TED2015
Steven Wise: Chimps have feelings and thoughts. They should also have rights
Steven Wise: Şempanzelerin duyguları ve düşünceleri var. Hakları da olmalı
Filmed:
Readability: 4.3
1,115,996 views
Şempanzeler de birer kişi biliyorsunuz. Tamam, tam olarak değil. Ama avukat Steven Wise, son 30 yılını bu hayvanların statüsünü 'şey'den 'kişi'ye çevirmek için harcamış. İlginç konuşmasında, şempanzeler gibi hayvanların olağanüstü bilişsel yeteneklerini kabul etmenin ve onlara gösterdiğimiz 'hukuki' muameleyi yeniden düşünmenin sadece hukuk terimleriyle ilgili bir şey olmadığını, ahlaki bir sorumluluk olduğunu anlatıyor.
Steven Wise - Animal rights lawyer
By challenging long-held legal notions of “personhood”, Steven Wise seeks to grant cognitively advanced animals access to a full spectrum of fundamental rights. Full bio
By challenging long-held legal notions of “personhood”, Steven Wise seeks to grant cognitively advanced animals access to a full spectrum of fundamental rights. Full bio
Double-click the English transcript below to play the video.
00:12
I'd like to have you look at this pencil.
0
949
2601
Bu kaleme bakmanızı istiyorum.
00:15
It's a thing. It's a legal thing.
1
3550
2857
Bu bir 'şey'. Bu tuzel bir 'şey'.
00:18
And so are books you might have
or the cars you own.
or the cars you own.
2
6407
2972
Kitaplarınız, arabalarınız da öyle.
00:22
They're all legal things.
3
10319
1939
Hepsi tüzel şeyler.
00:24
The great apes that you'll see behind me,
4
12258
3623
İnsansı maymunlar, arkamda görüyorsunuz,
00:27
they too are legal things.
5
15881
3668
onlar da tüzel 'şey'ler.
00:31
Now, I can do that to a legal thing.
6
19549
4273
Tüzel bir 'şey'e bunu yapabilirim.
00:35
I can do whatever I want
to my book or my car.
to my book or my car.
7
23822
2809
Kitabıma ya da arabama
canım ne isterse yapabilirim.
canım ne isterse yapabilirim.
00:38
These great apes, you'll see.
8
26631
2902
Bu göreceğiniz insansı maymunların
00:41
The photographs are taken by a man
named James Mollison
named James Mollison
9
29533
3887
fotoğraflarını, "James & Other Apes"
( James ve Diğer Maymunlar)
( James ve Diğer Maymunlar)
00:45
who wrote a book called
"James & Other Apes."
"James & Other Apes."
10
33420
3044
adında bir kitap yazan
James Mollison çekti.
James Mollison çekti.
00:48
And he tells in his book
how every single one them,
how every single one them,
11
36464
2763
Kitabında, nasıl her birinin,
neredeyse her birinin
neredeyse her birinin
00:51
almost every one of them, is an orphan
12
39227
2298
anne ve babaları
gözleri önünde ölmüş
gözleri önünde ölmüş
00:53
who saw his mother and father
die before his eyes.
die before his eyes.
13
41525
3615
birer yetim olduklarını anlatıyor.
00:58
They're legal things.
14
46110
1638
Onlar tüzel şeyler.
00:59
So for centuries, there's been
a great legal wall
a great legal wall
15
47748
2693
Yüzyıllar boyunca, tüzel şeyler
ve gerçek kişileri
ve gerçek kişileri
01:02
that separates legal things
from legal persons.
from legal persons.
16
50441
3344
ayıran büyük bir kanuni duvar oldu.
01:05
On one hand, legal things
are invisible to judges.
are invisible to judges.
17
53785
3785
Bir tarafta, tüzel şeyler,
yargıçlar için görünmezler.
yargıçlar için görünmezler.
01:09
They don't count in law.
18
57570
1950
Kanun kapsamında değiller.
01:11
They don't have any legal rights.
19
59520
1695
Hiçbir kanuni hakları yok.
01:13
They don't have
the capacity for legal rights.
the capacity for legal rights.
20
61215
2484
Kanuni hak sahibi olmaya
yetecek kapasiteleri yok.
yetecek kapasiteleri yok.
01:15
They are the slaves.
21
63699
2137
Onlar kölelerdir.
01:17
On the other side of that legal wall
are the legal persons.
are the legal persons.
22
65836
2824
Kanun duvarının diğer yanında ise,
gerçek kişiler.
gerçek kişiler.
01:20
Legal persons are very visible to judges.
23
68660
2437
Yargıçlar için epeyce görülebilirlerdir.
01:23
They count in law.
24
71607
1705
Kanunda bahisleri geçer.
01:25
They may have many rights.
25
73312
1927
Birçok hakka sahip olabilirler.
01:27
They have the capacity
for an infinite number of rights.
for an infinite number of rights.
26
75239
2903
Sonsuz sayıda hak için
yeterli kapasiteleri vardır.
yeterli kapasiteleri vardır.
01:30
And they're the masters.
27
78142
2368
Ve onlar efendilerdir.
01:33
Right now, all nonhuman animals
are legal things.
are legal things.
28
81300
4479
Şu anda, insan dışındaki
tüm hayvanlar tüzel şeyler.
tüm hayvanlar tüzel şeyler.
01:37
All human beings are legal persons.
29
85779
2881
Bütün insanlar ise gerçek kişiler.
