TED2017
Helen Pearson: Lessons from the longest study on human development
Helen Pearson: Mësime nga studimi më i gjatë në historinë e njerëzimit
Filmed:
Readability: 3.4
2,357,562 views
70 vitet e fundit, shkencëtarët në Britani kanë studiuar mijëra fëmijë përgjatë jetës së tyre për të zbuluar pse disa arrijnë të jenë të lumtur dhe të shëndetshëm, kurse të tjerë hasin pengesa. Është studimi më i gjatë në kohë në historinë e njerëzimit dhe përfshin njerëzit më të studiuar në botë teksa na ndryshon mënyrën se si jetojmë, mësojmë dhe prindërojmë. Duke parë këtë studim të mrekullueshëm, gazetarja shkencore Helen Pearson ndan me ne zbulime të rëndësishme dhe të vërteta të thjeshta rreth jetës dhe prindërimit të mirë.
Helen Pearson - Science journalist, editor, author
Helen Pearson's book, "The Life Project," tells the extraordinary story of the longest-running study of human development in the world. Full bio
Helen Pearson's book, "The Life Project," tells the extraordinary story of the longest-running study of human development in the world. Full bio
Double-click the English transcript below to play the video.
Sot dua t'ju rrëfej diçka.
00:13
Today I want to confess something to you,
0
1802
3324
00:17
but first of all I'm going to ask you
a couple of questions.
a couple of questions.
1
5150
2895
Por më parë dua t'ju bëj disa pyetje.
00:20
How many people here have children?
2
8069
1753
Sa nga ju kanë fëmijë?
00:23
And how many of you are confident
3
11676
1578
Sa nga ju besojnë
00:25
that you know how
to bring up your children
to bring up your children
4
13278
2054
se e dinë si ta rrisin fëmijën e tyre
00:27
in exactly the right way?
5
15356
1235
në mënyrën më të mirë?
00:28
(Laughter)
6
16615
3441
(Të qeshura)
00:32
OK, I don't see too many hands
going up on that second one,
going up on that second one,
7
20080
3139
Dakord, nuk shoh shumë duar të ngritura.
00:35
and that's my confession, too.
8
23243
1547
Ky është edhe rrëfimi im.
00:36
I've got three boys;
9
24814
1251
Kam 3 djem;
00:38
they're three, nine and 12.
10
26089
1807
janë tre, nëntë dhe 12 vjeç.
00:39
And like you, and like most parents,
11
27920
2066
Ashtu si ju, si shumë prindër,
00:42
the honest truth is I have
pretty much no idea what I'm doing.
pretty much no idea what I'm doing.
12
30010
2940
e vërteta është se nuk e kam idenë
se çfarë po bëj.
se çfarë po bëj.
Dua të jenë të lumtur dhe të shëndetshëm,
00:45
I want them to be
happy and healthy in their lives,
happy and healthy in their lives,
13
33649
2405
00:48
but I don't know what I'm supposed to do
14
36078
1986
por nuk e di çfarë supozohet të bëj
00:50
to make sure they are happy and healthy.
15
38088
2006
që të sigurohem për këtë.
00:52
There's so many books
offering all kinds of conflicting advice,
offering all kinds of conflicting advice,
16
40118
2977
Ka shumë libra me këshilla kontradiktore,
00:55
it can be really overwhelming.
17
43119
1536
mund të bëhet stresuese.
00:56
So I've spent most of their lives
just making it up as I go along.
just making it up as I go along.
18
44679
3096
Pjesën më të madhe të jetës së tyre,
kam mësuar me kalimin e kohës.
kam mësuar me kalimin e kohës.
01:01
However, something changed me
a few years ago,
a few years ago,
19
49034
3016
Sidoqoftë, diçka më ndryshoi vite më parë
01:04
when I came across a little secret
that we have in Britain.
that we have in Britain.
20
52074
2798
kur zbulova një sekret të vogël
që kemi në Angli.
që kemi në Angli.
01:07
It's helped me become more confident
about how I bring up my own children,
about how I bring up my own children,
21
55365
3481
Më ka ndihmuar të fitoj besim
sesi i rris fëmijët e mi
sesi i rris fëmijët e mi
01:10
and it's revealed a lot about
how we as a society can help all children.
how we as a society can help all children.
22
58870
3409
dhe ka zbuluar shumë sesi ne si shoqëri
mund të ndihmojmë të gjithë fëmijët.
01:14
I want to share that secret
with you today.
with you today.
23
62804
2178
Dua ta ndaj këtë sekret me ju sot.
01:18
For the last 70 years,
24
66128
1937
70 vitet e fundit,
01:20
scientists in Britain have been following
thousands of children through their lives
thousands of children through their lives
25
68089
4477
shkencëtarët në Angli kanë studiuar
mijëra fëmijë gjatë jetës së tyre
mijëra fëmijë gjatë jetës së tyre
01:24
as part of an incredible scientific study.
26
72590
2004
si pjesë e një studimi shkencor
të mahnitshëm.
të mahnitshëm.
01:27
There's nothing quite like it
anywhere else in the world.
anywhere else in the world.
27
75471
2700
Nuk ka të dytë si ai në botë.
