TED2019
Barbara J. King: Grief and love in the animal kingdom
Barbara J. King: Hayvanlar aleminde keder ve sevgi
Filmed:
Readability: 3.7
1,825,903 views
Yas tutan orkalardan stres yaşayan fillere, biyolog antropolog Barbara J. King hayvanlar âleminde kedere ve sevgiye tanıklık etmiş. Bu aydınlatıcı konuşmasında, bir çok hayvanın karmaşık duyguları deneyimlediğine olan inancının kanıtlarını sunuyor ve et yediğimiz zamanlar da dahil, onlara nasıl daha etik davranabileceğimizi anlatıyor. Hayvanlar tam olarak bizim gibi yas tutmuyor ama bu, tuttukları yasın gerçek olmadığı anlamına gelmez, diyor. "Bu gerçek, bu iç yakıcı ve istersek bunu görebiliriz."
Barbara J. King - Biological anthropologist, writer
As a writer on animal cognition and emotion, Barbara J. King seeks to motivate us all to be kinder to the animals we share the planet with. Full bio
As a writer on animal cognition and emotion, Barbara J. King seeks to motivate us all to be kinder to the animals we share the planet with. Full bio
Double-click the English transcript below to play the video.
00:12
I'd like to tell you today
about an orca named Tahlequah.
about an orca named Tahlequah.
0
490
4252
Bugün sizlere Tahlequah adında
bir orkadan söz etmek istiyorum.
bir orkadan söz etmek istiyorum.
00:17
Tahlequah is also known
as J35 to scientists,
as J35 to scientists,
1
5361
3873
Tahlequah, araştırmacılar tarafından
J35 olarak da tanımlanıyor
J35 olarak da tanımlanıyor
00:21
because she swims with the J Pod
in the Salish Sea.
in the Salish Sea.
2
9258
3403
çünkü Salish Denizi'nin
J sürüsüyle yüzüyor.
J sürüsüyle yüzüyor.
Buralar Brisith Columbia ve
Washington eyaleti kıyıları.
Washington eyaleti kıyıları.
00:24
These are the waters off of
British Columbia and Washington State.
British Columbia and Washington State.
3
12685
3739
00:28
Now, last year, in July 2018,
4
16987
3164
Geçen yıl, Temmuz 2018'de
00:32
she was well along
in her 17-month pregnancy,
in her 17-month pregnancy,
5
20175
4216
17 aylık hamileydi
00:36
and scientists were very excited
6
24415
1991
ve araştırmacılar oldukça heyecanlıydı
00:38
because no baby had survived
in this pod for three long years.
in this pod for three long years.
7
26430
5185
çünkü üç yıl boyunca burada doğan
hiçbir bebek hayatta kalamamıştı.
hiçbir bebek hayatta kalamamıştı.
00:44
Now, orcas are also
known as killer whales.
known as killer whales.
8
32464
2967
Orkalar aynı zamanda
katil balina olarak bilinirler.
katil balina olarak bilinirler.
00:47
They're profoundly social
and profoundly intelligent beings.
and profoundly intelligent beings.
9
35455
4226
Son derece sosyal
ve bir o kadar zeki canlılardır.
ve bir o kadar zeki canlılardır.
00:52
And scientists are very interested
in their behavior,
in their behavior,
10
40354
3480
Araştırmacılar, bu canlıların
davranışlarıyla yakından ilgilenirler
davranışlarıyla yakından ilgilenirler
00:55
because in their social networks,
they share habits, information
they share habits, information
11
43858
3778
çünkü orkalar sosyal çevrelerinde
huylarını, bilgilerini
huylarını, bilgilerini
ve hatta sevgilerini paylaşırlar.
00:59
and even affection.
12
47660
1198
Okyanuslarda gerçek bir
kültür alanı yaratırlar.
kültür alanı yaratırlar.
01:00
They create true cultures of the ocean.
13
48882
3186
01:04
But this pod has been in trouble.
14
52839
2562
Ancak bu sürü tehlike altında.
01:08
The Chinook salmon that the orcas favor
has been way down in the region,
has been way down in the region,
15
56066
4657
Orkaların beslendiği Kral Somon türü
o bölgede çok azaldı ve kirlilik de arttı.
o bölgede çok azaldı ve kirlilik de arttı.
01:12
and pollution has been up.
16
60747
1782
01:15
But on July 24th, Tahlequah
gave birth to a daughter,
gave birth to a daughter,
17
63344
5386
Ama Tahlequah, 24 Temmuz'da
bir dişi yavru dünyaya getirdi
bir dişi yavru dünyaya getirdi
01:20
and scientists were so excited
by this development.
by this development.
18
68754
3505
ve bu gelişme araştırmacıları
fazlasıyla heyecanlandırdı.
fazlasıyla heyecanlandırdı.
01:24
But unfortunately, the same day --
in fact, shortly after birth --
in fact, shortly after birth --
19
72691
3975
Ancak ne yazık ki aynı gün içinde
doğumundan kısa süre sonra bu yavru öldü.
doğumundan kısa süre sonra bu yavru öldü.
01:28
the calf died.
20
76690
1282
01:31
Well, what happened next
electrified animal lovers
electrified animal lovers
21
79077
3045
Sonrasında yaşananlar dünya çapında
hayvanseverleri şok etti.
hayvanseverleri şok etti.
01:34
across the world,
22
82146
1648
01:35
because Tahlequah refused
to let her baby slip off into the water.
to let her baby slip off into the water.
23
83818
4611
Tahlequah, yavrusunu
suda yok olmaya terk edemedi.
suda yok olmaya terk edemedi.
Onu üstünde taşıdı
ve onunla birlikte yüzdü.
ve onunla birlikte yüzdü.
01:40
She kept it on her body
and she swam with it.
and she swam with it.