01:40
But being human and being a legal person
30
88660
2809
Ama insan olmakla, gerçek kişi
olmak ne bugün,
olmak ne bugün,
01:43
has never been, and is not today,
synonymous with a legal person.
synonymous with a legal person.
31
91469
5643
ne de başka bir zaman
eş anlamlı olmamıştır.
eş anlamlı olmamıştır.
01:49
Humans and legal persons
are not synonymous.
are not synonymous.
32
97112
3366
İnsan ve gerçek kişi eş anlamlı değildir.
01:52
On the one side,
33
100478
2880
Bir yanda, yüzyıllar boyunca
01:55
there have been many human beings
over the centuries
over the centuries
34
103358
4133
birçok insan
01:59
who have been legal things.
35
107491
1973
tüzel şey olmuştur.
02:01
Slaves were legal things.
36
109464
1533
Köleler tüzel şeylerdi.
02:02
Women, children,
were sometimes legal things.
were sometimes legal things.
37
110997
3722
Bazen kadınlar, çocuklar
tüzel şeyler oldular.
tüzel şeyler oldular.
02:07
Indeed, a great deal of civil rights
struggle over the last centuries
struggle over the last centuries
38
115499
3647
Gerçekten de, bu duvarda bir delik açıp
oradan bu tüzel 'şey'leri duvarın
oradan bu tüzel 'şey'leri duvarın
02:11
has been to punch a hole
through that wall and begin to feed
through that wall and begin to feed
39
119146
4513
diğer yanına geçirmek ve gerçek kişiler
olmalarını sağlayabilmek için
olmalarını sağlayabilmek için
02:15
these human things through the wall
and have them become legal persons.
and have them become legal persons.
40
123659
5054
verilen sivil haklar mücadelesi
yüzyıllardır sürmekte.
yüzyıllardır sürmekte.
02:20
But alas, that hole has closed up.
41
128713
3469
Ama ne yazık ki, o delik kapandı.
02:24
Now, on the other side are legal persons,
42
132772
2047
Diğer yanda, tüzel kişiler var,
02:26
but they've never only been
limited to human beings.
limited to human beings.
43
134819
4133
ancak bunlar hiçbir zaman sadece
insanoğluyla kısıtlı kalmadı.
insanoğluyla kısıtlı kalmadı.
02:30
There are, for example, there are many
legal persons who are not even alive.
legal persons who are not even alive.
44
138952
3988
Mesela, canlı bile olmayan
bir sürü tüzel kişi var.
bir sürü tüzel kişi var.
02:34
In the United States,
45
142940
1607
Birleşik Devletler'de,
02:36
we're aware of the fact
that corporations are legal persons.
that corporations are legal persons.
46
144547
3993
firmaların tüzel kişiler olduğu
gerçeğinin farkındayız.
gerçeğinin farkındayız.
02:40
In pre-independence India,
47
148540
1975
Bağımsızlık öncesi Hindistan'da,
02:42
a court held that a Hindu idol
was a legal person,
was a legal person,
48
150515
2624
mahkeme, bir Hindu idolü için tüzel kişi,
02:45
that a mosque was a legal person.
49
153139
2061
bir cami için tüzel kişi kararı verdi.
02:47
In 2000, the Indian Supreme Court
50
155200
2430
2000'de, Hindistan Yüksek Mahkemesi,
02:49
held that the holy books
of the Sikh religion was a legal person,
of the Sikh religion was a legal person,
51
157630
3543
Sih dinine ait kutsal kitapların
tüzel kişi olduğuna hükmetti
tüzel kişi olduğuna hükmetti
02:53
and in 2012, just recently,
52
161173
2299
ve 2012'de, çok yakın bir tarih,
02:55
there was a treaty between
the indigenous peoples of New Zealand
the indigenous peoples of New Zealand
53
163472
3761
Yeni Zelanda'da yerli halk mensupları
ve kraliyet arasında
ve kraliyet arasında
02:59
and the crown, in which it was agreed
that a river was a legal person
that a river was a legal person
54
167233
3251
bir nehrin kendi nehir yatağına
sahip tüzel bir kişi olduğu
sahip tüzel bir kişi olduğu
03:02
who owned its own riverbed.
55
170484
3041
kabul edilen bir anlaşma oldu.
03:05
Now, I read Peter Singer's book in 1980,
56
173525
3251
1980'de, saçlarım henüz
gür ve kahverengiyken
gür ve kahverengiyken
03:08
when I had a full head
of lush, brown hair,
of lush, brown hair,
57
176776
3724
Peter Singer'ın kitabını okudum
03:12
and indeed I was moved by it,
58
180500
2588
ve gerçekten etkilendim.
03:15
because I had become a lawyer because
I wanted to speak for the voiceless,
I wanted to speak for the voiceless,
59
183088
3528
Çünkü ben sesi olmayan için konuşmak
amacıyla avukat olmuştum,
amacıyla avukat olmuştum,
03:18
defend the defenseless,
60
186616
1235
savunmasızı savunmak için
03:19
and I'd never realized how voiceless
and defenseless the trillions,
and defenseless the trillions,
61
187851
4412
ve trilyonlarca, milyarlarca insan harici
hayvanın ne kadar sessiz ve savunmasız
hayvanın ne kadar sessiz ve savunmasız
03:24
billions of nonhuman animals are.
62
192263
3506
olduğunu asla tahmin edemezdim.
03:27
And I began to work
as an animal protection lawyer.
as an animal protection lawyer.
63
195769
3019
Böylece hayvan koruma
avukatı olarak çalışmaya başladım.
avukatı olarak çalışmaya başladım.