01:30
Collecting information
on thousands of children
on thousands of children
28
78912
2192
Mbledhja e të dhënave të mijëra fëmijëve,
01:33
is a really powerful thing to do,
29
81128
1573
është diçka e mirë
01:34
because it means we can compare
the ones who say,
the ones who say,
30
82725
2287
sepse mund të krahasojmë
ata që dalin mirë në shkollë
dhe bëhen të rritur të lumtur
dhe bëhen të rritur të lumtur
01:37
do well at school or end up healthy
or happy or wealthy as adults,
or happy or wealthy as adults,
31
85036
3410
01:40
and the ones who struggle much more,
32
88470
1788
me ata që përballen me shumë pengesa.
01:42
and then we can sift through
all the information we've collected
all the information we've collected
33
90282
3001
Mund t'i përzgjedhim këto të dhëna
dhe të përpiqemi të kuptojmë
pse jetët e tyre shkuan ndryshe.
pse jetët e tyre shkuan ndryshe.
01:45
and try to work out why
their lives turned out different.
their lives turned out different.
34
93307
2900
01:48
This British study --
it's actually a kind of crazy story.
it's actually a kind of crazy story.
35
96231
2956
Studimi britanik është në fakt
një histori e çmendur.
një histori e çmendur.
01:51
So it all starts back in 1946,
36
99211
2405
Gjithçka filloi në vitin 1946,
01:53
just a few months
after the end of the war,
after the end of the war,
37
101640
2241
pak muaj pas përfundimit të luftës.
01:55
when scientists wanted to know
38
103905
1431
Shkencëtarët donin të dinin
01:57
what it was like for a woman
to have a baby at the time.
to have a baby at the time.
39
105360
2795
si ishte për një grua të kishte fëmijë
në atë kohë.
në atë kohë.
02:00
They carried out
this huge survey of mothers
this huge survey of mothers
40
108752
2407
Ata kryen një studim të gjerë të mamave
02:03
and ended up recording the birth
of nearly every baby
of nearly every baby
41
111183
2945
dhe regjistruan lindjen e çdo foshnjeje
02:06
born in England, Scotland
and Wales in one week.
and Wales in one week.
42
114152
2563
të lindur në Angli, Skoci
dhe Wells në një javë.
dhe Wells në një javë.
02:09
That was nearly 14,000 babies.
43
117127
2384
Ishin rreth 14000 foshnje.
02:12
The questions they asked these women
44
120504
1763
Pyetjet që ju bënë këtyre grave
02:14
are very different than the ones
we might ask today.
we might ask today.
45
122291
2462
janë të ndryshme nga ato
që mund të pyesim sot.
që mund të pyesim sot.
02:16
They sound really old-fashioned now.
46
124777
1726
Tingëllojnë të dala mode sot.
02:18
They asked them things like,
47
126527
1335
I pyetën për gjëra si:
02:19
"During pregnancy,
48
127886
1206
"Gjatë shtatëzënisë,
02:21
did you get your full extra ration
of a pint of milk a day?"
of a pint of milk a day?"
49
129116
3109
e keni pirë racionin shtesë të qumështit?"
02:25
"How much did you spend
on smocks, corsets,
on smocks, corsets,
50
133456
3318
"Sa keni shpenzuar në fustane, korse,
02:28
nightdresses, knickers and brassieres?"
51
136798
2919
këmisha nate, mbathje dhe reçipeta?
02:32
And this is my favorite one:
52
140838
1567
Kjo është e preferuara ime:
02:34
"Who looked after your husband
while you were in bed with this baby?"
while you were in bed with this baby?"
53
142429
3252
"Kush u kujdes për bashkëshortin
ndërkohë që kishit foshnjën?
ndërkohë që kishit foshnjën?
02:37
(Laughter)
54
145705
4519
(Të qeshura)
02:42
Now, this wartime study
actually ended up being so successful
actually ended up being so successful
55
150248
3395
Ky studim në kohë lufte doli i suksesshëm.
02:45
that scientists did it again.
56
153667
1769
Madje, shkencëtarët e bënë prapë.
02:47
They recorded the births
of thousands of babies born in 1958
of thousands of babies born in 1958
57
155460
3339
Regjistruan lindjet e mijëra foshnjeve
në 1958
në 1958
02:50
and thousands more in 1970.
58
158823
1924
dhe mijëra të tjerë në 1970.
02:53
They did it again in the early 1990s,
59
161096
2002
E bënë përsëri në fillim të viteve '90
02:55
and again at the turn of the millennium.
60
163122
2048
dhe prapë në fillim të mijëvjeçarit të ri.
02:57
Altogether, more than 70,000 children
have been involved in these studies
have been involved in these studies
61
165194
3666
Në total janë përfshirë në studim
03:00
across those five generations.
62
168884
2013
më shumë se 70 000 fëmijë të pesë brezave.
03:02
They're called the British birth cohorts,
63
170921
2191
Quhen grupet e lindjeve britanike
03:05
and scientists have gone back
and recorded more information
and recorded more information
64
173136
2763
dhe shkencëtarët kanë regjistruar
më shumë informacion
më shumë informacion
03:07
on all of these people
every few years ever since.
every few years ever since.