24
88453
3268
Üzerinden düştüğünde dalıp onu kurtardı
01:43
If it did fall off,
she would dive and rescue it,
she would dive and rescue it,
25
91745
4133
ve bunu yapabilmek için
çetin akıntılarla mücadele etti.
çetin akıntılarla mücadele etti.
01:47
and she battled stiff currents to do this.
26
95902
2880
01:51
Now, she kept this behavior up
27
99218
2153
Bu davranışa 17 gün boyunca devam etti
01:53
for 17 days,
28
101395
2697
ve bu sürede 1600 kilometreden
daha fazla yüzdü.
daha fazla yüzdü.
01:56
and during this time,
she swam over 1,000 miles.
she swam over 1,000 miles.
29
104116
3378
Bu noktada yavrusunu sulara bıraktı.
02:00
At that point, she let the little baby
slip off into the water.
slip off into the water.
30
108024
3940
02:04
So today, Tahlequah
swims on with the J Pod,
swims on with the J Pod,
31
112876
4379
Bugün Tahlequah,
J sürüsüyle birilikte yüzüyor
J sürüsüyle birilikte yüzüyor
02:09
but her grief still moves me.
32
117279
3294
ancak yaşadığı keder beni hâlâ etkiliyor.
02:12
And I do believe that "grief"
is the right word to use.
is the right word to use.
33
120597
3579
Keder, burada kullanılacak
doğru bir tabir bence.
doğru bir tabir bence.
Böyle düşünüyorum çünkü birçok hayvan
ölünün ardından yas tutuyor.
ölünün ardından yas tutuyor.
02:16
I believe that grief
is the right word to use
is the right word to use
34
124200
2610
02:18
for numerous animals who mourn the dead.
35
126834
2940
02:21
They may be friends or mates or relatives.
36
129798
2936
Bu ölü, arkadaşları, eşleri
ya da akrabaları olabilir.
ya da akrabaları olabilir.
02:25
Because these visible cues,
these behavioral cues,
these behavioral cues,
37
133127
3322
Çünkü bu gözle görülebilen
davranış ipuçları
davranış ipuçları
02:28
tell us something about
an animal's emotional state.
an animal's emotional state.
38
136473
3266
bize hayvanların duygusal
durumlarıyla ilgili bir şeyler söylüyor.
durumlarıyla ilgili bir şeyler söylüyor.
Son yedi yıldır hayvanların yaşadığı
keder örneklerini toplamaya çalıştım;
keder örneklerini toplamaya çalıştım;
02:32
Now, for the last seven years,
39
140589
1456
02:34
I've been working to document
examples of animal grief --
examples of animal grief --
40
142069
3644
02:37
in birds, in mammals,
41
145737
2138
kuşlarda, memelilerde, evcil hayvanlarda
ve vahşi hayvanlarda.
ve vahşi hayvanlarda.
02:39
in domesticated animals
and in wild animals --
and in wild animals --
42
147899
2976
02:42
and I believe in the reality
of animal grief.
of animal grief.
43
150899
2983
Hayvanların yaşadığı kederin
gerçek olduğuna inanıyorum.
gerçek olduğuna inanıyorum.
02:46
Now, I say it this way
44
154890
1533
Bunu bu şekilde söylüyorum
çünkü bilmenizi isterim ki,
çünkü bilmenizi isterim ki,
02:48
because I need to acknowledge
to you right up front
to you right up front
45
156447
2435
her bilim insanı
benimle aynı fikirde değil.
benimle aynı fikirde değil.
02:50
that not all scientists agree with me.
46
158906
1975
02:53
And part of the reason, I think,
47
161287
2153
Bence bunun bir nedeni
"i" ile başlayan bir kelime:
"i" ile başlayan bir kelime:
02:55
is because of what I call the "a-word."
48
163464
2631
insan biçimcilik.
02:58
The a-word is anthropomorphism,
49
166592
1759
Tarihsel olarak bakarsak bu kelime
03:00
and historically,
it's been a big deterrent
it's been a big deterrent
50
168375
2001
hayvanların duygularını anlama
konusunda caydırıcı oldu.
konusunda caydırıcı oldu.
03:02
to recognizing animal emotions.
51
170400
2252
03:05
So, anthropomorphism is when
we project onto other animals
we project onto other animals
52
173095
4200
İnsan biçimcilik, kendi kapasitemizi
ya da duygularımızı
ya da duygularımızı
hayvanlara yansıtmamız
anlamına geliyor.
anlamına geliyor.
03:09
our capacities or our emotions.
53
177319
2804
03:12
And we can all probably
think of examples of this.
think of examples of this.
54
180634
3535
Büyük ihtimalle hepimiz
buna bir örnek verebiliriz.
buna bir örnek verebiliriz.
Mesela arkadaşımız "Kedim söylediğim
her şeyi anlıyor." diyebilir
her şeyi anlıyor." diyebilir
03:16
Let's say we have a friend who tells us,
55
184193
2348
03:18
"My cat understands everything I say."
56
186565
3183
veya "Köpeğim çok tatlı.
03:22
Or, "My dog, he's so sweet.
57
190355
2816
Bu sabah bahçede bir sincap kovaladı
ve oyun oynamak istediğini hemen anladım."
ve oyun oynamak istediğini hemen anladım."
03:25
he ran right across the yard this morning
towards a squirrel,
towards a squirrel,
58
193195
2938
03:28
and I know he just wants to play."
59
196157
1699
03:30
Well, maybe.
60
198435
1546
Tamam, bu olabilir
03:32
Or maybe not.
61
200744
1165
ama olmayabilir de.
03:33
I'm skeptical about claims like those.
62
201933
2318
Bu tarz iddialara şüpheci yaklaşırım
03:37
But animal grief is different,
63
205202
1995
ama hayvanların kederi farklı bir şey
03:39
because we're not trying
to read an animal's mind.
to read an animal's mind.
64
207221
2866
çünkü biz burada hayvanların
aklını okumaya çalışmıyoruz.
aklını okumaya çalışmıyoruz.