03:30
And by 1985, I realized that I was trying
to accomplish something
to accomplish something
64
198788
4876
Ve 1985'te, tam anlamıyla imkânsız
bir şeyi başarmaya
bir şeyi başarmaya
03:35
that was literally impossible,
65
203664
1927
çalıştığımı fark ettim,
03:37
the reason being that all of my clients,
66
205591
2624
çünkü çıkarlarını korumaya çalıştığım
03:40
all the animals whose interests
I was trying to defend,
I was trying to defend,
67
208215
3482
bütün müvekkilerim,
bütün o hayvanlar,
bütün o hayvanlar,
03:43
were legal things; they were invisible.
68
211697
2485
tüzel şeylerdi; yani görünmezdiler.
03:46
It was not going to work, so I decided
69
214182
1920
Bu böyle olmayacaktı, bu yüzden onları,
03:48
that the only thing that was going to work
was they had, at least some of them,
was they had, at least some of them,
70
216102
3964
en azından bazılarını, o duvarda
yine bir delik açıp
yine bir delik açıp
03:52
had to also be moved through a hole
that we could open up again in that wall
that we could open up again in that wall
71
220066
3798
uygun insan dışı hayvanları
gerçek kişiler olmaları için
gerçek kişiler olmaları için
03:55
and begin feeding the appropriate
nonhuman animals through that hole
nonhuman animals through that hole
72
223864
3576
o delikten diğer tarafa doğru
beslemeye başlamanın
beslemeye başlamanın
03:59
onto the other side
of being legal persons.
of being legal persons.
73
227440
3546
işe yarayabilecek tek şey
olduğuna karar verdim.
olduğuna karar verdim.
04:02
Now, at that time, there was
very little known about or spoken about
very little known about or spoken about
74
230986
5440
O zamanlarda, hayvan hakları hakkında,
hayvanların gerçek kişiler olması ya da
hayvanların gerçek kişiler olması ya da
04:08
truly animal rights,
75
236426
2368
kanuni haklara sahip olması hakkında
04:10
about the idea of having legal personhood
or legal rights for a nonhuman animal,
or legal rights for a nonhuman animal,
76
238794
4441
çok az şey biliniyor ve konuşuluyordu,
04:15
and I knew it was going
to take a long time.
to take a long time.
77
243235
2770
ben de bunun uzun zaman
alacağını biliyordum.
alacağını biliyordum.
04:18
And so, in 1985, I figured that it
would take about 30 years
would take about 30 years
78
246005
3400
Böylece, 1985'te, o duvarda
bir delik daha açabilmek adına
bir delik daha açabilmek adına
04:21
before we'd be able to even begin
a strategic litigation,
a strategic litigation,
79
249405
3529
stratejik bir davaya,
uzun süreli bir mücadeleye
uzun süreli bir mücadeleye
04:24
long-term campaign, in order to be able
to punch another hole through that wall.
to punch another hole through that wall.
80
252934
5782
başlayabilmemiz için bile
yaklaşık 30 yıl gerektiğini hesap ettim.
yaklaşık 30 yıl gerektiğini hesap ettim.
04:30
It turned out that I was pessimistic,
that it only took 28.
that it only took 28.
81
258716
5840
Çok da karamsarmışım,
sadece 28 yıl sürdü.
sadece 28 yıl sürdü.
04:38
So what we had to do in order
to begin was not only
to begin was not only
82
266801
6439
Başlayabilmek için de, sadece hukuk
dergilerinde makaleler yazmakla,
dergilerinde makaleler yazmakla,
04:45
to write law review articles
and teach classes, write books,
and teach classes, write books,
83
273240
4682
ders olarak anlatmakla,
kitaplar yazmakla kalmayıp
kitaplar yazmakla kalmayıp
04:49
but we had to then begin
to get down to the nuts and bolts
to get down to the nuts and bolts
84
277922
2968
böyle bir vaka için nasıl
dava oluşturacağımızın da
dava oluşturacağımızın da
04:52
of how you litigate that kind of case.
85
280890
1985
temeline inmeye başlamalıydık.
04:54
So one of the first things we needed to do
was figure out what a cause of action was,
was figure out what a cause of action was,
86
282875
4033
Yani, yapmamız gereken ilk şeylerden biri
neyin hukuki bir sebep, meşru bir hukuki
neyin hukuki bir sebep, meşru bir hukuki
04:58
a legal cause of action.
87
286908
1459
sebep olduğunu çözmekti.
05:00
And a legal cause of action
is a vehicle that lawyers use
is a vehicle that lawyers use
88
288367
2897
Meşru hukuki sebep, avukatların,
argümanlarını mahkeme önüne
argümanlarını mahkeme önüne
05:03
to put their arguments in front of courts.
89
291264
5576
serebilmek için kullandıkları bir araçtır.
05:08
It turns out there's
a very interesting case
a very interesting case
90
296840
2904
Bir baktık ki, neredeyse
250 yıl önce Londra'da vuku bulmuş,
250 yıl önce Londra'da vuku bulmuş,
05:11
that had occurred almost 250 years ago
in London called Somerset vs. Stewart,
in London called Somerset vs. Stewart,
91
299744
4604
ilginç bir dava var,
Somerset, Stweart'a karşı,
Somerset, Stweart'a karşı,
05:16
whereby a black slave
had used the legal system
had used the legal system
92
304348
3096
siyahi bir kölenin
yasal sistemi kullanarak
yasal sistemi kullanarak
05:19
and had moved from a legal thing
to a legal person.
to a legal person.