65
175923
2349
për secilin çdo dy vjet që atëherë.
03:11
The amount of information
that's now been collected on these people
that's now been collected on these people
66
179091
3176
Sasia e informacionit të grumbulluar
është marramendëse.
është marramendëse.
03:14
is just completely mind-boggling.
67
182291
1580
03:15
It includes thousands
of paper questionnaires
of paper questionnaires
68
183895
2190
Përfshin mijëra pyetësorë
03:18
and terabytes' worth of computer data.
69
186109
1867
dhe të dhëna kompjuterike në terabajt.
Shkencëtarët kanë ndërtuar
një bankë të mostrave të qelizave
një bankë të mostrave të qelizave
03:20
Scientists have also built up
a huge bank of tissue samples,
a huge bank of tissue samples,
70
188473
2826
03:23
which includes locks of hair,
nail clippings, baby teeth and DNA.
nail clippings, baby teeth and DNA.
71
191323
4480
që përfshin fije floku, thonj,
dhëmbë dhe ADN.
dhëmbë dhe ADN.
03:28
They've even collected 9,000 placentas
from some of the births,
from some of the births,
72
196498
4555
Janë grumbulluar 9000 placenta
nga disa prej lindjeve,
nga disa prej lindjeve,
03:33
which are now pickled in plastic buckets
in a secure storage warehouse.
in a secure storage warehouse.
73
201077
4314
që tashmë ruhen në kova plastike
në një depo magazinimi të sigurt.
në një depo magazinimi të sigurt.
03:38
This whole project has become unique --
74
206564
1896
I gjithë ky projekt është kaq i veçantë
03:40
so, no other country in the world
is tracking generations of children
is tracking generations of children
75
208484
3336
sa asnjë shtet tjetër në botë
nuk gjurmon brezat e fëmijëve
nuk gjurmon brezat e fëmijëve
03:43
in quite this detail.
76
211844
1336
në kaq hollësi.
03:45
These are some of the best-studied
people on the planet,
people on the planet,
77
213769
3031
Këta janë disa nga njerëzit
të studiuar më mirë në planet
të studiuar më mirë në planet
03:48
and the data has become
incredibly valuable for scientists,
incredibly valuable for scientists,
78
216824
3104
dhe të dhënat janë shumë të vlefshme
për shkencëtarët
për shkencëtarët
03:51
generating well over 6,000
academic papers and books.
academic papers and books.
79
219952
3294
duke prodhuar më shumë se 6000 dokumente
dhe libra akademikë.
dhe libra akademikë.
03:56
But today I want to focus
on just one finding --
on just one finding --
80
224705
2859
Sot dua të përqëndrohem
vetëm në nje gjetje-
vetëm në nje gjetje-
03:59
perhaps the most important discovery
to come from this remarkable study.
to come from this remarkable study.
81
227588
4334
ndoshta zbulimi më i madh i këtij studimi
të mrekullueshëm.
të mrekullueshëm.
04:03
And it's also the one
that spoke to me personally,
that spoke to me personally,
82
231946
2338
Është ai që përdora personalisht
04:06
because it's about how to use science
to do the best for our children.
to do the best for our children.
83
234308
3314
sepse të mëson si të përdorësh shkencën
për të bërë më të mirën për fëmijët tanë.
për të bërë më të mirën për fëmijët tanë.
04:10
So, let's get the bad news
out of the way first.
out of the way first.
84
238588
2797
Së pari, le të heqim qafe lajmet e këqija.
04:14
Perhaps the biggest message
from this remarkable study is this:
from this remarkable study is this:
85
242206
3055
Mesazhi më i madh nga ky studim është:
04:18
don't be born into poverty
or into disadvantage,
or into disadvantage,
86
246137
3215
Mos lind në varfëri
ose në situata të pavorshme,
ose në situata të pavorshme,
04:21
because if you are,
87
249376
1214
sepse nëse është kështu,
04:22
you're far more likely
to walk a difficult path in life.
to walk a difficult path in life.
88
250614
2685
ka shumë gjasa të kesh vështirësi në jetë.
04:26
Many children in this study
were born into poor families
were born into poor families
89
254103
2882
Shumë fëmijë në këtë studim
u lindën në familje të varfëra
u lindën në familje të varfëra
04:29
or into working-class families that had
cramped homes or other problems,
cramped homes or other problems,
90
257009
4327
ose në familje të klasës punëtore
që kishin shtëpi të vogla dhe probleme.
që kishin shtëpi të vogla dhe probleme.
04:33
and it's clear now
that those disadvantaged children
that those disadvantaged children
91
261360
2478
Qartazi, këta fëmijë të disavantazhuar
04:35
have been more likely to struggle
on almost every score.
on almost every score.
92
263862
3092
kanë patur shumë gjasa të kenë vështirësi.
04:38
They've been more likely
to do worse at school,
to do worse at school,
93
266978
2350
Kanë patur shumë gjasa
të dalin keq në shkollë,
të dalin keq në shkollë,
04:41
to end up with worse jobs
and to earn less money.
and to earn less money.
