TED2009
Dan Ariely: Our buggy moral code
Dan Ariely në lidhje me të metat e kodit tonë moral
Filmed:
Readability: 3.2
3,509,395 views
Ekonomisti i Sjelljes Dan Ariely studion të metat në kodin tonë moral: arsyet e fshehta se pse mendojmë që është në rregull të mashtrojmë apo të gënjejmë (nganjëherë). Studime të zgjuara ndihmojnë të formojnë argumentin e tij që ne jemi në mënyrë të parashikueshme jo-racional -- dhe mund të ndikohemi në mënyra që s'mund t'i kuptojmë.
Dan Ariely - Behavioral economist
The dismal science of economics is not as firmly grounded in actual behavior as was once supposed. In "Predictably Irrational," Dan Ariely told us why. Full bio
The dismal science of economics is not as firmly grounded in actual behavior as was once supposed. In "Predictably Irrational," Dan Ariely told us why. Full bio
Double-click the English transcript below to play the video.
00:16
I want to talk to you today a little bit
0
1000
2000
Sot dëshiroj t'ju flas pak
00:18
about predictable irrationality.
1
3000
3000
në lidhje me jo-racionalizëm të parashikuar.
00:21
And my interest in irrational behavior
2
6000
4000
Dhe interesimi im në lidhje me sjellje jo-racionale
00:25
started many years ago in the hospital.
3
10000
3000
filloi para shumë vitesh në spital.
00:28
I was burned very badly.
4
13000
4000
Isha djegur keqas.
00:32
And if you spend a lot of time in hospital,
5
17000
3000
Dhe nëse kalon shumë kohë në spital,
00:35
you'll see a lot of types of irrationalities.
6
20000
3000
do të shohësh shumë lloje të sjelljes jo-racionale.
00:38
And the one that particularly bothered me in the burn department
7
23000
5000
dhe një që më bezdiste në mënyrë të veçantë në sektorin e djegieve
00:43
was the process by which the nurses took the bandage off me.
8
28000
4000
ishte procesi me të cilin m'i hiqnin fashot infermieret.
00:48
Now, you must have all taken a Band-Aid off at some point,
9
33000
2000
Tani, me siguri secili nga ju në një pikë të caktuar keni hequr fasho,
00:50
and you must have wondered what's the right approach.
10
35000
3000
dhe me siguri keni menduar se cila është qasja më e mirë.
00:53
Do you rip it off quickly -- short duration but high intensity --
11
38000
4000
Ta heqësh shpejt me forcë - kohë të shkurtër por intensitet të lartë --
00:57
or do you take your Band-Aid off slowly --
12
42000
2000
apo ta heqësh fashon ngadalë --
00:59
you take a long time, but each second is not as painful --
13
44000
4000
zgjat një kohë të gjatë, por nuk ka aq shumë dhimbje --
01:03
which one of those is the right approach?
14
48000
3000
cila nga këto është qasja më e mirë?
01:06
The nurses in my department thought that the right approach
15
51000
4000
Infermieret në departamentin tim mendonin që qasja më e mirë
01:10
was the ripping one, so they would grab hold and they would rip,
16
55000
3000
ishte ajo e heqjes së shpejtë, kështu që ato e kapnin dhe e hiqnin shpejt,
01:13
and they would grab hold and they would rip.
17
58000
2000
dhe e kapnin tjetrin dhe e hiqnin shpejt.
01:15
And because I had 70 percent of my body burned, it would take about an hour.
18
60000
4000
Dhe ngaqë unë kisha 70% të trupit të djegur, procedura merrte rreth një orë.
01:19
And as you can imagine,
19
64000
3000
Dhe sikurse mund të imagjinoni,
01:22
I hated that moment of ripping with incredible intensity.
20
67000
4000
unë urreja momentin e heqjes së fashove me intensitet shumë të lartë.
01:26
And I would try to reason with them and say,
21
71000
2000
Dhe mundohesha tju argumentoja atyre dhe iu thosha,
01:28
"Why don't we try something else?
22
73000
1000
"Pse s'provojmë diçka tjetër?
01:29
Why don't we take it a little longer --
23
74000
2000
Pse s'e zgjasim kohën --
01:31
maybe two hours instead of an hour -- and have less of this intensity?"
24
76000
5000
mbase dy orë në vend të një -- dhe me intensitet me të ulët?"
01:36
And the nurses told me two things.
25
81000
2000
Infermieret me thane dy gjera,
01:38
They told me that they had the right model of the patient --
26
83000
4000
Më thanë që kishin modelin e drejtë të pacientit --
01:42
that they knew what was the right thing to do to minimize my pain --
27
87000
3000
që e dinin se c'duhet të bënin të minimizonin dhimbjet --
01:45
and they also told me that the word patient doesn't mean
28
90000
3000
dhe po ashtu më thanë që fjala pacient s'do të thotë
01:48
to make suggestions or to interfere or ...
29
93000
2000
që mund të japësh sugjerime apo të ndërhysh apo...
01:50
This is not just in Hebrew, by the way.
30
95000
3000
Kjo nuk është vetëm në hebraisht, meqë ra fjala.
01:53
It's in every language I've had experience with so far.
31
98000
3000
Është në cdo gjuhë që kam përjetuar deri më tani.
01:56
And, you know, there's not much -- there wasn't much I could do,
32
101000
4000
Dhe e dini, nuk ka shumë - nuk kisha c'të bëja,
02:00
and they kept on doing what they were doing.
33
105000
3000
dhe ato vazhduan të bënin atë që po bënin.
02:03
And about three years later, when I left the hospital,
34
108000
2000
Dhe pas rreth tri vjetesh, kur u largova nga spitali,
02:05
I started studying at the university.
35
110000
3000
fillova studimet në universitet.
02:08
And one of the most interesting lessons I learned
36
113000
3000
Dhe një nga mësimet më interesante që mësova
02:11
was that there is an experimental method
37
116000
2000
është që ka një metodë eksperimentale
02:13
that if you have a question you can create a replica of this question
38
118000
4000
që nëse ke një pyetje, mund të krijosh një kopje të saj
02:17
in some abstract way, and you can try to examine this question,
39
122000
4000
në mënyre abstrakte, dhe mund të provosh ta shqyrtosh këtë pyetje,
02:21
maybe learn something about the world.