93
307444
2879
tüzel şeyden gerçek kişiliğe
geçtiği bir dava.
geçtiği bir dava.
05:22
I was so interested in it that I
eventually wrote an entire book about it.
eventually wrote an entire book about it.
94
310323
4063
O kadar ilgimi çekmişti ki, sonunda
üzerine bir kitap yazdım.
üzerine bir kitap yazdım.
05:26
James Somerset was an eight-year-old boy
when he was kidnapped from West Africa.
when he was kidnapped from West Africa.
95
314386
5387
Batı Afrika'dan kaçırıldığında,
James Somerset 8 yaşındaydı.
James Somerset 8 yaşındaydı.
05:31
He survived the Middle Passage,
96
319773
2947
Orta Geçiş'ten sağ olarak kurtuldu
05:34
and he was sold to a Scottish businessman
named Charles Stewart in Virginia.
named Charles Stewart in Virginia.
97
322720
5174
ve Virginia'da Charles Stewart isimli
İskoç bir iş adamına satıldı.
İskoç bir iş adamına satıldı.
05:39
Now, 20 years later, Stewart
brought James Somerset to London,
brought James Somerset to London,
98
327894
4208
20 yıl sonra, Stewart,
James Somerset'i Londra'ya getiriyor
James Somerset'i Londra'ya getiriyor
05:44
and after he got there, James decided
he was going to escape.
he was going to escape.
99
332102
3878
ve akabinde,
James kaçmaya karar veriyor.
James kaçmaya karar veriyor.
05:47
And so one of the first things he did
was to get himself baptized,
was to get himself baptized,
100
335980
3640
İlk yaptığı şeylerden biri,
kendini vaftiz ettirmek oluyor,
kendini vaftiz ettirmek oluyor,
05:51
because he wanted to get
a set of godparents,
a set of godparents,
101
339620
2281
çünkü vaftiz
anne-babası olsun istiyor.
anne-babası olsun istiyor.
05:53
because to an 18th-century slave,
102
341901
1811
Çünkü, 18. yüzyılda bir köle,
05:55
they knew that one of the major
responsibilities of godfathers
responsibilities of godfathers
103
343712
3158
vaftiz babasının en önemli
sorumluluklarından birinin kaçmasına
sorumluluklarından birinin kaçmasına
05:58
was to help you escape.
104
346870
2112
yardım etmek olduğunu biliyor.
06:00
And so in the fall of 1771,
105
348982
4016
1771 sonbaharında, James Somerset
06:04
James Somerset had a confrontation
with Charles Stewart.
with Charles Stewart.
106
352998
2643
ve Charles Stewart karşı karşıya geliyor.
06:07
We don't know exactly what happened,
but then James dropped out of sight.
but then James dropped out of sight.
107
355641
4672
Tam olarak ne oldu bilmiyoruz,
ama sonrasında James ortadan kayboluyor.
ama sonrasında James ortadan kayboluyor.
06:12
An enraged Charles Stewart
then hired slave catchers
then hired slave catchers
108
360313
2996
Ve sinirlenen Charles Stewart ise
tüm Londra'yı arayıp
tüm Londra'yı arayıp
06:15
to canvass the city of London,
109
363309
2241
bulsunlar diye kendine
köle bulucular tutuyor,
köle bulucular tutuyor,
06:17
find him, bring him
not back to Charles Stewart,
not back to Charles Stewart,
110
365550
2600
ama kendisine geri
getirilmesini değil,
getirilmesini değil,
06:20
but to a ship, the Ann and Mary,
that was floating in London Harbour,
that was floating in London Harbour,
111
368150
6023
Londra limanında demir atmış olan
Ann ve Mary gemisinde
Ann ve Mary gemisinde
06:26
and he was chained to the deck,
112
374173
1620
zincire vurulmasını istiyor.
06:27
and the ship was to set sail for Jamaica
113
375793
2004
Gemi Jamaika'ya gidecek ve James de
06:29
where James was to be sold
in the slave markets
in the slave markets
114
377797
3019
orada köle pazarlarında satılarak
06:32
and be doomed to the three to five
years of life that a slave had
years of life that a slave had
115
380816
3483
bir köle olarak, üç ila beş yıl arası
şeker hasatı yapmaya
şeker hasatı yapmaya
06:36
harvesting sugar cane in Jamaica.
116
384299
2851
mahkûm olacaktı.
06:39
Well now James' godparents
swung into action.
swung into action.
117
387150
3209
Ama orada, James'in vaftiz ailesi
devreye giriyor.
devreye giriyor.
06:42
They approached the most powerful judge,
118
390359
2507
Yüksek Mahkeme'de de
baş yargıçlık yapmış,
baş yargıçlık yapmış,
06:44
Lord Mansfield, who was chief judge
of the court of King's Bench,
of the court of King's Bench,
119
392866
3646
en güçlü yargıç olan
Lord Mansfield'den
Lord Mansfield'den
06:48
and they demanded that he issue
a common law writ of habeus corpus
a common law writ of habeus corpus
120
396512
3645
James Somerset adına,
bir ortak hukuk habeas corpus emri
bir ortak hukuk habeas corpus emri
06:52
on behalf of James Somerset.
121
400157
1834
çıkarmasını istiyorlar.