94
269352
2755
të gjejnë punë më pak të paguara.
04:44
Now, maybe that sounds really obvious,
95
272131
2007
Ndoshta kjo tingëllon shumë qartë,
04:46
but some of the results
have been really surprising,
have been really surprising,
96
274162
2695
por disa nga rezultatet ishin befasuese.
04:48
so children who had a tough start in life
97
276881
1953
Pra, fëmijët me një fillim të vështirë
04:50
are also more likely to end up
unhealthy as adults.
unhealthy as adults.
98
278858
2504
ka shumë gjasa të bëhen
të rritur të pashëndetshëm.
të rritur të pashëndetshëm.
04:53
They're more likely to be overweight,
99
281725
1767
Ka mundësi të bëhen obezë,
të kenë tension të lartë gjaku
04:55
to have high blood pressure,
100
283516
1335
04:56
and then decades down the line,
101
284875
2093
dhe pas shumë dekadash,
04:58
more likely to have a failing memory,
poor health and even to die earlier.
poor health and even to die earlier.
102
286992
4373
të kenë probleme me kujtesën,
shëndet të ligë dhe të vdesin më herët.
shëndet të ligë dhe të vdesin më herët.
05:05
Now, I talked about what happens later,
103
293777
2913
Ju fola për atë që ndodh më vonë,
05:08
but some of these differences emerge
at a really shockingly early age.
at a really shockingly early age.
104
296714
3317
por disa nga këto ndryshime dalin në pah
herët në moshë.
herët në moshë.
05:12
In one study,
105
300401
1288
Në një studim,
05:13
children who were growing up in poverty
106
301713
1895
fëmijë që rriten në varfëri
05:15
were almost a year behind
the richer children on educational tests,
the richer children on educational tests,
107
303632
3861
ishin rreth një vit pas fëmijëve të pasur
në testet shkollore,
në testet shkollore,
05:19
and that was by the age of just three.
108
307517
1914
kjo që në moshën 3 vjeçare.
05:22
These types of differences have been found
again and again across the generations.
again and again across the generations.
109
310499
3858
Këto tipe ndryshimesh janë hasur në breza.
05:26
It means that our early circumstances
have a profound influence
have a profound influence
110
314381
3270
Do të thotë se rrethanat e hershme
kanë ndikim të rëndësishëm
05:29
on the way that the rest
of our lives play out.
of our lives play out.
111
317675
2645
në mënyrën si shkon pjesa tjetër e jetës.
05:32
And working out why that is
112
320344
1430
Dhe të zbulosh pse ndodh kjo,
05:33
is one of the most difficult questions
that we face today.
that we face today.
113
321798
2820
është një ndër pyetjet më të vështira
që përballemi sot.
që përballemi sot.
05:37
So there we have it.
114
325833
1657
Ja tek e kemi.
05:39
The first lesson for successful life,
everyone, is this:
everyone, is this:
115
327514
2676
Mësimi i parë për një jetë të suksesshme:
05:42
choose your parents very carefully.
116
330214
1856
Zgjidhini me shumë kujdes prindërit.
05:44
(Laughter)
117
332094
1001
(Të qeshura)
05:45
Don't be born into a poor family
or into a struggling family.
or into a struggling family.
118
333119
3052
Mos lindni në një familje të varfër
apo me probleme.
apo me probleme.
05:49
Now, I'm sure you can see
the small problem here.
the small problem here.
119
337369
2737
Tani mund ta dalloni problemin këtu.
05:52
We can't choose our parents
or how much they earn,
or how much they earn,
120
340130
3438
Nuk mund t'i zgjedhim prindërit
apo sa të fitojnë,
apo sa të fitojnë,
05:55
but this British study has also struck
a real note of optimism
a real note of optimism
121
343592
3229
por ky studim britanik përçon pozitivitet
05:58
by showing that not everyone
who has a disadvantaged start
who has a disadvantaged start
122
346845
3351
duke treguar që jo çdo njeri
me një fillim me disavantazhe
06:02
ends up in difficult circumstances.
123
350220
2595
përfundon në rrethana të vështira.
06:05
As you know, many people
have a tough start in life,
have a tough start in life,
124
353346
2453
Shumë njerëz kanë një fillim
të vështirë në jetë.
të vështirë në jetë.
06:07
but they end up doing very well
on some measure nevertheless,
on some measure nevertheless,
125
355823
2859
Megjithatë ia dalin shumë mirë.
06:10
and this study starts to explain how.
126
358706
1791
Ky studim fillon të shpjegojë pse.
06:13
So the second lesson is this:
127
361337
2101
Mësimi i dytë është ky:
06:15
parents really matter.
128
363462
1825
Prindërit kanë rëndësi.
06:17
In this study,
129
365907
1151
Në këtë studim,
06:19
children who had engaged,
interested parents,
interested parents,
130
367082
2118
fëmijët që kanë prindër të përfshirë,
06:21
ones who had ambition for their future,
131
369224
2064
njerëz ambiciozë,
06:23
were more likely to escape
from a difficult start.
from a difficult start.
132
371312
2834
kanë shumë gjasa ta kapërcejnë
fillimin e vështirë.
fillimin e vështirë.