40
126000
2000
e mbase mëson dicka të re në lidhje me botën.
02:23
So that's what I did.
41
128000
2000
Kështu që kjo ishte ajo që bëra.
02:25
I was still interested
42
130000
1000
Isha ende i interesuar
02:26
in this question of how do you take bandages off burn patients.
43
131000
2000
në këtë pyetjen se si të hiqen fashot nga pacientët me djegie.
02:28
So originally I didn't have much money,
44
133000
3000
Meqë fillimisht nuk kisha shumë para,
02:31
so I went to a hardware store and I bought a carpenter's vice.
45
136000
4000
shkova te një dyqan i veglave dhe bleva një morsetë marangozi.
02:35
And I would bring people to the lab and I would put their finger in it,
46
140000
4000
I sillja njerëzit në laborator dhe ia fusja gishtat në morsetë,
02:39
and I would crunch it a little bit.
47
144000
2000
dhe i shtrengoja pak.
02:41
(Laughter)
48
146000
2000
(Të qeshura)
02:43
And I would crunch it for long periods and short periods,
49
148000
3000
Ia shtrengoja për kohë të gjatë dhe e më të shkurtër,
02:46
and pain that went up and pain that went down,
50
151000
2000
dhe me dhimbje që rriteshin dhe që zvogëloheshin,
02:48
and with breaks and without breaks -- all kinds of versions of pain.
51
153000
4000
dhe me pushim dhe pa pushim - të gjitha llojet e dhimbjes.
02:52
And when I finished hurting people a little bit, I would ask them,
52
157000
2000
Dhe kur përfundoja së shkaktuari dhimbje njerëzve, i pyesja,
02:54
so, how painful was this? Or, how painful was this?
53
159000
2000
sa iu dhimbte kjo? Ose, sa iu dhimbte ajo?
02:56
Or, if you had to choose between the last two,
54
161000
2000
Ose, po të kishe zgjedhje, nga dy të fundit
02:58
which one would you choose?
55
163000
2000
cilën do të zgjidhje?
03:00
(Laughter)
56
165000
3000
(Të qeshura)
03:03
I kept on doing this for a while.
57
168000
3000
Vazhdova ta bëja këtë për një kohë.
03:06
(Laughter)
58
171000
2000
(Të qeshura)
03:08
And then, like all good academic projects, I got more funding.
59
173000
4000
Dhe më pas, si të gjitha projektet e mira akademike, mora më shumë fonde.
03:12
I moved to sounds, electrical shocks --
60
177000
2000
U zhvendosa te tingujt, godtjet elektrike --
03:14
I even had a pain suit that I could get people to feel much more pain.
61
179000
5000
Bile kisha edhe një kostum që bente që njerëzit të ndjenin edhe më shumë dhimbjen.
03:19
But at the end of this process,
62
184000
4000
Por në fund të këtij procesi,
03:23
what I learned was that the nurses were wrong.
63
188000
3000
ajo që mësova ishte se infermieret e kishin gabim.
03:26
Here were wonderful people with good intentions
64
191000
3000
Ja ku ishin ca persona me synime të mira
03:29
and plenty of experience, and nevertheless
65
194000
2000
dhe me mjaft shumë përvojë, dhe prapëseprap
03:31
they were getting things wrong predictably all the time.
66
196000
4000
ato bënin gabime të parashikueshme gjatë gjithë kohës.
03:35
It turns out that because we don't encode duration
67
200000
3000
Meqenëse nuk e kodojme zgjatjen
03:38
in the way that we encode intensity,
68
203000
2000
në mënyrën si e kemi koduar intensitetin,
03:40
I would have had less pain if the duration would have been longer
69
205000
4000
do të kisha më pak dhimbje po të zgjaste më shumë
03:44
and the intensity was lower.
70
209000
2000
dhe intensiteti më i ulët.
03:46
It turns out it would have been better to start with my face,
71
211000
3000
Del që do të qe më mirë sikur të fillonin me fytyrën
03:49
which was much more painful, and move toward my legs,
72
214000
2000
e cila dhimbte shumë më tepër, dhe të vazhdonim poshtë te këmbët,
03:51
giving me a trend of improvement over time --
73
216000
3000
duke shkuar drejt përmirësimit përgjatë kohës --
03:54
that would have been also less painful.
74
219000
1000
kjo po ashtu do të ishte me më pak dhimbje.
03:55
And it also turns out that it would have been good
75
220000
2000
Dhe del që do të kishte qenë mirë
03:57
to give me breaks in the middle to kind of recuperate from the pain.
76
222000
2000
te benin pushime në mes që të mund ta merrja veten nga dhimbjet.
03:59
All of these would have been great things to do,
77
224000
2000
Do të ishte shumë mirë të bënin të gjitha këto,
04:01
and my nurses had no idea.
78
226000
3000
dhe infermieret e mia nuk ia kishin idenë.
04:04
And from that point on I started thinking,
79
229000
1000
Nga ajo pikë e tutje, fillova të mendoja,
04:05
are the nurses the only people in the world who get things wrong
80
230000
3000
a janë infermieret të vetmit njerëz në botë të cilat s'i kuptojnë drejt gjërat
04:08
in this particular decision, or is it a more general case?
81
233000
3000
veçanërisht në këtë çeshtje, apo është rast më i përgjithshëm?
04:11
And it turns out it's a more general case --
82
236000
2000
Dhe del që është më tepër rast i përgjithshëm --
04:13
there's a lot of mistakes we do.
83
238000
3000
ka shumë gabime që bëjmë ne.
04:16
And I want to give you one example of one of these irrationalities,
84
241000
5000
Dhe dëshiroj t'iu jap një shembull në lidhje me një nga këto jo-racionalitete,
04:21
and I want to talk to you about cheating.