03:42
We're looking at visible cues of behavior
65
210111
2403
Görülebilir davranışlardan ipucu yakalayıp
03:44
and trying to interpret them
with some meaning.
with some meaning.
66
212538
2397
anlamı olan bir şeye
dönüştürmeye çalışıyoruz.
dönüştürmeye çalışıyoruz.
03:47
Now, it's true -- scientists
often push back at me,
often push back at me,
67
215406
2883
Doğru, bilim insanları çoğu zaman
bana tepki gösterip şöyle diyorlar:
bana tepki gösterip şöyle diyorlar:
03:50
and they'll say,
68
218313
1152
"Bu hayvan sadece stresli olabilir
03:51
"Ah, look, the animal might be stressed,
69
219489
2244
03:53
or maybe the animal's just confused
70
221757
1777
veya rutini bozulduğu için
kafası karışmıştır."
kafası karışmıştır."
03:55
because his or her routine
has been disrupted."
has been disrupted."
71
223558
2644
03:58
But I think that this overworry
about anthropomorphism
about anthropomorphism
72
226935
4342
Ancak bu insan biçimcilik
konusunun yarattığı gereksiz telaş
konusunun yarattığı gereksiz telaş
04:03
misses a fundamental point.
73
231301
2503
temel bir noktayı
kaçırmamıza neden oluyor.
kaçırmamıza neden oluyor.
Hayvanlar birbirlerini gerçekten
önemsiyor ve hatta belki seviyorlar.
önemsiyor ve hatta belki seviyorlar.
04:05
And that is that animals
can care very deeply for each other,
can care very deeply for each other,
74
233828
3807
04:09
maybe they even love each other.
75
237659
1693
04:11
And when they do,
76
239376
1363
Böyle olduğunda da ölüm karşısında
hayatta kalanın canı yanıyor.
hayatta kalanın canı yanıyor.
04:12
a survivor's heart
can be pierced by a death.
can be pierced by a death.
77
240763
3533
04:17
Let's face it:
78
245013
1237
Şununla bir yüzleşelim:
04:18
if we deny evolutionary continuity,
79
246274
2809
Evrimsel devamlılığı reddedersek
kendimizdeki sevgiden mahrum kalırız.
kendimizdeki sevgiden mahrum kalırız.
04:21
we are really missing out
on embracing part of ourselves.
on embracing part of ourselves.
80
249107
3720
04:25
So yes, I believe in the reality
of animal grief,
of animal grief,
81
253603
2667
Yani evet, hayvanların
yas tuttuğuna inanıyorum
yas tuttuğuna inanıyorum
04:28
and I also think that if we recognize it,
82
256294
2479
ve eğer bunu görebilirsek
bu dünyayı hayvanlar için daha güzel
ve iyi bir yer hâline getirebiliriz.
ve iyi bir yer hâline getirebiliriz.
04:30
we can make the world
a better place for animals,
a better place for animals,
83
258797
2646
04:33
a kinder place for animals.
84
261467
2163
04:36
So let me tell you a little bit more
about animal grief.
about animal grief.
85
264362
3102
O yüzden bu konuyla ilgili
birkaç şey daha anlatmak istiyorum.
birkaç şey daha anlatmak istiyorum.
04:40
I'm going to start in Kenya.
86
268341
2218
Kenya'dan başlayacağım.
04:43
You see here there's
an elephant named Eleanor
an elephant named Eleanor
87
271027
2928
Burada Eleanor adında
bir fil görüyorsunuz.
bir fil görüyorsunuz.
Eleanor bir gün bacaklarında
yaralarla geldi ve yere yığıldı.
yaralarla geldi ve yere yığıldı.
04:45
who came one day with bruised legs,
88
273979
2978
04:48
and she collapsed.
89
276981
1881
04:50
You see on the left
90
278886
1197
Sol tarafta da Grace adında
başka bir dişi fil var.
başka bir dişi fil var.
04:52
that another female named Grace
came to her right away
came to her right away
91
280107
3737
Grace hemen Eleanor'un yanına gitti
04:55
and, using her own trunk, propped her up,
92
283868
2503
ve hortumunu kullanarak
onu tutup kaldırmaya çalıştı.
onu tutup kaldırmaya çalıştı.
04:58
tried to get her up on her feet.
93
286395
1788
Başarılı da oldu
05:00
And she did succeed,
94
288207
1195
ancak Eleanor yine düştü.
05:01
but then Eleanor collapsed again.
95
289426
2258
05:04
At this point, Grace became
visibly distressed,
visibly distressed,
96
292236
3374
Bu noktada Grace
fark edilir derecede strese girdi.
fark edilir derecede strese girdi.
05:07
and she prodded the body,
and she vocalized.
and she vocalized.
97
295634
3259
ve Eleanor'un vücudunu dürtüp
sesler çıkardı.
sesler çıkardı.
05:11
Eleanor collapsed again,
98
299906
1391
Eleanor yine düştü ve ne yazık ki öldü.
05:13
and unfortunately, she did die.
99
301321
2272
05:16
What you see on the right is a female
from another family named Maui,
from another family named Maui,
100
304036
4645
Sağ tarafta gördüğünüz
başka bir aileden olan Maui.
başka bir aileden olan Maui.
Ölümünden sonra gelip
cesedin başında bekledi.
cesedin başında bekledi.
05:20
who came after the death,
and she stayed at the body.
and she stayed at the body.
101
308705
2873
Hiç uyumadı ve hatta stresten titredi.
05:23
She held a vigil there,
and she even rocked in distress
and she even rocked in distress
102
311602
3412
05:27
over the body.
103
315038
1602
05:28
So the scientists watching the elephants
104
316664
2503
Filleri inceleyen bilim insanları
yedi gün boyunca Eleanor'u izlediler.
05:31
kept close observation on Eleanor's body
105
319191
3464
05:34
for seven days.