06:53
Now, the common law is the kind of law
that English-speaking judges can make
that English-speaking judges can make
122
401991
3971
Ortak hukuk, İngilizce konuşan hâkimlerin
yönetmelik ve anayasayla
yönetmelik ve anayasayla
06:57
when they're not cabined in
by statutes or constitutions,
by statutes or constitutions,
123
405962
4137
çevrilmedikleri zamanlarda
uygulayabildiği türden bir hukuk
uygulayabildiği türden bir hukuk
07:02
and a writ of habeus corpus
is called the Great Writ,
is called the Great Writ,
124
410099
2596
ve habeas corpus emri de,
Büyük Emir demek,
Büyük Emir demek,
07:04
capital G, capital W,
125
412695
2067
büyük B ve büyük E ile,
07:06
and it's meant to protect any of us
who are detained against our will.
who are detained against our will.
126
414762
4528
isteği dışında alıkonulan herhangi bir
kimsenin korunmasını emreder.
kimsenin korunmasını emreder.
07:11
A writ of habeus corpus is issued.
127
419290
1973
Habeas corpus emri çıkarılıyor.
07:13
The detainer is required
to bring the detainee in
to bring the detainee in
128
421263
2438
Alıkoyan kişiden, alıkonulan kişiyi
getirmesi ve niye onu
getirmesi ve niye onu
07:15
and give a legally sufficient reason
for depriving him of his bodily liberty.
for depriving him of his bodily liberty.
129
423701
5875
bedensel özgürlüğünden alıkoyduğuna dair kanuni
açıdan yeterli bir sebep sunması isteniyor.
açıdan yeterli bir sebep sunması isteniyor.
07:21
Well, Lord Mansfield had to make
a decision right off the bat,
a decision right off the bat,
130
429576
4994
Şimdi, Lord Mansfield, çabuk
karar vermeliydi, çünkü
karar vermeliydi, çünkü
07:26
because if James Somerset
was a legal thing,
was a legal thing,
131
434570
2784
James Somerset gerçek bir kişi
07:29
he was not eligible
for a writ of habeus corpus,
for a writ of habeus corpus,
132
437354
3065
değil de tüzel bir şey olsaydı
07:32
only if he could be a legal person.
133
440419
2020
habeas corpus emri
için uygun olmayacaktı.
için uygun olmayacaktı.
07:34
So Lord Mansfield decided
that he would assume,
that he would assume,
134
442439
3018
Böylece, Lord Mansfield,
karar olarak değil,
karar olarak değil,
07:37
without deciding, that James Somerset
was indeed a legal person,
was indeed a legal person,
135
445457
4103
James Somerset'in gerçekten gerçek
bir kişi olduğunu 'varsayarak'
bir kişi olduğunu 'varsayarak'
07:41
and he issued the writ of habeus corpus,
and James's body was brought in
and James's body was brought in
136
449560
3411
habeas corpus emrini çıkartmış ve James,
geminin kaptanı
geminin kaptanı
07:44
by the captain of the ship.
137
452971
1511
tarafından geri getirilmiştir.
07:46
There were a series of hearings
over the next six months.
over the next six months.
138
454482
2701
İlerleyen altı ay boyunca bir
dizi dava olmuştur.
dizi dava olmuştur.
07:49
On June 22, 1772, Lord Mansfield
said that slavery was so odious,
said that slavery was so odious,
139
457183
5828
22 Haziran 1772'de, Lord Mansfield
köleliğin tiksindirici olduğunu söylemiş,
köleliğin tiksindirici olduğunu söylemiş,
07:55
and he used the word "odious,"
140
463011
1834
'tiksindirici' kelimesini kullanmış
07:56
that the common law would not support it,
and he ordered James free.
and he ordered James free.
141
464845
3878
ve ortak hukukun bunu desteklemeyeceğini
belirterek James'i özgür bırakmış.
belirterek James'i özgür bırakmış.
08:00
At that moment, James Somerset
underwent a legal transubstantiation.
underwent a legal transubstantiation.
142
468723
3590
İşte o an, James Somerset,
hukuki bir dönüşüm geçirmiş oldu.
hukuki bir dönüşüm geçirmiş oldu.
08:04
The free man who walked
out of the courtroom
out of the courtroom
143
472883
2060
Mahkeme salonundan
özgür biri olarak çıkan
özgür biri olarak çıkan
08:06
looked exactly like the slave
who had walked in,
who had walked in,
144
474943
2248
ve köle olarak giren adam
aynı gibi gözükse de,
aynı gibi gözükse de,
08:09
but as far as the law was concerned,
they had nothing whatsoever in common.
they had nothing whatsoever in common.
145
477191
5139
aslında kanuni açıdan hiçbir ortak
noktaları yoktu.
noktaları yoktu.
08:14
The next thing we did is that
the Nonhuman Rights Project,
the Nonhuman Rights Project,
146
482790
2950
Bir sonraki adım,
kurmuş olduğum Nonhuman Rights
kurmuş olduğum Nonhuman Rights
08:17
which I founded, then began to look at
what kind of values and principles
what kind of values and principles
147
485740
3510
(İnsan dışındaki canlıların hakları)
Projesi oldu ve yargıçlara ne tür
Projesi oldu ve yargıçlara ne tür
08:21
do we want to put before the judges?
148
489250
2878
değer ve prensipler sunmak gerektiğini
düşünmeye başladık.
düşünmeye başladık.
08:24
What values and principles
did they imbibe with their mother's milk,
did they imbibe with their mother's milk,
149
492128
3879
Ana sütü gibi içtikleri,
hukuk fakültelerinde onlara öğretilen,
hukuk fakültelerinde onlara öğretilen,
08:28
were they taught in law school,
do they use every day,
do they use every day,
150
496007
3083
her gün kullandıkları ve
tüm kalpleriyle inandıkları değer ve
tüm kalpleriyle inandıkları değer ve
08:31
do they believe with all their hearts --
and we chose liberty and equality.
and we chose liberty and equality.