85
246000
3000
dëshiroj të iu flas për mashtrimin.
04:24
And the reason I picked cheating is because it's interesting,
86
249000
2000
Dhe arsyeja se pse zgjodha mashtrimin është se është interesant,
04:26
but also it tells us something, I think,
87
251000
2000
por po ashtu na tregon diçka, mendoj,
04:28
about the stock market situation we're in.
88
253000
3000
në lidhje me tregun e aksioneve dhe situatën në të cilën ndodhemi.
04:31
So, my interest in cheating started
89
256000
3000
Kështu që, interesimi im në fenomenin e mashtrimit filloi
04:34
when Enron came on the scene, exploded all of a sudden,
90
259000
2000
kur Enron erdhi në skenë, shpërtheu pa pritur,
04:36
and I started thinking about what is happening here.
91
261000
3000
dhe fillova të mendoj se çfarë po ngjante atje.
04:39
Is it the case that there was kind of
92
264000
1000
A mos ishte rasti që kishte
04:40
a few apples who are capable of doing these things,
93
265000
3000
disa molle të prishura të cilat ishin në gjendje të bënin këto gjëra,
04:43
or are we talking a more endemic situation,
94
268000
2000
apo e kemi fjalën për një situatë më endemike,
04:45
that many people are actually capable of behaving this way?
95
270000
4000
që shumë njerëz janë në fakt në gjendje të sillen në këtë mënyrë?
04:49
So, like we usually do, I decided to do a simple experiment.
96
274000
4000
Kështu që, sikurse bëjmë ne zakonisht, vendosa të bëj një eksperiment të vogël.
04:53
And here's how it went.
97
278000
1000
Dhe ja si shkoi.
04:54
If you were in the experiment, I would pass you a sheet of paper
98
279000
3000
Nëse ishe në eksperiment, të jepja një copë letër
04:57
with 20 simple math problems that everybody could solve,
99
282000
4000
me 20 probleme të thjeshta matematikore që secili mund t'i zgjidhë,
05:01
but I wouldn't give you enough time.
100
286000
2000
por nuk të jepja mjaft kohë.
05:03
When the five minutes were over, I would say,
101
288000
2000
Kur të mbaronin pesë minutat, unë thosha,
05:05
"Pass me the sheets of paper, and I'll pay you a dollar per question."
102
290000
3000
"Më kaloni copat e letrës, dhe do t'iu paguaj një dollar për secilën pyetje."
05:08
People did this. I would pay people four dollars for their task --
103
293000
4000
Njerëzit e bënë këtë. Une paguaja njerëzit katër dollarë për detyrën --
05:12
on average people would solve four problems.
104
297000
2000
mesatarisht njerëzit zgjidhnin katër probleme.
05:14
Other people I would tempt to cheat.
105
299000
3000
Njerëzit e tjerë i tundoja të mashtronin.
05:17
I would pass their sheet of paper.
106
302000
1000
Ju kaloja copat e letrës.
05:18
When the five minutes were over, I would say,
107
303000
2000
Kur të kalonin pesë minutat, iu thosha,
05:20
"Please shred the piece of paper.
108
305000
1000
"Ju lutem copëtoni copën e letrës.
05:21
Put the little pieces in your pocket or in your backpack,
109
306000
3000
Fusni copat në xhep ose në çantë,
05:24
and tell me how many questions you got correctly."
110
309000
3000
dhe më tregoni sa pyetje i keni zgjidhur saktë."
05:27
People now solved seven questions on average.
111
312000
3000
Njerëzit tani "zgjidhnin" mesatarisht shtatë pyetje.
05:30
Now, it wasn't as if there was a few bad apples --
112
315000
5000
Nuk ishte se ishin disa molle të këqija --
05:35
a few people cheated a lot.
113
320000
3000
disa njerëz mashtronin shumë.
05:38
Instead, what we saw is a lot of people who cheat a little bit.
114
323000
3000
Në vend të kësaj, ne pamë shumë njerëz që mashtronin nga pak.
05:41
Now, in economic theory,
115
326000
3000
Në teorinë ekonomike,
05:44
cheating is a very simple cost-benefit analysis.
116
329000
3000
të mashtruarit është një analizë e thjeshtë e kostos dhe përfitimit.
05:47
You say, what's the probability of being caught?
117
332000
2000
Thoni, cili është probabiliteti që do të më zënë?
05:49
How much do I stand to gain from cheating?
118
334000
3000
Sa do të përfitoja nga mashtrimi?
05:52
And how much punishment would I get if I get caught?
119
337000
2000
Dhe sa do të dënohem nëse më zënë?
05:54
And you weigh these options out --
120
339000
2000
Dhe i peshon këto variante --
05:56
you do the simple cost-benefit analysis,
121
341000
2000
bën analizën e thjeshtë të kostos dhe përfitimit,
05:58
and you decide whether it's worthwhile to commit the crime or not.
122
343000
3000
dhe vendos nëse ia vlen ta kryesh krimin apo jo.
06:01
So, we try to test this.
123
346000
2000
Kështu që ne u munduam ta testonim këtë.
06:03
For some people, we varied how much money they could get away with --
124
348000
4000
Për disa njerëz, ne ndryshuam se me sa para mund të shpëtonin --
06:07
how much money they could steal.
125
352000
1000
sa para mund të vidhnin.
06:08
We paid them 10 cents per correct question, 50 cents,
126
353000
3000
I paguam 10 qindarka për secilën pyetje të saktë, 50 qindarka,
06:11
a dollar, five dollars, 10 dollars per correct question.
127
356000
3000
një dollar, pesë dollarë, dhjetë dollarë për secilën pyetje të saktë.
06:14
You would expect that as the amount of money on the table increases,
128
359000
4000
Do të prisje që përderisa rritet shuma e parave në tavolinë,
06:18
people would cheat more, but in fact it wasn't the case.
129
363000
3000
njerëzit do të mashtronin më tepër, por në fakt ky s'ishte rasti.
06:21
We got a lot of people cheating by stealing by a little bit.