106
322679
1605
O yedi günde beş farklı aileden filler
gelip ziyarette bulundu.
gelip ziyarette bulundu.
05:36
And during those seven days,
107
324308
1486
05:37
a parade of elephants came
108
325818
2051
05:39
from five different families.
109
327893
1930
05:42
Now, some were just curious,
110
330266
1925
Bazıları sadece merak etmişti
ama diğerlerinin sergilediği davranışların
05:44
but others carried out behaviors
111
332215
1542
05:45
that I really believe
should be classified as grief.
should be classified as grief.
112
333781
3439
yas tutmak olarak değerlendirilmesi
gerektiğine inanıyorum.
gerektiğine inanıyorum.
05:50
So what does grief look like?
113
338447
1805
Peki keder dışarıdan nasıl görünür?
05:52
It can be rocking, as I said, in distress.
114
340870
3022
Dediğim gibi stresten titremek olabilir.
05:55
It can also be social withdrawal,
115
343916
1910
Sosyal ortamlardan soyutlanmak olabilir,
05:57
when an animal just takes
himself or herself away from friends
himself or herself away from friends
116
345850
4045
bir hayvanın arkadaşlarından uzaklaşıp
tek başına kalması gibi.
tek başına kalması gibi.
06:01
and stays by themselves,
117
349919
2587
Düzgün beslenememek
ya da uyuyamamak olabilir.
ya da uyuyamamak olabilir.
06:04
or a failure to eat or sleep properly,
118
352530
2611
06:07
sometimes a depressed posture
or vocalization.
or vocalization.
119
355165
3432
Bazen de depresif bir duruş
ya da ses çıkarma olabilir.
ya da ses çıkarma olabilir.
06:11
It can be very helpful
for those of us studying this
for those of us studying this
120
359311
2894
Bu, bizim gibi araştırmacılar için
hayatta kalanın, ölümden önceki
ve sonraki davranışlarını karşılaştırmada
ve sonraki davranışlarını karşılaştırmada
06:14
to be able to compare the behavior
of a survivor before death
of a survivor before death
121
362229
4354
oldukça faydalı olabilir
06:18
and after death,
122
366607
1221
çünkü bu, davranış yorumumuzun
kesinliğini artırır.
kesinliğini artırır.
06:19
because that increases the rigor
of our interpretation.
of our interpretation.
123
367852
3314
Bunu, Harper ve Kohl isimli iki ördekten
bahsederek açıklayabilirim.
bahsederek açıklayabilirim.
06:23
And I can explain this to you
124
371722
1404
06:25
by talking about two ducks
named Harper and Kohl.
named Harper and Kohl.
125
373150
4446
06:30
So we're into birds now.
126
378217
1631
Şimdi de kuşlara geçtik.
06:32
So Harper and Kohl were raised
at a foie gras factory,
at a foie gras factory,
127
380403
3218
Harper ve Kohl kaz ciğeri fabrikasında
büyümüş ve onlara zalimce davranılmış.
büyümüş ve onlara zalimce davranılmış.
06:35
and they were treated cruelly.
128
383645
1941
Burası, kuşları zorla
beslemesiyle de bilinir.
beslemesiyle de bilinir.
06:37
Foie gras does involve
force-feeding of birds.
force-feeding of birds.
129
385610
2908
06:40
So this hurt their bodies, and their
spirits were not in good shape, either.
spirits were not in good shape, either.
130
388971
3667
Bu, onların bedenlerine zarar verir
ve psikolojilerini bozar.
ve psikolojilerini bozar.
Ama neyse ki New York'taki
bir barınak tarafından kurtarıldılar.
bir barınak tarafından kurtarıldılar.
06:44
But thankfully, they were rescued
by a farm sanctuary in upstate New York.
by a farm sanctuary in upstate New York.
131
392662
4662
Dört yıl boyunca iyileşme sürecinde
tutuldular ve hemen arkadaş oldular.
tutuldular ve hemen arkadaş oldular.
06:49
And for four years, they stabilized,
and they were fast friends.
and they were fast friends.
132
397348
3715
Barınaktaki göle
genellikle birlikte gittiler.
genellikle birlikte gittiler.
06:53
They often took themselves
to a small pond on the property.
to a small pond on the property.
133
401087
3487
06:57
Then, Kohl started to have
really intractable pain in his legs,
really intractable pain in his legs,
134
405711
4050
Daha sonra Kohl, bacaklarında
dayanılmaz ağrılar duymaya başladı
dayanılmaz ağrılar duymaya başladı
ve barınak, Kohl'un insani şekilde
ötenazi olması gerektiğini anladı.
ötenazi olması gerektiğini anladı.
07:01
and it was clear to the sanctuary
that he had to be euthanized humanely,
that he had to be euthanized humanely,
135
409785
4079
Öyle de oldu.
07:05
and he was.
136
413888
1429
07:07
But then the sanctuary workers
did a brilliant thing,
did a brilliant thing,
137
415341
2587
Ancak sonra barınak görevlileri
harika bir şey yaptı.
harika bir şey yaptı.
07:09
because they brought Harper
to the body to see.
to the body to see.
138
417952
3622
Kohl'un bedenini görmesi için
Harper'ı getirdiler.
Harper'ı getirdiler.
07:14
And at first, Harper prodded
the body of his friend,
the body of his friend,
139
422015
3035
İlk başta arkadaşının bedenini dürttü.
07:17
but then he laid himself over it,
140
425074
3229
Ama sonra onun bedeni üzerine yattı
07:20
and he stayed there
for over an hour with his friend.
for over an hour with his friend.
141
428327
3032
ve orada öylece arkadaşıyla
bir saatten fazla kaldı.
bir saatten fazla kaldı.
07:23
And in the weeks after,
142
431996
2941
Sonraki haftalarda zor zamanlar yaşadı.
07:26
he had a hard time.
