için yapılabilecek birçok şey var.
18:00
you can do. There's a lot that we don't understand,
285
1062000
3000
Anlamadığımız ve anlamamız gereken çok şey var.
18:04
and that we need to understand. And there's a lot that
286
1066000
3000
Öte yandan, anladığımız ancak yapmadığımız, ama
18:07
we already do understand, but aren't doing, and that
287
1069000
4000
yapmaya başlamamız gereken birçok
18:11
we need to be doing. Thank you.
288
1073000
2000
şey de var. Teşekkür ederim.
18:13
(Applause)
289
1075000
3000
(Alkış)
ABOUT THE SPEAKER
Jared Diamond - Civilization scholarJared Diamond investigates why cultures prosper or decline -- and what we can learn by taking a broad look across many kinds of societies.
Why you should listen
In his books Guns, Germs and Steel and Collapse (and the popular PBS and National Geographic documentaries they inspired), big-picture scholar Jared Diamond explores civilizations and why they all seem to fall. Now in his latest book, The World Until Yesterday, Diamond examines small, traditional, tribal societies -- and suggests that modern civilization is only our latest solution to survival.
Diamond’s background in evolutionary biology, geography and physiology informs his integrated vision of human history. He posits that success -- and failure -- depends on how well societies adapt to their changing environment.
Jared Diamond | Speaker | TED.com