130
366000
3000
Ne kishim shumë njerëz që mashtronin duke vjedhur vetëm nga pak.
06:24
What about the probability of being caught?
131
369000
3000
Po në lidhje me probabilitetin e zënies?
06:27
Some people shredded half the sheet of paper,
132
372000
2000
Disa njerëz copëtonin gjysmën e copës së letrës,
06:29
so there was some evidence left.
133
374000
1000
kështu që kishte ca dëshmi të lënë prapa.
06:30
Some people shredded the whole sheet of paper.
134
375000
2000
Disa njerëz copëtonin të gjithë copën e letres.
06:32
Some people shredded everything, went out of the room,
135
377000
3000
Disa njerëz copëtonin të gjithë copën e letrës, dilnin jashtë nga dhoma,
06:35
and paid themselves from the bowl of money that had over 100 dollars.
136
380000
3000
dhe e paguanin vetën nga kutia me para që kishte mbi 100 dollarë.
06:38
You would expect that as the probability of being caught goes down,
137
383000
3000
Do të prisnit që përderisa probabiliteti për t'u zënë ulet,
06:41
people would cheat more, but again, this was not the case.
138
386000
3000
njerëzit do të mashtronin më tepër, por përsëri, ky nuk ishte rasti.
06:44
Again, a lot of people cheated by just by a little bit,
139
389000
3000
Përsëri, shumë njerëz mashtronin vetëm me nga pak,
06:47
and they were insensitive to these economic incentives.
140
392000
3000
dhe nuk ishin të ndjeshëm ndaj këtyre nxitjeve ekonomike.
06:50
So we said, "If people are not sensitive
141
395000
1000
Kështu ne thamë: "Nëse njerëzit nuk jane të ndjeshëm
06:51
to the economic rational theory explanations, to these forces,
142
396000
5000
ndaj shpjegimeve të teorisë racionale ekonomike, ndaj këtyre forcave,
06:56
what could be going on?"
143
401000
3000
atëherë çfarë po ndodh?"
06:59
And we thought maybe what is happening is that there are two forces.
144
404000
3000
Dhe menduam që mbase ajo që po ndodh është që ka dy forca.
07:02
At one hand, we all want to look at ourselves in the mirror
145
407000
2000
Nga njëra anë, ne të gjithë dëshirojmë ta shikojmë vetën në pasqyrë
07:04
and feel good about ourselves, so we don't want to cheat.
146
409000
3000
dhe të ndjehemi mirë me vetëveten, kështu që nuk dëshirojmë të mashtrojmë.
07:07
On the other hand, we can cheat a little bit,
147
412000
2000
Nga ana tjetër, ne mund të mashtrojmë pak,
07:09
and still feel good about ourselves.
148
414000
2000
dhe prapë të ndihemi mirë me vetëveten.
07:11
So, maybe what is happening is that
149
416000
1000
Kështu që, mbase ajo që po ndodh është që
07:12
there's a level of cheating we can't go over,
150
417000
2000
ka një nivel të mashtrimit të cilin s'mund ta kalojmë,
07:14
but we can still benefit from cheating at a low degree,
151
419000
4000
por ne prapë mund të përfitojmë nga mashtrimi në një nivel të ulët,
07:18
as long as it doesn't change our impressions about ourselves.
152
423000
3000
përderisa nuk e ndërron përshtypjen që kemi për vetën.
07:21
We call this like a personal fudge factor.
153
426000
3000
Ne e quajmë këtë si faktor të genjeshtres vetjake.
07:25
Now, how would you test a personal fudge factor?
154
430000
4000
Tani, si do të testoje një faktor të genjeshtres vetjake?
07:29
Initially we said, what can we do to shrink the fudge factor?
155
434000
4000
Së pari thamë, çfarë mund të bëjmë të zvogëlojmë faktorin genjeshter vetjake?
07:33
So, we got people to the lab, and we said,
156
438000
2000
Kështu që i morëm njerëzit në laborator, dhe u thamë:
07:35
"We have two tasks for you today."
157
440000
2000
"Kemi dy detyra për ju sot."
07:37
First, we asked half the people
158
442000
1000
Së pari, i pyetëm gjysmën e njerëzve
07:38
to recall either 10 books they read in high school,
159
443000
2000
të rikujtonin ose dhjetë libra që kishin lexuar në shkollë të mesme,
07:40
or to recall The Ten Commandments,
160
445000
3000
ose të rikujtonin Dhjetë Urdhërimet e bibles,
07:43
and then we tempted them with cheating.
161
448000
2000
dhe më pas i tunduam me mundësinë e mashtrimit.
07:45
Turns out the people who tried to recall The Ten Commandments --
162
450000
3000
Del që njerëzit që u munduan të rikujtonin Dhjetë Urdhërimet --
07:48
and in our sample nobody could recall all of The Ten Commandments --
163
453000
2000
dhe në grupin tonë askush nuk mund të rikujtonte të gjitha Dhjetë Urdhërimet --
07:51
but those people who tried to recall The Ten Commandments,
164
456000
4000
por ata njerëz që u munduan të rikujtonin Dhjetë Urdhërimet,
07:55
given the opportunity to cheat, did not cheat at all.
165
460000
3000
edhe kur iu dha mundësia të mashtronin, nuk mashtronin fare.
07:58
It wasn't that the more religious people --
166
463000
2000
Nuk ishte që njerëzit më fetare --
08:00
the people who remembered more of the Commandments -- cheated less,
167
465000
1000
njerëzit që mbanin mend më shumë nga të Dhjetë Urdhërimet - mashtronin më pak,
08:01
and the less religious people --
168
466000
2000
dhe njerëzit më pak fetare --
08:03
the people who couldn't remember almost any Commandments --
169
468000
1000
njerëzit që nuk mbanin në mend pothuajse asnjë nga të Dhjetë Urdhërimet --
08:04
cheated more.
170
469000
2000
mashtronin më shumë.
08:06
The moment people thought about trying to recall The Ten Commandments,
171
471000
4000
Në momentin që njerëzit mendonin të sillnin ndër mend të Dhjetë Urdhërimet,
08:10
they stopped cheating.