143
434961
1696
Daha önce Kohl ile gittiği göle gidiyor
07:28
He would go back to that same pond
where he had been with Kohl,
where he had been with Kohl,
144
436681
3148
ve kendine başka arkadaş istemiyordu.
07:31
and he didn't want any other friends.
145
439853
2115
07:34
And within two months, he died as well.
146
442536
2534
İki ay içinde o da öldü.
07:38
Now, I'm happy to say
147
446307
1306
Her yas tutan hayvanın aynı üzücü sonu
yaşamadığını söylemekten memnunum.
yaşamadığını söylemekten memnunum.
07:39
that not all grieving animals
have this sorrowful outcome.
have this sorrowful outcome.
148
447637
3821
07:43
Last summer, I flew to Boston
to visit my adult daughter, Sarah.
to visit my adult daughter, Sarah.
149
451482
4424
Geçen yaz, kızım Sarah'ı ziyaret
etmek için Boston'a gittim.
etmek için Boston'a gittim.
07:48
I was with my husband Charlie.
150
456375
1513
Eşim Charlie ile birlikteydim.
İşe biraz ara vermeye ihtiyacım vardı.
07:49
I really needed a break from work.
151
457912
2810
07:53
But I succumbed,
and I checked my work email.
and I checked my work email.
152
461508
3474
Ama yine de kendime yenik düştüm
ve iş epostalarımı kontrol ettim.
ve iş epostalarımı kontrol ettim.
Nasıl olduğunu bilirsiniz.
07:57
You know how that is.
153
465006
1157
07:58
And there was a communication
about a dejected donkey.
about a dejected donkey.
154
466187
4321
Hüzünlü bir eşek ile ilgili
eposta olduğunu gördüm.
eposta olduğunu gördüm.
Antropolog olarak beklediğim bu değildi
ama oradaydı ve okuduğuma memnun olmuştum.
ama oradaydı ve okuduğuma memnun olmuştum.
08:03
Now, as an anthropologist,
this wasn't what I expected,
this wasn't what I expected,
155
471153
2695
08:05
but there it was, and I'm glad I read it.
156
473872
2028
Çünkü Lena adında bir eşek
başka bir çiftlik barınağına getirilmişti,
başka bir çiftlik barınağına getirilmişti,
08:07
Because a donkey named Lena
had gone to another farm sanctuary,
had gone to another farm sanctuary,
157
475924
4162
08:12
this one in Alberta, Canada,
158
480110
2194
Alberta, Kanada'da olana.
08:14
as the only donkey there,
159
482328
2044
Oradaki tek eşek olması nedeniyle
arkadaş edinmekte zorluk çekmişti.
arkadaş edinmekte zorluk çekmişti.
08:17
and had trouble making friends
for that reason.
for that reason.
160
485150
2690
08:19
But she eventually did make friends
with an older horse named Jake,
with an older horse named Jake,
161
487864
3203
Ama zamanla, kendinden büyük
Jake isimli bir atla arkadaş olmuştu
Jake isimli bir atla arkadaş olmuştu
ve üç yıl boyunca
birbirlerinden ayrılmamışlardı.
birbirlerinden ayrılmamışlardı.
08:23
and for three years they were inseparable.
162
491091
2994
Ancak epostanın gelme nedeni
08:26
But the reason the email came
was that Jake, at age 32, the horse,
was that Jake, at age 32, the horse,
163
494109
3874
32 yaşındaki Jake'in ağır hastalanması
ve uyutulacak olmasıydı.
ve uyutulacak olmasıydı.
08:30
had become gravely ill
and had to be put down,
and had to be put down,
164
498007
3315
08:33
and this is what was going on.
165
501765
3063
Yaşanan buydu.
Lena burada Jake'in
mezarı üzerine duruyor.
mezarı üzerine duruyor.
08:36
This is Lena standing on Jake's grave.
166
504852
2571
Akşamları içeri girmek
ve yemek yemek istemiyordu.
ve yemek yemek istemiyordu.
08:39
She didn't want to come in at night.
She didn't want to come in for food.
She didn't want to come in for food.
167
507447
3476
Su içmek için bile
içeri girmek istemiyordu.
içeri girmek istemiyordu.
08:42
She didn't want to come in for water.
168
510947
1855
Mezarı eşeledi, stres yüzünden anırdı
08:44
She pawed at the grave,
she brayed in distress,
she brayed in distress,
169
512826
2985
ve orada öylece durdu.
08:47
and there she stood.
170
515835
1682
08:50
So we talked and we brainstormed.
171
518292
2478
Biz de konuşup beyin fırtınası yaptık.
08:52
What do you do for an animal like this?
172
520794
2362
Böyle bir hayvan için ne yapılır?
08:55
And we talked about the role of time,
173
523180
2315
Zamanın rolünden, insanlardan göreceği
ekstra sevgi ve nezaketten
ekstra sevgi ve nezaketten
08:57
of extra love and kindness from people
174
525519
2667
09:00
and of urging her to make a new friend.
175
528210
2814
ve ona yeni bir arkadaş
kazandırmaktan bahsettik.
kazandırmaktan bahsettik.
09:03
And here's where her trajectory does
diverge from that of Harper the duck,
diverge from that of Harper the duck,
176
531048
4725
Onun gidişatını Ördek Harper'dan
ayıran da aslında bu oldu.
ayıran da aslında bu oldu.
Çünkü yeni bir arkadaş edindi.
09:07
because she did make a new friend,
177
535797
1901
Barınak da bize işlerin yolunda
gittiğine dair geri bildirim verdi.
gittiğine dair geri bildirim verdi.
09:09
and sanctuary workers wrote back
and said it worked out well.
and said it worked out well.
178
537722
2980
09:14
Now sometimes, scientists
supplement observation
supplement observation
179
542052
3425
Bazen bilim insanları gözlemlerini
hormonal analizlerle destekler.
hormonal analizlerle destekler.