06:26
It seems that parents and what they do
are really, really important,
are really, really important,
133
374170
4025
Siç duket, prindërit dhe ajo që bëjnë
është shumë e rëndësishme
është shumë e rëndësishme
06:30
especially in the first few years of life.
134
378219
2104
veçanërisht në vitet e para të jetës.
06:32
Let me give you an example of that.
135
380927
1668
Më lejoni t'ju jap një shembull.
06:34
In one study,
136
382619
1194
Në një studim,
06:35
scientists looked at about 17,000 children
who were born in 1970.
who were born in 1970.
137
383837
4056
shkencëtarët vëzhguan rreth 17000 fëmijë
të lindur në 1970.
të lindur në 1970.
06:40
They sifted all the mountains of data
that they had collected
that they had collected
138
388779
2947
Përzgjodhën një mal me të dhëna
06:43
to try to work out
139
391750
1227
që të përpiqen të zbulojnë
06:45
what allowed the children
who'd had a difficult start in life
who'd had a difficult start in life
140
393001
2881
çfarë bënte që fëmijët
me një fillim të vështirë,
me një fillim të vështirë,
06:47
to go on and do well
at school nevertheless.
at school nevertheless.
141
395906
2123
të dalin mirë në shkollë.
Me fjalë të tjera, kush del
jashtë pritshmërive.
jashtë pritshmërive.
06:50
In other words, which ones beat the odds.
142
398053
2353
06:52
The data showed that what mattered
more than anything else was parents.
more than anything else was parents.
143
400430
3747
Të dhënat treguan se më shumë se gjithçka
kishin rëndësi prindërit.
kishin rëndësi prindërit.
06:56
Having engaged, interested parents
in those first few years of life
in those first few years of life
144
404201
3598
Të pasurit prindër të përfshirë
në vitet e para të jetës
në vitet e para të jetës
06:59
was strongly linked to children going on
to do well at school later on.
to do well at school later on.
145
407823
3707
lidhet ngushtë me performancën
e mirë në shkollë.
e mirë në shkollë.
07:04
In fact, quite small things
that parents do
that parents do
146
412238
2966
Në fakt, gjërat e vogla që bëjnë prindërit
07:07
are associated with good
outcomes for children.
outcomes for children.
147
415228
2478
lidhen me rezultatet e mira të fëmijëve.
07:10
Talking and listening to a child,
148
418370
1905
Të folurit dhe të dëgjuarit e fëmijës,
07:12
responding to them warmly,
149
420299
1904
të përgjigjurit me mirësjellje,
07:14
teaching them their letters and numbers,
150
422227
1968
mësimi i gërmave dhe numrave,
07:16
taking them on trips and visits.
151
424219
1672
udhëtimet dhe vizitat.
07:17
Reading to children every day
seems to be really important, too.
seems to be really important, too.
152
425915
3017
Po ashtu është e rëndësishme
t'i lexosh fëmijës çdo ditë.
t'i lexosh fëmijës çdo ditë.
07:21
So in one study,
153
429504
1388
Në një studim,
fëmijët, prindërit e të cilëve iu lexonin
çdo ditë kur ishin 5 vjeç
çdo ditë kur ishin 5 vjeç
07:22
children whose parents were reading
to them daily when they were five
to them daily when they were five
154
430916
3287
07:26
and then showing an interest
in their education at the age of 10,
in their education at the age of 10,
155
434227
3049
dhe tregonin interes në edukimin e tyre
në moshën 10 vjeçare,
në moshën 10 vjeçare,
07:29
were significantly less likely
to be in poverty at the age of 30
to be in poverty at the age of 30
156
437300
4021
kishin më pak gjasa të ishin të varfër
në moshën 30 vjeçare
në moshën 30 vjeçare
07:33
than those whose parents
weren't doing those things.
weren't doing those things.
157
441345
2592
sesa ata fëmijë prindërit e të cilëve
nuk i bënin këto gjëra.
nuk i bënin këto gjëra.
07:37
Now, there are huge challenges
with interpreting this type of science.
with interpreting this type of science.
158
445111
4041
Ka shumë sfida
në interpretimin e kësaj lloj shkence.
në interpretimin e kësaj lloj shkence.
07:41
These studies show
that certain things that parents do
that certain things that parents do
159
449681
2655
Këto studime tregojnë që gjërat
që bëjnë prindërit
që bëjnë prindërit
07:44
are correlated with good
outcomes for children,
outcomes for children,
160
452360
2362
lidhen me rezultatet e mira të fëmijëve.
Por nuk e dimë me siguri që këto veprime
sjellin rezultatet e mira
sjellin rezultatet e mira
07:46
but we don't necessarily know
those behaviors caused the good outcomes,
those behaviors caused the good outcomes,
161
454746
3413
07:50
or whether some other factor
is getting in the way.
is getting in the way.
162
458183
2382
apo nëse ndërhyjnë faktorë të tjerë.
07:52
For example, we have to take
genes into account,
genes into account,
163
460589
2245
Për shembull, duhet të marrim parasysh
07:54
and that's a whole other talk in itself.
164
462858
2147
gjenetikën që është një çështje më vete.