172
475000
1000
ata ndaluan së mashtruari.
08:11
In fact, even when we gave self-declared atheists
173
476000
2000
Në fakt, edhe atëherë kur iu dhamë ateistëve të vetë-shpallur
08:13
the task of swearing on the Bible and we give them a chance to cheat,
174
478000
4000
detyrën e betimit mbi Bibël dhe iu dhamë mundësinë për të mashtruar,
08:17
they don't cheat at all.
175
482000
2000
ata nuk mashtruan fare.
08:21
Now, Ten Commandments is something that is hard
176
486000
2000
Tani, të Dhjetë Urdhërimet janë diçka që është vështirë
08:23
to bring into the education system, so we said,
177
488000
2000
të sillen në sistemin e edukimit, kështu që ne thamë:
08:25
"Why don't we get people to sign the honor code?"
178
490000
2000
"Pse s'i pyesim njerëzit që të nënshkruajnë kodin e nderit?"
08:27
So, we got people to sign,
179
492000
2000
Kështu që, i bëmë njerëzit të nënshkruanin,
08:29
"I understand that this short survey falls under the MIT Honor Code."
180
494000
4000
"Ne kuptojmë që kjo anketë e shkurtër bie nën Kodin e Nderit të MIT-së."
08:33
Then they shredded it. No cheating whatsoever.
181
498000
3000
Më pas ata e copëtuan atë. Nuk kishte fare mashtrim.
08:36
And this is particularly interesting,
182
501000
1000
Dhe kjo është veçantërisht interesant,
08:37
because MIT doesn't have an honor code.
183
502000
2000
sepse MIT nuk ka një kod të nderit.
08:39
(Laughter)
184
504000
5000
(Të qeshura)
08:44
So, all this was about decreasing the fudge factor.
185
509000
4000
Kështu që, e gjithë kjo ishte në mënyrë që të zvogëlonim faktorin e genjeshtres vetjake.
08:48
What about increasing the fudge factor?
186
513000
3000
Çfarë në lidhje me zmadhimin e faktorit genjeshter vetjake?
08:51
The first experiment -- I walked around MIT
187
516000
2000
Eksperimenti i parë - Shkova rreth e rrotull MIT-së
08:53
and I distributed six-packs of Cokes in the refrigerators --
188
518000
3000
dhe shpërndava gjashtë pako me Koka kola nëper frigorifere --
08:56
these were common refrigerators for the undergrads.
189
521000
2000
këto ishin frigoriferë të përbashkët për studentët.
08:58
And I came back to measure what we technically call
190
523000
3000
Dhe u ktheva të mat çfarë teknikisht quajmë
09:01
the half-lifetime of Coke -- how long does it last in the refrigerators?
191
526000
4000
gjysmë-jeta e Koka kolës - sa kohë zgjat në frigorifer?
09:05
As you can expect it doesn't last very long; people take it.
192
530000
3000
Si edhe mund të prisni, nuk zgjat shumë. Njerëzit e marrin.
09:08
In contrast, I took a plate with six one-dollar bills,
193
533000
4000
Përkundrazi, mora një pjatë me gjashtë bankënota një dollarëshe,
09:12
and I left those plates in the same refrigerators.
194
537000
3000
dhe lashë atë pjatë në të njëjtin frigorifer.
09:15
No bill ever disappeared.
195
540000
1000
Asnjë bankënotë nuk u zhduk.
09:16
Now, this is not a good social science experiment,
196
541000
3000
Tani, ky nuk është eksperimet i mirë i shkencave shoqërore,
09:19
so to do it better I did the same experiment
197
544000
3000
kështu që për ta bërë më mirë bëra të njëjtin eksperiment
09:22
as I described to you before.
198
547000
2000
sikurse iu shpjegova më parë.
09:24
A third of the people we passed the sheet, they gave it back to us.
199
549000
3000
Një e treta e njerëzve të cilëve iu shpërndamë letrat, na i kthyen.
09:27
A third of the people we passed it to, they shredded it,
200
552000
3000
Një e treta e njerëzve të cilëve iu shpërndamë, i copëtuan,
09:30
they came to us and said,
201
555000
1000
ata erdhën te ne dhe thanë,
09:31
"Mr. Experimenter, I solved X problems. Give me X dollars."
202
556000
3000
"Zt. Eksperimentues, zgjidha X probleme. Më jepni X dollarë."
09:34
A third of the people, when they finished shredding the piece of paper,
203
559000
3000
Një e treta e njerëzve, kur përfunduan së copëtuari copën e letrës,
09:37
they came to us and said,
204
562000
2000
erdhën te ne dhe thanë,
09:39
"Mr Experimenter, I solved X problems. Give me X tokens."
205
564000
6000
"Zt. Eksperimentues, zgjidha X probleme. Më jep X xhetonë."
09:45
We did not pay them with dollars; we paid them with something else.
206
570000
3000
Nuk i paguamë me dollarë. I paguam me diçka tjetër.
09:48
And then they took the something else, they walked 12 feet to the side,
207
573000
3000
Dhe pastaj ata morën atë gjënë tjetër, ecën rreth tre metra e gjysëm,
09:51
and exchanged it for dollars.
208
576000
2000
dhe i ndërruan ato për dollarë.
09:53
Think about the following intuition.
209
578000
2000
Mendo në lidhje me intuitën në vijim.
09:55
How bad would you feel about taking a pencil from work home,
210
580000
3000
Sa keq do të ndiheshit sikur të merrnit një laps nga puna në shtëpi,
09:58
compared to how bad would you feel
211
583000
2000
krahasuar me sa keq do të ndiheshit
10:00
about taking 10 cents from a petty cash box?
212
585000
2000
sikur të merrnit 10 centë nga një kuti e vogël me para?
10:02
These things feel very differently.
213
587000
3000
Këto gjëra bëjnë të ndihemi shumë ndryshe.
10:05
Would being a step removed from cash for a few seconds
214
590000
3000
A është se po të largohesh për ca sekonda nga paratë
10:08
by being paid by token make a difference?