09:17
with hormonal analysis.
180
545501
1880
Örneğin, Botswana'da bir grup bilim insanı
09:19
There's an example of a group
of scientists in Botswana,
of scientists in Botswana,
181
547976
2831
babunlardan dışkı örneği alıp
iki farklı grubu karşılaştırmış.
iki farklı grubu karşılaştırmış.
09:22
who took fecal material from baboons
and compared two different groups.
and compared two different groups.
182
550831
4549
İlk grup, bir yırtıcı saldırısı yaşamış
09:27
The first group were females
who had witnessed a predator attack
who had witnessed a predator attack
183
555404
4108
ve bu saldırıda kayıp vermiş
dişilerden oluşuyormuş.
dişilerden oluşuyormuş.
09:31
and lost someone in that attack,
184
559536
2489
İkinci grup ise,
bir yırtıcı saldırısı yaşamış
bir yırtıcı saldırısı yaşamış
09:34
and the second group were females
who had witnessed an attack
who had witnessed an attack
185
562049
2859
ancak kayıp vermemiş
dişilerden oluşuyormuş.
dişilerden oluşuyormuş.
09:36
but had not lost someone.
186
564932
1789
Birinci grubun stres hormonları
çok daha yüksek çıkmış.
çok daha yüksek çıkmış.
09:38
And the stress hormones
were way up in that first group.
were way up in that first group.
187
566745
2739
09:41
But here's the thing:
188
569895
1242
Ancak olay şu:
Bilim insanları onlara
"stresli babunlar" değil,
"stresli babunlar" değil,
09:43
the scientists didn't just
call them "stressed baboons,"
call them "stressed baboons,"
189
571161
2739
"yaslı babunlar" demişti.
09:45
they called them "bereaved baboons,"
190
573924
2227
Bunun nedeni bir dereceye kadar
yaptıkları gözlemlerdi.
yaptıkları gözlemlerdi.
09:48
and in part, that's because
of the observations that they made.
of the observations that they made.
191
576175
3985
Örneğin, bu anne kız
birbirlerine çok yakındı.
birbirlerine çok yakındı.
09:52
For example, this mother-daughter
pair were very close,
pair were very close,
192
580184
2970
Sonra kız, bir aslan
tarafından öldürüldü.
tarafından öldürüldü.
09:55
and then the daughter
was killed by a lion.
was killed by a lion.
193
583178
2220
09:58
The mother removed herself
from all her friends,
from all her friends,
194
586118
2686
Anne, kendini bütün arkadaşlarından
ve hazırlık süreçlerinden soyutlayıp
ve hazırlık süreçlerinden soyutlayıp
10:00
from her grooming networks,
and just stayed by herself for weeks --
and just stayed by herself for weeks --
195
588828
3623
haftalarca tek başına kaldı.
10:05
bereavement --
196
593298
1428
Matemini yaşadı.
Sonra yavaş yavaş iyileşti.
10:06
and she then slowly recovered.
197
594750
2724
10:11
So we have bereaved baboons.
198
599055
2462
Elimizde yaslı babunlar var.
10:13
Will science tell us someday
about bereaved bees?
about bereaved bees?
199
601918
3810
Bilim bize bir gün yaslı arılarla
ilgili bir şey söyleyecek mi?
ilgili bir şey söyleyecek mi?
Yas tutan kurbağalar duyacak mıyız?
10:17
Will we hear about frogs who mourn?
200
605752
3063
10:21
I don't think so, and I think the reason
is because animals really need
is because animals really need
201
609443
3560
Sanmıyorum çünkü bunun olması için
hayvanların birbirleriyle yakın ilişkide
olmaları gerektiğini düşünüyorum.
olmaları gerektiğini düşünüyorum.
10:25
one-to-one, close relationships
for that to happen.
for that to happen.
202
613027
3189
10:28
I also know that circumstance matters,
and personality matters.
and personality matters.
203
616763
4602
Ayrıca durumun ve kişiliğin de
önemli olduğunu biliyorum.
önemli olduğunu biliyorum.
Yoldaşlarımız olan kedi ve köpeklerin
yas tuttuklarını belgeledim.
yas tuttuklarını belgeledim.
10:33
I have documented
cats and dogs who grieve,
cats and dogs who grieve,
204
621389
2738
10:36
our companion animals,
205
624151
1830
10:38
but I also interacted with a woman
who was extremely bothered
who was extremely bothered
206
626005
2899
Ama köpeği yas tutmuyor diye
son derece rahatsız olan
bir kadınla da iletişime geçtim.
bir kadınla da iletişime geçtim.
10:40
because her dog wasn't grieving.
207
628928
2223
10:43
She said to me, "The first dog
in the house has died.
in the house has died.
208
631888
3163
Bana "Evdeki ilk köpek öldü. İkinci köpek
bu konuda umursamaz görünüyor.
bu konuda umursamaz görünüyor.
10:47
The second animal does not
seem concerned, the second dog.
seem concerned, the second dog.
209
635075
3058
Onun sorunu ne?" dedi.
10:50
What is wrong with him?"
210
638157
1713
(Gülüşmeler)
10:51
(Laughter)
211
639894
1448
10:53
And as I listened to her,
212
641366
2026
Kadını dinledikçe fark ettim ki
bu köpek artık evdeki tek hayvan
bu köpek artık evdeki tek hayvan
10:55
I realized that this dog was now
the only animal in the household,
the only animal in the household,
213
643416
3699
ve bu onun için gayet iyi bir durum.
10:59
and as far as he was concerned,
that was a pretty good deal.
that was a pretty good deal.
214
647139
3179
11:03
So circumstances matter.
215
651079
2289
Bu yüzden durum önemli.
Hayvanlar ne olursa olsun tam olarak
bizim gibi yas tutmayacak.
bizim gibi yas tutmayacak.