07:57
But scientists working
with this British study
with this British study
165
465489
2223
Shkencëtarët që punuan me këtë studim
07:59
are working really hard to get at causes,
166
467736
2166
po punojnë shumë që të arrijnë te shkaqet.
08:01
and this is one study I particularly love.
167
469926
2021
Ky studim më pëlqen shumë.
08:03
In this one,
168
471971
1182
Tek ky studiuan
08:05
they looked at the bedtime routines
of about 10,000 children
of about 10,000 children
169
473177
2867
rutinën e gjumit tek rreth 10000 fëmijë
08:08
born at the turn of the millennium.
170
476068
1792
të lindur në fillim të mijëvjeçarit.
08:09
Were the children going to bed
at regular times,
at regular times,
171
477884
2329
Kishin fëmijët një orar fiks
08:12
or did they go to bed
at different times during the week?
at different times during the week?
172
480237
2898
apo flinin në orë të ndryshme gjatë javës?
08:15
The data showed that those children
who were going to bed at different times
who were going to bed at different times
173
483159
3573
Të dhënat treguan se fëmijët që flinin
në orë të ndryshme
në orë të ndryshme
kishin më shumë gjasa të shfaqnin
sjellje problematike.
sjellje problematike.
08:18
were more likely
to have behavioral problems,
to have behavioral problems,
174
486756
2373
Ata që filluan të flinin
në një orar të caktuar,
në një orar të caktuar,
08:21
and then those that switched
to having regular bedtimes
to having regular bedtimes
175
489153
2709
08:23
often showed an improvement in behavior,
176
491886
2386
shfaqën përmirësime në sjellje.
Kjo ishte shumë e rëndësishme
08:26
and that was really crucial,
177
494296
1356
08:27
because it suggested
it was the bedtime routines
it was the bedtime routines
178
495676
2272
sepse sugjeronte se rutina e gjumit
08:29
that were really helping things
get better for those kids.
get better for those kids.
179
497972
2715
i ndihmoi këta fëmijë të përmirësohen.
08:33
Here's another one to think about.
180
501261
1621
Ka dhe një tjetër.
08:34
In this one,
181
502906
1158
Në këtë studim,
shkencëtarët studiuan fëmijë
që lexonin për kënaqësi.
që lexonin për kënaqësi.
08:36
scientists looked at children
who were reading for pleasure.
who were reading for pleasure.
182
504088
2891
08:39
That means that they picked up
a magazine, a picture book, a story book.
a magazine, a picture book, a story book.
183
507003
4053
Pra, fëmijë që lexonin një revistë,
një libër me figura apo me histori.
një libër me figura apo me histori.
08:43
The data showed that children
who were reading for pleasure
who were reading for pleasure
184
511806
2773
Të dhënat treguan se fëmijët që e bënin
08:46
at the ages of five and 10
185
514603
2260
këtë në moshën 5 dhe 10 vjeçare,
08:48
were more likely to go on in school
better, on average,
better, on average,
186
516887
2896
kishin më shumë gjasa të performojnë
mirë në shkollë
mirë në shkollë
dhe të dalin më mirë në provime më vonë.
08:51
on school tests later in their lives.
187
519807
1971
08:53
And not just tests of reading,
188
521802
1705
Jo vetëm në provime lidhur me leximin,
08:55
but tests of spelling and maths as well.
189
523531
2140
por edhe në gërmëzim dhe matematikë.
Ky studim u përpoq të kontrollonte
të gjithë faktorët,
të gjithë faktorët,
08:58
This study tried to control
for all the confounding factors,
for all the confounding factors,
190
526505
2810
09:01
so it looked at children
who were equally intelligent
who were equally intelligent
191
529339
2484
kështu që studioi fëmijë njëlloj të zgjuar
09:03
and from the same social-class background,
192
531847
2032
dhe me të njëjtin bagazh social.
09:05
so it seemed as if it was the reading
which really helped those children
which really helped those children
193
533903
3383
Dukej sikur leximi i ndihmoi këta fëmijë
09:09
go on and score better on those
school tests later in their lives.
school tests later in their lives.
194
537310
3143
të dalin mirë në provimet e mëvonshme.
09:13
Now at the start,
195
541777
1150
Në filllim,
09:14
I said the first lesson from this study
196
542951
1949
thashë që mësimi i parë nga ky studim
09:16
was not to be born into poverty
or into disadvantage,
or into disadvantage,
197
544924
2548
ishte të mos lindësh në varfëri
09:19
because those children tend to follow
more difficult paths in their lives.
more difficult paths in their lives.
198
547496
3552
sepse këta fëmijë priren të ndjekin
rrugë më të vështira në jetë.
09:23
But then I said that parenting matters,
199
551072
2237
Pastaj thashë se prindërimi ka rëndësi
09:25
and that good parenting,
if you can call it that,
if you can call it that,
200
553333
2302
dhe se të jesh prind i mirë
e ndihmon fëmijën t'ia dalë mbanë
dhe të kapërcejë pengesat.
dhe të kapërcejë pengesat.
09:27
helps children beat the odds
201
555659
1336
09:29
and overcome some
of those early disadvantages.
of those early disadvantages.