215
593000
3000
duke u paguar me xhetonë, ka ndryshim?
10:11
Our subjects doubled their cheating.
216
596000
2000
Pjesëmarrësit në eksperimentin tonë dyfishuan mashtrimin.
10:13
I'll tell you what I think
217
598000
2000
Do t'iu shpjegoj se çfarë mendoj
10:15
about this and the stock market in a minute.
218
600000
2000
në lidhje me këtë dhe me tregun e aksioneve tani pas pak.
10:18
But this did not solve the big problem I had with Enron yet,
219
603000
4000
Por kjo ende nuk e ka zgjidhur problemin e madh që kisha me Enron-in,
10:22
because in Enron, there's also a social element.
220
607000
3000
sepse në Enron, ka edhe një element shoqëror.
10:25
People see each other behaving.
221
610000
1000
Njerëzit shohin njëri-tjetrin si sillen.
10:26
In fact, every day when we open the news
222
611000
2000
Në fakt, çdo ditë kur hapim lajmet
10:28
we see examples of people cheating.
223
613000
2000
shohim shembuj të njerëzve që mashtrojnë.
10:30
What does this cause us?
224
615000
3000
Çfarë na shkakton kjo neve?
10:33
So, we did another experiment.
225
618000
1000
Kështu që bëmë edhe një tjetër eksperiment.
10:34
We got a big group of students to be in the experiment,
226
619000
3000
Morëm një grup të madh studentësh për një eksperiment,
10:37
and we prepaid them.
227
622000
1000
dhe i paguam paraprakisht.
10:38
So everybody got an envelope with all the money for the experiment,
228
623000
3000
Kështu që secili mori një zarf me të gjitha paratë për pjesëmarrje në eksperiment,
10:41
and we told them that at the end, we asked them
229
626000
2000
dhe iu thamë që në fund,
10:43
to pay us back the money they didn't make. OK?
230
628000
4000
të na i kthenin paratë që nuk i kishin fituar. Në rregull?
10:47
The same thing happens.
231
632000
1000
E njëjta gjë ndodhi.
10:48
When we give people the opportunity to cheat, they cheat.
232
633000
2000
Kur iu japim njerëzve mundësinë që të mashtrojnë, ata mashtrojnë.
10:50
They cheat just by a little bit, all the same.
233
635000
3000
Ata mashtrojnë me vetëm nga pak, por e njejta gjë.
10:53
But in this experiment we also hired an acting student.
234
638000
3000
Por në këtë eksperiment ne kishim punësuar një student aktor.
10:56
This acting student stood up after 30 seconds, and said,
235
641000
4000
Ky student aktor, u ngrit në këmbë pas 30 sekondash dhe tha:
11:00
"I solved everything. What do I do now?"
236
645000
3000
"Unë i zgjidha të gjitha problemet. Çfarë të bëj tani?"
11:03
And the experimenter said, "If you've finished everything, go home.
237
648000
4000
Dhe eksperimentuesi tha: "Ti ke përfunduar çdo gjë, shko në shtëpi."
11:07
That's it. The task is finished."
238
652000
1000
Kjo ishte e gjitha. Detyra ishtë përfunduar.
11:08
So, now we had a student -- an acting student --
239
653000
4000
Kështu që, tani kishim një student - një student aktor --
11:12
that was a part of the group.
240
657000
2000
që ishte pjesë e grupit.
11:14
Nobody knew it was an actor.
241
659000
2000
Askush s'e dinte që ishte aktor.
11:16
And they clearly cheated in a very, very serious way.
242
661000
4000
Dhe ata sigurisht mashtruan në një mënyrë shumë, shumë serioze.
11:20
What would happen to the other people in the group?
243
665000
3000
Çfarë do të ngjante me njerëzit e tjerë në grup?
11:23
Will they cheat more, or will they cheat less?
244
668000
3000
A do të mashtrojnë më tepër apo më pak?
11:26
Here is what happens.
245
671000
2000
Ja se çfarë ndodhi.
11:28
It turns out it depends on what kind of sweatshirt they're wearing.
246
673000
4000
Del që, varet nga lloji i bluzës që kishin veshur.
11:32
Here is the thing.
247
677000
2000
Ja si është çështja.
11:34
We ran this at Carnegie Mellon and Pittsburgh.
248
679000
3000
Ne e bëmë këtë në Universitetin Carnegie Mellon si dhe në Universitetin e Pittsburgh-ut.
11:37
And at Pittsburgh there are two big universities,
249
682000
2000
Këto dy universitete të mëdha janë Pittsburgh:
11:39
Carnegie Mellon and University of Pittsburgh.
250
684000
3000
Carnegie Mellon dhe Universiteti i Pittsburgh-ut.
11:42
All of the subjects sitting in the experiment
251
687000
2000
Të gjithë studentët e ulur në eksperiment
11:44
were Carnegie Mellon students.
252
689000
2000
ishin studentë të Carnegie Mellon.
11:46
When the actor who was getting up was a Carnegie Mellon student --
253
691000
4000
Kur aktori që u ngrit ishte student i Carnegie Mellon --
11:50
he was actually a Carnegie Mellon student --
254
695000
2000
ai ishte në fakt student i Carnegie Mellon --
11:52
but he was a part of their group, cheating went up.
255
697000
4000
por ai ishte pjesë e atij grupi, atëherë niveli i mashtrimit u ngrit.
11:56
But when he actually had a University of Pittsburgh sweatshirt,
256
701000
4000
Por kur ai në fakt kishte të veshur një bluzë me logo të Universitetit të Pittsburgh-ut,
12:00
cheating went down.
257
705000
2000
niveli i mashtrimit u ul.
12:02
(Laughter)
258
707000
3000
(Të qeshura)
12:05
Now, this is important, because remember,
259
710000
3000
Por kjo është e rëndësishme, sepse kujtoni,
12:08
when the moment the student stood up,
260
713000
2000
në momentin që studenti u ngrit në këmbë,
12:10
it made it clear to everybody that they could get away with cheating,
261
715000
3000
e bëri të qartë tek të gjithë që ata mund t'ia dilnin me mashtrim,
12:13
because the experimenter said,
262
718000
2000
se eksperimentuesi kishte thënë,
12:15
"You've finished everything. Go home," and they went with the money.