151
499090
3689
prensipler neler olabilir dedik -- ve
özgürlük ve eşitliği seçtik.
özgürlük ve eşitliği seçtik.
08:34
Now, liberty right is the kind of right
to which you're entitled
to which you're entitled
152
502779
3032
Şimdi, özgürlük hakkı dediğimiz,
olduğunuz şey sayesinde
olduğunuz şey sayesinde
08:37
because of how you're put together,
153
505811
2341
sahip olduğunuz bir haktır
08:40
and a fundamental liberty right
protects a fundamental interest.
protects a fundamental interest.
154
508152
5337
ve temel özgürlük yasası
temel bir çıkarı korur.
temel bir çıkarı korur.
08:45
And the supreme interest in the common law
155
513489
3235
Ve ortak hukuktaki en üstün çıkar,
08:48
are the rights to autonomy
and self-determination.
and self-determination.
156
516724
4041
otonomi ve özgür irade haklarıdır.
08:54
So they are so powerful that
in a common law country,
in a common law country,
157
522015
3780
Bu öyle güçlüdür ki, ortak hukukun
uygulandığı bir ülkede,
uygulandığı bir ülkede,
08:57
if you go to a hospital and you refuse
life-saving medical treatment,
life-saving medical treatment,
158
525795
4598
hastaneye gitseniz ve hayatınızı
kurtaracak bir tedaviyi reddetseniz,
kurtaracak bir tedaviyi reddetseniz,
09:02
a judge will not order it forced upon you,
159
530393
2247
hiçbir yargıç sizi bunun tersine
zorlayamaz,
zorlayamaz,
09:04
because they will respect
your self-determination and your autonomy.
your self-determination and your autonomy.
160
532640
4811
çünkü özgür iradeniz ve
otonominize saygı duyarlar.
otonominize saygı duyarlar.
09:09
Now, an equality right is the kind
of right to which you're entitled
of right to which you're entitled
161
537451
3263
Eşitlik hakkı da, ilişkili bir
şekilde bir başkasına
şekilde bir başkasına
09:12
because you resemble someone else
in a relevant way,
in a relevant way,
162
540714
2896
benzediğiniz için sahip
olduğunuz bir hak çeşidi.
olduğunuz bir hak çeşidi.
09:15
and there's the rub, relevant way.
163
543610
1991
Evet, 'ilişkili' bir biçimde.
09:17
So if you are that, then because
they have the right, you're like them,
they have the right, you're like them,
164
545601
3738
Yani siz 'bu'ysanız, 'onlar' bu hakka
sahipse, siz de onlara benzediğinizden
sahipse, siz de onlara benzediğinizden
09:21
you're entitled to the right.
165
549339
2345
bu hakka sahipsiniz demektir.
09:23
Now, courts and legislatures
draw lines all the time.
draw lines all the time.
166
551684
2622
Mahkemeler ve yasama organları
hep sınırlar çizer durur.
hep sınırlar çizer durur.
09:26
Some are included, some are excluded.
167
554846
2272
Bu sınırların içinde ve
dışında kalanlar olur.
dışında kalanlar olur.
09:29
But you have to,
at the bare minimum you must --
at the bare minimum you must --
168
557118
6142
Ama ne olursa olsun,
bu sınırlar en azından
bu sınırlar en azından
09:35
that line has to be a reasonable means
to a legitimate end.
to a legitimate end.
169
563260
4435
yasal bir sonuca varacak
mantıklı birer araç olmalıdır.
mantıklı birer araç olmalıdır.
09:39
The Nonhuman Rights Project
argues that drawing a line
argues that drawing a line
170
567695
2740
Nonhuman Rights Projesi,
bu çizilen sınırlarla
bu çizilen sınırlarla
09:42
in order to enslave an autonomous
and self-determining being
and self-determining being
171
570435
3307
otonom ve özgür irade sahibi,
09:45
like you're seeing behind me,
172
573742
1788
arkamda gördükleriniz gibi canlıları
09:47
that that's a violation of equality.
173
575530
3030
köleleştirmenin eşitlik hakkını
ihlal ettiğini savunuyor.
ihlal ettiğini savunuyor.
80 yetki bölgesini araştırdık
09:51
We then searched through 80 jurisdictions,
174
579270
2550
09:53
it took us seven years,
to find the jurisdiction
to find the jurisdiction
175
581820
2245
ve ilk davamızı açacağımız
yetki bölgesini
yetki bölgesini
09:56
where we wanted to begin
filing our first suit.
filing our first suit.
176
584065
2206
bulmak yedi yılımızı aldı.
09:58
We chose the state of New York.
177
586271
1499
New York eyaletini seçtik.
09:59
Then we decided upon
who our plaintiffs are going to be.
who our plaintiffs are going to be.
178
587770
2622
Sonra davacılarımızın
kimler olacağını düşündük.
kimler olacağını düşündük.
10:02
We decided upon chimpanzees,
179
590392
1866
Şempanzelerde karar kıldık,
10:04
not just because Jane Goodall
was on our board of directors,
was on our board of directors,
180
592258
2851
sadece Jane Goodall yönetim
kurulumuzda olduğu için değil,
kurulumuzda olduğu için değil,
10:07
but because they, Jane and others,
181
595109
3753
aynı zamanda Jane ve onun gibi insanlar,
10:10
have studied chimpanzees
intensively for decades.
intensively for decades.