11:06
Now, in any case, animals
are not going to grieve
are not going to grieve
216
654716
2666
11:09
exactly like we do.
217
657406
1849
11:11
We have human creativity.
218
659279
1757
Bizde insan yaratıcılığı mevcut.
11:13
We paint our grief, dance our grief,
219
661060
3653
Biz yasımızı resimle ve dansla tutuyor
hatta yazabiliyoruz.
hatta yazabiliyoruz.
11:16
write our grief.
220
664737
1801
11:18
We also can grieve for people
we've never met,
we've never met,
221
666562
2873
Mekân ve zaman boyunca hiç tanımadığımız
insanların yasını da tutabiliyoruz.
insanların yasını da tutabiliyoruz.
11:21
across space and time.
222
669459
2047
11:23
I felt this strongly when I went to Berlin
223
671530
2661
Bunu, Berlin'de Holokost Anıtı'nda
çok güçlü bir şekilde hissetmiştim.
çok güçlü bir şekilde hissetmiştim.
11:26
and I stood at the Holocaust Memorial.
224
674215
2526
Hayvanlar tam olarak
bizim gibi yas tutmuyor
bizim gibi yas tutmuyor
11:29
Animals don't grieve exactly like we do,
225
677428
2312
11:31
but this doesn't mean
that their grief isn't real.
that their grief isn't real.
226
679764
2752
ama bu, tuttukları yasın
gerçek olmadığı anlamına gelmez.
gerçek olmadığı anlamına gelmez.
11:34
It is real, and it's searing,
227
682540
3117
Bu, gerçek ve acı verici
11:37
and we can see it if we choose.
228
685681
2401
ve eğer istersek bunu görebiliriz.
11:41
Now, I've lost both my parents.
229
689495
2416
Ben iki ebeveynimi de kaybettim.
11:43
I lost a very dear friend
at a young age from AIDS.
at a young age from AIDS.
230
691935
3674
Çok sevdiğim bir arkadaşımı
genç yaşında AIDS yüzünden kaybettim.
genç yaşında AIDS yüzünden kaybettim.
11:48
I believe most likely most of you
here have lost someone.
here have lost someone.
231
696220
4714
Sanıyorum ki burada çoğunuz
birilerini kaybettiniz
birilerini kaybettiniz
Dünya üzerinde seven ve yas tutan
tek varlıklar olmadığımızı bilmekte
tek varlıklar olmadığımızı bilmekte
11:52
And I have found it a genuine comfort,
232
700958
3086
11:56
a solace, to know that we aren't
the only beings on this earth
the only beings on this earth
233
704068
4738
samimi bir teselli buluyorum.
12:00
who feel love and grief.
234
708830
2421
12:04
And I think this is important.
235
712058
1577
Bunun önemli olduğunu düşünüyorum.
Ayrıca bunu bir adım öteye taşıyıp
12:06
I also think we can take
this a step further,
this a step further,
236
714173
2413
hayvanların yas tuttuğu
gerçeğini fark etmenin
gerçeğini fark etmenin
12:08
and we can realize
that the reality of animal grief
that the reality of animal grief
237
716610
2764
daha iyi hissetmemize ve onlara daha iyi
davranmamıza yardım edeceğini düşünüyorum.
davranmamıza yardım edeceğini düşünüyorum.
12:11
can help us be better
and do better for animals.
and do better for animals.
238
719398
3873
12:15
This is already happening with Tahlequah,
239
723295
2503
Bu, Tahlequah ile gerçek oluyor
çünkü ABD ve Kanada, orkalara nasıl
yardım edebileceklerini,
yardım edebileceklerini,
12:17
because the United States and Canada have
renewed their talks with greater urgency
renewed their talks with greater urgency
240
725822
5111
kral somonu nasıl kurtarabileceklerini,
12:22
for how to help the orcas,
241
730957
1524
su kirliliğinin önüne nasıl geçeceklerini
yeniden konuşmaya başladı.
yeniden konuşmaya başladı.
12:24
how to restore the Chinook salmon
242
732505
2053
12:26
and how to help with the water pollution.
243
734582
2028
Eğer bu yasın gerçek olduğuna inanırsak
12:29
We can also see that if grief is real,
244
737057
2728
12:31
there's tremendous
plausibility to the notion
plausibility to the notion
245
739809
2550
hayvanların başka birçok duyguyu
hissetmelerinin olası olduğunu görürüz.
hissetmelerinin olası olduğunu görürüz.
12:34
that animals feel a whole range of things.
246
742383
2964
12:37
So we could look at joy,
sadness, even hope.
sadness, even hope.
247
745868
3916
Neşe, üzüntü ve hatta umudu görebiliriz.
12:42
And if we do that,
248
750292
1932
Eğer bunu yaparsak dünyayla ilgili
farklı düşünmeye başlarız.
farklı düşünmeye başlarız.
12:44
here's how we can start
to think about the world.
to think about the world.
249
752248
2287
Örneğin orkalara bakar
ve yas tuttuklarını,
ve yas tuttuklarını,
12:46
We can look at orcas and say,
250
754559
2379
hayatlarının farkında
olduklarını biliyoruz deriz.
olduklarını biliyoruz deriz.
12:48
we know they grieve,
we know they feel their lives,
we know they feel their lives,
251
756962
2706
Böylece onları tema parklarındaki
küçük havuzlara hapsetmekten
küçük havuzlara hapsetmekten
12:51
and we can refuse to confine them
to small tanks in theme parks
to small tanks in theme parks
252
759692
5417
ve kendi eğlencemiz için
onlara gösteri yaptırmaktan vazgeçeriz.
onlara gösteri yaptırmaktan vazgeçeriz.
12:57
and make them perform
for our entertainment.
for our entertainment.
253
765133
3179
13:00
(Applause)
254
768336
2159
(Alkışlar)
13:02
Thank you.
255
770519
2290
Teşekkürler.