263
720000
2000
"Ti ke mbaruar çdo gjë. Shko në shtëpi," dhe ata u larguan me paratë.
12:17
So it wasn't so much about the probability of being caught again.
264
722000
3000
Kështu që nuk kishte te bente aq shumë me probabilitetin e zënies.
12:20
It was about the norms for cheating.
265
725000
3000
Ishte në lidhje me normat e mashtrimit.
12:23
If somebody from our in-group cheats and we see them cheating,
266
728000
3000
Nëse dikush nga grupi ynë mashtron, dhe ne i shohim ata tek mashtrojnë,
12:26
we feel it's more appropriate, as a group, to behave this way.
267
731000
4000
ne ndjejme që mund të mashtrojme si grup,
12:30
But if it's somebody from another group, these terrible people --
268
735000
2000
Por nëse është dikush nga një grup tjetër, këta njerëz të tmerrshëm --
12:32
I mean, not terrible in this --
269
737000
2000
po mendoj, jo të tmerrshëm për këtë rast --
12:34
but somebody we don't want to associate ourselves with,
270
739000
2000
por dikush me të cilin nuk duam të kemi të bëjmë,
12:36
from another university, another group,
271
741000
2000
nga një universitet tjetër, nga një grup tjetër,
12:38
all of a sudden people's awareness of honesty goes up --
272
743000
3000
papritur ndërgjegjia e njerëzve në lidhje me ndershmërine rritet --
12:41
a little bit like The Ten Commandments experiment --
273
746000
2000
pak a shumë sikur eksperimenti me të Dhjetë Urdhërimet --
12:43
and people cheat even less.
274
748000
4000
dhe pastaj njerëzit mashtrojnë edhe më pak.
12:47
So, what have we learned from this about cheating?
275
752000
4000
Kështu që çfarë kemi mësuar nga kjo në lidhje me mashtrimin?
12:51
We've learned that a lot of people can cheat.
276
756000
3000
Kemi mësuar që shumë njerëz mund të mashtrojnë.
12:54
They cheat just by a little bit.
277
759000
3000
Ata mashtrojnë vetëm nga pak.
12:57
When we remind people about their morality, they cheat less.
278
762000
4000
Kur iu kujtojmë njerëzve moralin, ata mashtrojnë më pak.
13:01
When we get bigger distance from cheating,
279
766000
3000
Kur e zgjasim distancën nga mashtrimi,
13:04
from the object of money, for example, people cheat more.
280
769000
4000
nga objektiva e parave, për shembull, njerëzit mashtrojnë më shumë.
13:08
And when we see cheating around us,
281
773000
2000
Dhe kur shohim të tjerët tek mashtrojnë rreth nesh,
13:10
particularly if it's a part of our in-group, cheating goes up.
282
775000
4000
veçanërisht kur janë pjesë e grupit tonë, niveli i mashtrimit rritet.
13:14
Now, if we think about this in terms of the stock market,
283
779000
3000
Tani, nëse mendojmë për këtë në lidhje me tregun e aksioneve,
13:17
think about what happens.
284
782000
1000
mendo se çfarë ndodh.
13:18
What happens in a situation when you create something
285
783000
3000
Çfarë ndodh në një situatë kur ti krijon diçka
13:21
where you pay people a lot of money
286
786000
2000
ku i paguan njerëzit shumë para
13:23
to see reality in a slightly distorted way?
287
788000
3000
të shohin realitetin në mënyrë paska të shtrembëruar?
13:26
Would they not be able to see it this way?
288
791000
3000
A nuk do të ishin në gjendje ta shihnin ashtu?
13:29
Of course they would.
289
794000
1000
Me siguri që po.
13:30
What happens when you do other things,
290
795000
1000
Çfarë ndodh kur bën gjëra të tjera,
13:31
like you remove things from money?
291
796000
2000
sikurse për shembull t'i largosh gjërat nga paratë?
13:33
You call them stock, or stock options, derivatives,
292
798000
3000
Mund t'i quash aksione, derivate,
13:36
mortgage-backed securities.
293
801000
1000
letra me vlerë të siguruara me pronë.
13:37
Could it be that with those more distant things,
294
802000
3000
A mund të jetë rasti që me këto gjëra me më shumë distancë,
13:40
it's not a token for one second,
295
805000
2000
nuk është një xheton për një moment,
13:42
it's something that is many steps removed from money
296
807000
2000
është diçka që është e larguar nga paratë për shumë hapa
13:44
for a much longer time -- could it be that people will cheat even more?
297
809000
4000
për një kohë shumë më të gjatë - a mund të jetë rasti që njerëzit do të mashtrojnë edhe më shumë?
13:48
And what happens to the social environment
298
813000
2000
Dhe çfarë ndodh me ambientin shoqëror
13:50
when people see other people behave around them?
299
815000
3000
kur njerëzit shohin se si njerëzit e tjerë sillen rreth tyre?
13:53
I think all of those forces worked in a very bad way
300
818000
4000
Mendoj që të gjitha këto forca veprojnë në një mënyrë shumë negative
13:57
in the stock market.
301
822000
2000
në tregun e aksioneve.
13:59
More generally, I want to tell you something
302
824000
3000
Më përgjithësisht, dëshiroj t'iu tregoj diçka
14:02
about behavioral economics.
303
827000
3000
në lidhje me ekonominë e sjelljes.
14:05
We have many intuitions in our life,
304
830000
4000
Ne kemi shumë intuita në jetë,
14:09
and the point is that many of these intuitions are wrong.
305
834000
3000
dhe çështja është që shumë nga këto intuita janë gabim.
14:12
The question is, are we going to test those intuitions?
306
837000
3000
Pyetja është, a do t'i testojmë këto intuita?