202
557019
2803
09:31
So wait,
203
559846
1325
Prisni!
09:33
does that actually mean, then,
that poverty doesn't matter after all?
that poverty doesn't matter after all?
204
561195
3344
Mos do të thotë që varfëria s'ka rëndësi?
09:38
You could argue it doesn't matter
if a child is born poor --
if a child is born poor --
205
566216
3012
Ju mund të thoni se nuk ka rëndësi
nëse një fëmijë lind në varfëri
nëse një fëmijë lind në varfëri
09:41
as long as their parents are good parents,
they're going to do just fine.
they're going to do just fine.
206
569252
3721
për sa kohë ka prindër të mirë.
09:44
I don't believe that's true.
207
572997
1407
Nuk besoj se kjo është e vërtetë.
09:46
This study shows that poverty
and parenting matter.
and parenting matter.
208
574428
2511
Ky studim tregon se varfëria
dhe prindërimi kanë rëndësi.
dhe prindërimi kanë rëndësi.
09:49
And one study actually
put figures on that,
put figures on that,
209
577438
2000
Një studim vëzhgoi
fëmijë të rritur në varfëri
fëmijë të rritur në varfëri
09:51
so it looked at children
growing up in persistent poverty
growing up in persistent poverty
210
579462
2699
09:54
and how well they were doing at school.
211
582185
2069
dhe sesi performonin ata në shkollë.
09:56
The data showed
212
584596
1151
Të dhënat treguan se
09:57
that even when their parents
were doing everything right --
were doing everything right --
213
585771
2856
edhe pse prindërit bënin
gjithçka si duhej,
gjithçka si duhej,
10:00
putting them to bed on time
214
588651
1302
i çonin në shtrat në kohë
10:01
and reading to them every day
and everything else --
and everything else --
215
589977
2437
dhe iu lexonin çdo ditë e gjithçka tjetër,
10:04
that only got those children so far.
216
592438
1833
fëmijët nuk arritën
rezultate shumë të larta.
rezultate shumë të larta.
10:06
Good parenting only reduced
the educational gap
the educational gap
217
594610
2969
Prindërimi i mirë thjesht zvogëlonte
boshllëkun e shkollimit
boshllëkun e shkollimit
10:09
between the rich and poor children
by about 50 percent.
by about 50 percent.
218
597603
3013
mes fëmijëve të pasur dhe atyre të varfër
me rreth 50%.
me rreth 50%.
10:13
Now that means that poverty
leaves a really lasting scar,
leaves a really lasting scar,
219
601472
4151
Kjo do të thotë se varfëria lë gjurmë
10:17
and it means that if we really want
to ensure the success and well-being
to ensure the success and well-being
220
605647
3382
dhe se nëse duam të sigurohemi
për suksesin dhe mirëqenien
për suksesin dhe mirëqenien
10:21
of the next generation,
221
609053
1437
e brezit të ardhshëm,
atëherë përballja me varfërinë
është shumë e rëndësishme.
është shumë e rëndësishme.
10:22
then tackling child poverty
is an incredibly important thing to do.
is an incredibly important thing to do.
222
610514
3888
10:27
Now, what does all this mean
for you and me?
for you and me?
223
615882
2388
Çfarë do të thotë kjo për mua dhe ju?
10:30
Are there lessons here
we can all take home and use?
we can all take home and use?
224
618294
2430
A ka mësime këtu që mund t'i përdorim
në shtëpi?
në shtëpi?
10:32
As a scientist and a journalist,
225
620748
1530
Si shkencëtare dhe gazetare,
10:34
I like to have some science
to inform my parenting ...
to inform my parenting ...
226
622302
2548
më pëlqen prindërimi i bazuar në shkencë.
10:37
and I can tell you that when
you're shouting at your kids
you're shouting at your kids
227
625912
2757
Kur iu bërtisni fëmijëve të flenë
në një orar të caktuar,
në një orar të caktuar,
10:40
to go to bed on time,
228
628693
1260
10:41
it really helps to have
the scientific literature on your side.
the scientific literature on your side.
229
629977
3032
të ndihmon të kesh shkencën në anën tënde.
10:45
(Laughter)
230
633033
1019
(Të qeshura)
A nuk do të ishte mirë të mendonim
10:46
And wouldn't it be great to think
231
634076
1603
10:47
that all we had to do to have
happy, successful children
happy, successful children
232
635703
2709
se për të pasur fëmijë të lumtur
dhe të suksesshëm,
dhe të suksesshëm,
duhet thjesht të flasim me ta,
10:50
was to talk to them,
be interested in their future,
be interested in their future,
233
638436
2699
të interesohemi për të ardhmen,
10:53
put them to bed on time,
and give them a book to read?
and give them a book to read?
234
641159
2574
t'i vëmë të flenë në orar
dhe t'u japim një libër?
dhe t'u japim një libër?
10:55
Our job would be done.
235
643757
1150
Puna jonë do të mbaronte.
10:57
Now, as you can imagine,
236
645369
1469
Siç mund ta imagjinoni,
10:58
the answers aren't quite
as simple as that.
as simple as that.