13:04
We can look at elephants
and say, yes, they grieve,
and say, yes, they grieve,
256
772833
3051
Fillere bakar ve yas tutuyorlar deriz.
13:07
and we can renew our efforts
against international trophy hunting
against international trophy hunting
257
775908
3744
Fil dişi avının ve yasa dışı avlanmanın
önüne geçmek için çabalarımızı arttırırız.
önüne geçmek için çabalarımızı arttırırız.
13:11
and against poaching.
258
779676
1539
13:13
(Applause)
259
781239
2038
(Alkışlar)
Teşekkürler.
13:15
Thank you.
260
783301
1554
Yaşayan en yakın akrabalarımıza,
yani maymun ve apelere bakar
yani maymun ve apelere bakar
13:16
And we can look at our closest
living relatives, monkeys and apes,
living relatives, monkeys and apes,
261
784879
3416
13:20
and know yes they grieve,
they feel their lives,
they feel their lives,
262
788319
2966
ve yas tuttuklarını, yaşamlarının
farkında olduklarını biliriz.
farkında olduklarını biliriz.
Böylece her geçen yıl son derece zararlı
biyomedikal deneyler için
biyomedikal deneyler için
13:23
so they don't deserve to be confined
263
791309
2497
13:25
in highly invasive biomedical experiments
264
793830
3309
hapsedilmeyi hak etmediklerini biliriz.
13:29
year after year.
265
797163
1611
Biliyorsunuz
13:31
And, you know --
266
799393
1153
(Alkışlar)
13:32
(Applause)
267
800570
1238
13:33
the ducks Harper and Kohl,
they tell us something too.
they tell us something too.
268
801832
3478
Harper ve Kohl da bize bir şeyler anlattı.
Yediklerimizin hayvanların hayatını
nasıl etkilediğini fark ettik sayelerinde.
nasıl etkilediğini fark ettik sayelerinde.
13:37
They help us connect the dots
and realize that what we eat
and realize that what we eat
269
805334
3646
13:41
affects how animals live.
270
809004
2242
Bu sadece ördek ciğeri değil;
onlar sadece ördek değil.
onlar sadece ördek değil.
13:43
And it's not just foie gras,
and it's not just ducks.
and it's not just ducks.
271
811270
3496
13:46
We can think about pigs and chickens
and cows in factory farms,
and cows in factory farms,
272
814790
5444
Fabrika çiftliklerindeki domuzları,
tavukları ve inekleri düşünebiliriz.
tavukları ve inekleri düşünebiliriz.
13:52
and we can know.
273
820258
1158
Hayvan hisleri konusundaki
bilimsel araştırmalar gerçek.
bilimsel araştırmalar gerçek.
13:53
I can tell you the science is real
that these animals feel, too.
that these animals feel, too.
274
821440
3948
13:57
So every single time
we choose a plant-based meal,
we choose a plant-based meal,
275
825412
4520
Bu yüzden her bitkisel gıda seçimimizde
14:01
we are contributing
to reducing animal suffering.
to reducing animal suffering.
276
829956
3737
hayvanların çektiği acıları
azaltmada katkımız olur.
azaltmada katkımız olur.
14:06
(Applause)
277
834379
2891
(Alkışlar)
14:09
So yes, I believe in the reality
of animal grief.
of animal grief.
278
837294
4635
Yani evet, hayvanların yas tuttuğu
gerçeğine inanıyorum.
gerçeğine inanıyorum.
14:13
I believe in the reality of animal love,
279
841953
2185
Hayvanların sevdiği gerçeğine inanıyorum.
14:16
and I think it is time for us humans
280
844162
2510
Bence biz insanların bu hayvanların
sahibi olmadığımızı anlama vakti geldi.
sahibi olmadığımızı anlama vakti geldi.
14:18
to recognize that
we don't own these things.
we don't own these things.
281
846696
2673
14:21
And when we see that,
282
849836
1530
Bunu gördüğümüz zaman
14:23
we have an opportunity to make the world
so much better for animals,
so much better for animals,
283
851390
3814
dünyayı, hayvanlar için çok daha iyi
bir yere dönüştürme şansımız olur.
bir yere dönüştürme şansımız olur.
14:27
a kinder world, a gentler world,
284
855228
2303
Bunu yaparken kim bilir,
belki kendimizi de kurtarırız.
belki kendimizi de kurtarırız.
14:29
and along the way, we might
just save ourselves, too.
just save ourselves, too.
285
857555
4497
14:34
Thank you so much.
286
862076
1492
Çok teşekkür ederim.
14:35
(Applause)
287
863592
1601
(Alkışlar)
14:37
Thank you. Thank you.
288
865217
1763
Teşekkürler.
Teşekkür ederim.
Teşekkür ederim.
14:39
(Applause)
289
867004
1829
(Alkışlar)
ABOUT THE SPEAKER
Barbara J. King - Biological anthropologist, writerAs a writer on animal cognition and emotion, Barbara J. King seeks to motivate us all to be kinder to the animals we share the planet with.
Why you should listen
Barbara J. King writes and speaks about the thinking and feeling abilities of animals ranging from our closest living relatives, monkeys and apes, to orcas and octopuses. In her own words: "After 28 years of teaching anthropology at the College of William and Mary, I’m now a full-time freelance science writer and speaker. My husband and I care for homeless cats and spend all the time we can in nature. For work, I’ve observed baboons in Kenya, and gorillas and bonobos in captivity, and for pleasure bison in Yellowstone. I focus on how the science of animal cognition and emotion might help animals.
"My books take up topics ranging from animal grief to who (not what) we eat and how religion evolved, tied together by my focus on animals. I wrote weekly for six years for NPR about science, and my work has appeared in Scientific American, Aeon and Undark magazines. I love giving public science talks and I am active daily on Twitter @bjkingape."
King is the author of How Animals Grieve, Personalities on the Plate and Evolving God.
Barbara J. King | Speaker | TED.com