182
598862
2720
onlarca yıldır şempanzeleri
yoğun şekilde çalıştıkları için.
yoğun şekilde çalıştıkları için.
10:13
We know the extraordinary
cognitive capabilities that they have,
cognitive capabilities that they have,
183
601582
3576
Olağanüstü bilişsel yetenekleri
olduğunu biliyoruz
olduğunu biliyoruz
10:17
and they also resemble the kind
that human beings have.
that human beings have.
184
605158
3134
ve aynı zamanda bu
insanlardakine benzer.
insanlardakine benzer.
10:20
And so we chose chimpanzees,
and we began to then canvass the world
and we began to then canvass the world
185
608292
5132
Neyse, şempanzeleri seçtik
ve dünya çapında,
ve dünya çapında,
10:25
to find the experts
in chimpanzee cognition.
in chimpanzee cognition.
186
613424
2832
şempanze bilişi konusunda
uzmanlar aramaya başladık.
uzmanlar aramaya başladık.
10:28
We found them in Japan, Sweden, Germany,
Scotland, England and the United States,
Scotland, England and the United States,
187
616256
4505
Japonya, İsveç, Almanya, İskoçya, İngiltere
ve Amerika Birleşik Devletleri'nde bulduk
ve Amerika Birleşik Devletleri'nde bulduk
10:32
and amongst them, they wrote
100 pages of affidavits
100 pages of affidavits
188
620761
2763
ve kendi aralarında, şempanzelerin
karmaşık bilişsel
karmaşık bilişsel
10:35
in which they set out more than 40 ways
189
623524
2796
kapasitesinin, ayrı ayrı veya
beraberce 40'tan fazla yolla
beraberce 40'tan fazla yolla
10:38
in which their complex
cognitive capability,
cognitive capability,
190
626320
2800
otonomi ve özgür irade için
10:41
either individually or together,
191
629120
2020
yeterli olduğunu gösterdikleri
10:43
all added up to autonomy
and self-determination.
and self-determination.
192
631140
3119
100 sayfalık bir yeminli ifade yazdılar.
10:47
Now, these included, for example,
that they were conscious.
that they were conscious.
193
635429
3507
Bu ifade, mesela, şempanzelerin bilinçli
olduğunu içeriyor.
olduğunu içeriyor.
10:50
But they're also conscious
that they're conscious.
that they're conscious.
194
638936
2347
Üstelik, bilinçli olduklarının
da bilincindeler.
da bilincindeler.
10:53
They know they have a mind.
They know that others have minds.
They know that others have minds.
195
641283
2856
Akılları olduğunu biliyorlar,
diğerlerinin aklı olduğunu da.
diğerlerinin aklı olduğunu da.
10:56
They know they're individuals,
and that they can live.
and that they can live.
196
644139
2543
Birey olduklarını ve
yaşayabileceklerini biliyorlar.
yaşayabileceklerini biliyorlar.
10:58
They understand that they lived yesterday
and they will live tomorrow.
and they will live tomorrow.
197
646682
3293
Dün yaşadıklarını ve yarın da
yaşayacaklarını biliyorlar.
yaşayacaklarını biliyorlar.
11:01
They engage in mental time travel.
They remember what happened yesterday.
They remember what happened yesterday.
198
649975
3444
Zihinsel zaman yolculuğu yapabiliyorlar,
dün ne olduğunu hatırlıyorlar.
dün ne olduğunu hatırlıyorlar.
11:05
They can anticipate tomorrow,
199
653419
1451
Yarını tahmin bekliyorlar ki bu
11:06
which is why it's so terrible to imprison
a chimpanzee, especially alone.
a chimpanzee, especially alone.
200
654870
4717
şempanzeleri, hele ki yalnız başına,
hapsetmenin korkunç olmasının sebebi.
hapsetmenin korkunç olmasının sebebi.
11:11
It's the thing that we do
to our worst criminals,
to our worst criminals,
201
659587
2597
Bu bizim en adi suçlulara
yaptığımız muamele
yaptığımız muamele
11:14
and we do that to chimpanzees
without even thinking about it.
without even thinking about it.
202
662184
4771
ve hiç düşünmeden aynısını
şempanzelere yapıyoruz.
şempanzelere yapıyoruz.
11:19
They have some kind of moral capacity.
203
667715
2711
Onların da bir çeşit ahlaki
kapasiteleri var.
kapasiteleri var.
11:22
When they play economic games
with human beings,
with human beings,
204
670426
2926
İnsanlarla ekonomik
oyunlar oynarlarken,
oyunlar oynarlarken,
11:25
they'll spontaneously make fair offers,
even when they're not required to do so.
even when they're not required to do so.
205
673352
4040
spontane olarak adil teklifler yapıyorlar,
onlardan bunu yapmaları istenmediği hâlde.
onlardan bunu yapmaları istenmediği hâlde.
11:29
They are numerate.
They understand numbers.
They understand numbers.
206
677392
2033
Sayı okuyabiliyorlar,
sayıları anlıyorlar.
sayıları anlıyorlar.
11:31
They can do some simple math.
207
679425
1380
Basit hesapları yapabilirler.