237
646862
3209
përgjigjiet nuk janë aq të thjeshta.
11:02
For one thing, this study
looks at what happens
looks at what happens
238
650095
2191
Ky studim vëzhgon se çfarë iu ndodh
mijëra fëmijëve,
mijëra fëmijëve,
11:04
to thousands and thousands
of children on average,
of children on average,
239
652310
2421
11:06
but that doesn't necessarily say
what will help my child or your child
what will help my child or your child
240
654755
3598
por nuk thotë se çfarë do të ndihmonte
fëmijën tim apo tuajin
fëmijën tim apo tuajin
11:10
or any individual child.
241
658377
1737
apo cilindo fëmijë.
11:12
In the end, each of our children
is going to walk their own path,
is going to walk their own path,
242
660138
3208
Në fund secili prej fëmijëve
do të ndjekë rrugën e tij
do të ndjekë rrugën e tij
dhe kjo ndikohet pjesërisht nga gjenet
që trashëgojnë
që trashëgojnë
11:15
and that's partly defined
by the genes they inherit
by the genes they inherit
243
663370
2579
11:17
and of course all the experiences
they have through their lives,
they have through their lives,
244
665973
3001
dhe nga përvojat që përjetojnë në jetë
11:20
including their interactions
with us, their parents.
with us, their parents.
245
668998
2452
përfshirë bashkëveprimin me ne, prindërit.
11:23
I will tell you what I did
after I learned all this.
after I learned all this.
246
671474
2455
Do t'ju rrëfej çfarë bëra pasi mësova
të gjithë këtë.
të gjithë këtë.
11:25
It's a bit embarrassing.
247
673953
1150
Është pak e sikletshme.
11:27
I realized I was so busy working,
248
675952
2473
Kuptova që isha kaq e zënë duke punuar
11:30
and ironically,
249
678449
1159
dhe në mënyrë ironike,
11:31
learning and writing about this incredible
study of British children,
study of British children,
250
679632
3584
mësimi dhe shkrimi mbi këtë studim
të mrekullueshëm të fëmijëve britanik,
11:35
that there were days when I hardly
even spoke to my own British children.
even spoke to my own British children.
251
683240
3458
kishte ditë që flisja pak me djemtë e mi.
11:39
So at home, we introduced talking time,
252
687446
2254
Në shtëpi, futëm në lojë bisedimin,
11:41
which is just 15 minutes
at the end of the day
at the end of the day
253
689724
2144
rreth 15 minuta në fund të çdo dite
11:43
when we talk and listen to the boys.
254
691892
2166
ne flasim dhe dëgjojmë djemtë.
11:46
I try better now to ask them
what they did today,
what they did today,
255
694707
3311
Tani i pyes shumë çfarë bënë gjatë ditës
11:50
and to show that I value
what they do at school.
what they do at school.
256
698042
2331
dhe për të treguar që e vlerësoj
atë që bëjnë në shkollë.
atë që bëjnë në shkollë.
11:52
Of course, I make sure
they always have a book to read.
they always have a book to read.
257
700985
2642
Sigurohem të kenë një libër për të lexuar.
11:55
I tell them I'm ambitious
for their future,
for their future,
258
703651
2245
Ju them që jam ambicioze
lidhur me të ardhmen e tyre
lidhur me të ardhmen e tyre
11:57
and I think they can be happy
and do great things.
and do great things.
259
705920
3160
dhe se mendoj se mund të jenë të lumtur
dhe se mund të arrijnë çdo gjë.
12:02
I don't know that any of that
will make a difference,
will make a difference,
260
710009
2782
Nuk e di nëse ndonjë nga këto
do të bëjë ndryshimin,
12:04
but I'm pretty confident
it won't do them any harm,
it won't do them any harm,
261
712815
2390
por kam besimin se nuk do t'ju bëjë dëm,
12:07
and it might even do them some good.
262
715229
1731
madje mund t'iu bëjë mirë.
12:09
Ultimately, if we want happy children,
263
717735
2844
Si përfundim, nëse doni fëmijë të lumtur,
12:12
all we can do is listen to the science,
264
720603
2040
vërini veshin shkencës
12:14
and of course,
265
722667
1166
dhe sigurisht,
12:15
listen to our children themselves.
266
723857
1826
vërini veshin vetë fëmijëve.
12:17
Thank you.
267
725707
1154
Ju falemnderit!
ABOUT THE SPEAKER
Helen Pearson - Science journalist, editor, authorHelen Pearson's book, "The Life Project," tells the extraordinary story of the longest-running study of human development in the world.
Why you should listen
In March 1946, scientists began tracking almost every British baby born in a single week. What they discovered would change how we are born, grow up, raise children, live and die. Helen Pearson's 2016 book, The Life Project, is the story of this incredible project and the remarkable discoveries that have come from it. It was named best science book of the year by The Observer and was a book of the year for The Economist.
As Chief Magazine Editor for the world’s leading science journal, Nature, Pearson oversees all its journalism and opinion content. Her own stories have won accolades including the 2010 Wistar Institute Science Journalism Award and two best feature awards from the Association of British Science Writers.
Helen Pearson | Speaker | TED.com