14:15
We can think about how we're going to test this intuition
307
840000
2000
Mund të mendojmë se si do të mund të testonim këto intuita
14:17
in our private life, in our business life,
308
842000
2000
në jetët tona private, në biznes,
14:19
and most particularly when it goes to policy,
309
844000
3000
dhe veçanërisht kur vjen puna te politikat,
14:22
when we think about things like No Child Left Behind,
310
847000
3000
kur mendojmë për gjëra si programi "Asnjë fëmijë i lënë ne klase",
14:25
when you create new stock markets, when you create other policies --
311
850000
3000
kur krijoni tregje të reja aksionesh, kur krijoni politika të reja --
14:28
taxation, health care and so on.
312
853000
3000
taksa, sigurim shëndetësor, dhe kështu me radhë.
14:31
And the difficulty of testing our intuition
313
856000
2000
Dhe vështirësia në lidhje me testimin e intuitave tona
14:33
was the big lesson I learned
314
858000
2000
ishte mësimi i madh që mora
14:35
when I went back to the nurses to talk to them.
315
860000
2000
kur u ktheva prapa që të flisja me infermieret.
14:37
So I went back to talk to them
316
862000
2000
Pra, u ktheva të flisja me to
14:39
and tell them what I found out about removing bandages.
317
864000
3000
dhe t'iu tregoja se çfarë kisha zbuluar rreth heqjes se fashove.
14:42
And I learned two interesting things.
318
867000
2000
Dhe mësova dy gjëra të reja.
14:44
One was that my favorite nurse, Ettie,
319
869000
2000
Një ishte që infermierja e preferuar, Ettie,
14:46
told me that I did not take her pain into consideration.
320
871000
4000
më tha që unë s'i kisha marrë fare në konsiderate dhimbjen e saj.
14:50
She said, "Of course, you know, it was very painful for you.
321
875000
2000
Ajo tha: "Me siguri, ti e di që kjo gjë të shkaktonte dhimbje ty.
14:52
But think about me as a nurse,
322
877000
2000
Por mendo për mua si infermiere,
14:54
taking, removing the bandages of somebody I liked,
323
879000
2000
të hiqja fashot nga dikush që e kam për zemër,
14:56
and had to do it repeatedly over a long period of time.
324
881000
3000
dhe që më duhej ta përsëritja për një kohë të gjatë.
14:59
Creating so much torture was not something that was good for me, too."
325
884000
3000
Duke me krijuar aq shumë torturë, nuk ishte diçka e mirë as për mua."
15:02
And she said maybe part of the reason was it was difficult for her.
326
887000
5000
Dhe tha, mbase pjesë e arsyes ishte që ishte e vështirë edhe për mua.
15:07
But it was actually more interesting than that, because she said,
327
892000
3000
Por në fakt ishte edhe më interesant se aq, sepse ajo tha:
15:10
"I did not think that your intuition was right.
328
895000
5000
"Nuk mendoja që intuita jote ishte e drejtë.
15:15
I felt my intuition was correct."
329
900000
1000
Ndjeja që intuita ime ishte korrekte."
15:16
So, if you think about all of your intuitions,
330
901000
2000
Kështu që nëse mendoni për intuitat tuaja,
15:18
it's very hard to believe that your intuition is wrong.
331
903000
4000
është shumë e vështirë të besoni që intuita juaj mund të jetë gabim.
15:22
And she said, "Given the fact that I thought my intuition was right ..." --
332
907000
3000
Dhe ajo tha: "Meqenëse mendoja që intuita ime ishte e drejtë..." --
15:25
she thought her intuition was right --
333
910000
2000
pra ajo mendonte që intuita e saj ishte e drejtë --
15:27
it was very difficult for her to accept doing a difficult experiment
334
912000
5000
ishte e vështirë për të të pranonte të bënte një eksperiment të vështirë
15:32
to try and check whether she was wrong.
335
917000
2000
të provonte nëse ishte gabim.
15:34
But in fact, this is the situation we're all in all the time.
336
919000
4000
Por në fakt, kjo është situata në të cilën ne të gjithë ndodhemi gjatë gjithë kohës.
15:38
We have very strong intuitions about all kinds of things --
337
923000
3000
Ne kemi intuitë shumë të fortë në lidhje me shumë gjëra të ndryshme --
15:41
our own ability, how the economy works,
338
926000
3000
për aftësitë tona, për mënyrën se si funksionon ekonomia,
15:44
how we should pay school teachers.
339
929000
2000
si duhet të paguajmë mësuesit e shkollave.
15:46
But unless we start testing those intuitions,
340
931000
3000
Por derisa fillojmë të testojmë këto intuita,
15:49
we're not going to do better.
341
934000
2000
ne nuk do ta bejme më mirë.
15:51
And just think about how better my life would have been
342
936000
2000
Dhe vetëm mendoni se sa më mirë do të ishte jeta ime
15:53
if these nurses would have been willing to check their intuition,
343
938000
2000
sikur infermieret të kishin qenë të gatshme të verifikonin intuitën e tyre,
15:55
and how everything would have been better
344
940000
1000
dhe se si çdo gjë do të kishte qenë më mirë
15:56
if we just start doing more systematic experimentation of our intuitions.
345
941000
5000
sikur ne të fillojmë të eksperimetojmë në mënyrë të rregullt intuitat tona.
16:01
Thank you very much.
346
946000
2000
Ju faleminderit shumë.
ABOUT THE SPEAKER
Dan Ariely - Behavioral economistThe dismal science of economics is not as firmly grounded in actual behavior as was once supposed. In "Predictably Irrational," Dan Ariely told us why.
Why you should listen
Dan Ariely is a professor of psychology and behavioral economics at Duke University and a founding member of the Center for Advanced Hindsight. He is the author of the bestsellers Predictably Irrational, The Upside of Irrationality, and The Honest Truth About Dishonesty -- as well as the TED Book Payoff: The Hidden Logic that Shapes Our Motivations.
Through his research and his (often amusing and unorthodox) experiments, he questions the forces that influence human behavior and the irrational ways in which we often all behave.
Dan Ariely | Speaker | TED.com