11:32
They can engage in language --
or to stay out of the language wars,
or to stay out of the language wars,
208
680805
4064
Dil ile ilgilenebilirler veya
dil savaşlarının dışında kalmak için,
dil savaşlarının dışında kalmak için,
11:36
they're involved in intentional
and referential communication
and referential communication
209
684869
3365
kendileriyle konuşanların
tavırlarını izledikleri
tavırlarını izledikleri
11:40
in which they pay attention
to the attitudes of those
to the attitudes of those
210
688234
2487
niyet ve imaya
dayalı bir şekilde
dayalı bir şekilde
11:42
with whom they are speaking.
211
690721
1531
iletişim kurabilirler.
11:44
They have culture.
212
692252
1458
Kültürleri var.
11:45
They have a material culture,
a social culture.
a social culture.
213
693900
2601
Maddi kültürleri,
sosyal kültürleri var.
sosyal kültürleri var.
11:48
They have a symbolic culture.
214
696501
2415
Sembolik kültürleri var.
11:50
Scientists in the Taï Forests
in the Ivory Coast
in the Ivory Coast
215
698916
3901
Bilim adamları, Fildişi Sahili'ndeki
Taï Ormanları'nda
Taï Ormanları'nda
11:54
found chimpanzees who were using
these rocks to smash open
these rocks to smash open
216
702817
3529
şempanzelerin inanılmaz derecede
sert olan kabuklu yemişleri
sert olan kabuklu yemişleri
11:58
the incredibly hard hulls of nuts.
217
706346
2786
kırmak için taşları
kullandıklarını bulmuş.
kullandıklarını bulmuş.
12:01
It takes a long time
to learn how to do that,
to learn how to do that,
218
709132
2299
Bunu yapmayı öğrenmek
çok uzun zaman alır ve
çok uzun zaman alır ve
12:03
and they excavated the area
and they found
and they found
219
711431
2113
o alanı kazdıklarında
bu maddi kültürün,
bu maddi kültürün,
12:05
that this material culture,
this way of doing it,
this way of doing it,
220
713544
2833
bunu nasıl yaptıklarının, bu taşların
12:08
these rocks, had passed down
for at least 4,300 years
for at least 4,300 years
221
716377
3343
en azından 4300 yıl,
225 şempanze nesli boyunca
225 şempanze nesli boyunca
12:11
through 225 chimpanzee generations.
222
719720
4992
aktarılmış olduğunu bulmuşlar.
12:16
So now we needed to find our chimpanzee.
223
724712
2392
Artık bizim de şempanzemizi
bulmamız lazımdı.
bulmamız lazımdı.
12:19
Our chimpanzee,
224
727104
3180
Şempanzelerimizi,
12:22
first we found two of them
in the state of New York.
in the state of New York.
225
730284
2903
ilk önce New York eyaletinde
iki tanesini bulduk.
iki tanesini bulduk.
12:25
Both of them would die before
we could even get our suits filed.
we could even get our suits filed.
226
733187
3204
İkisi de biz daha davamızı
açamadan ölecekti.
açamadan ölecekti.
12:28
Then we found Tommy.
227
736391
1881
Sonra, Tommy'yi bulduk.
12:30
Tommy is a chimpanzee.
You see him behind me.
You see him behind me.
228
738272
3112
Tommy bir şempanze.
Onu arkamda görüyorsunuz.
Onu arkamda görüyorsunuz.
12:33
Tommy was a chimpanzee.
We found him in that cage.
We found him in that cage.
229
741384
2507
Tommy bir şempanzeydi.
Onu bu kafeste bulduk.
Onu bu kafeste bulduk.
12:35
We found him in a small room
that was filled with cages
that was filled with cages
230
743891
3460
Onu, New York merkezinde bir
karavan parkındaki büyük
karavan parkındaki büyük
12:39
in a larger warehouse structure on a used
trailer lot in central New York.
trailer lot in central New York.
231
747351
5186
bir ambar binasında kafeslerle
dolu küçük bir odada bulduk.
dolu küçük bir odada bulduk.
12:44
We found Kiko, who is partially deaf.
232
752537
2174
Kısmen sağır olan Kiko'yu bulduk.
12:46
Kiko was in the back of a cement
storefront in western Massachusetts.
storefront in western Massachusetts.
233
754711
5642
Kiko, batı Massachusetts'te bir çimento
dükkânının arkasındaydı.
dükkânının arkasındaydı.
12:52
And we found Hercules and Leo.
234
760353
1897
Hercules ve Leo'yu da bulduk.
12:54
They're two young male chimpanzees
235
762250
1703
Stony Brook'ta, biyomedikal ve
12:55
who are being used for biomedical,
anatomical research at Stony Brook.
anatomical research at Stony Brook.
236
763953
3413
anatomik araştırmalarda kullanılan
iki genç erkek şempanze.
iki genç erkek şempanze.
12:59
We found them.
237
767366
1305
Onları bulduk.
13:00
And so on the last week of December 2013,
238
768671
2712
2013'te Aralık ayının son haftasında,
13:03
the Nonhuman Rights Project filed three
suits all across the state of New York
suits all across the state of New York
239
771383
3940
Nonhuman Rights Projesi olarak,
James Somerset için kullanılan
James Somerset için kullanılan
13:07
using the same common law
writ of habeus corpus argument
writ of habeus corpus argument
240
775323
3478
habeas corpus emri argümanını kullanarak,
New York eyaleti boyunca
New York eyaleti boyunca
13:10
that had been used with James Somerset,
241
778801
2728
üç dava açtık ve hâkimlerden
13:13
and we demanded that the judges issue
these common law writs of habeus corpus.
these common law writs of habeus corpus.
242
781529
5087
ortak hukuk habeas corpus emri
çıkartmalarını talep ettik.
çıkartmalarını talep ettik.
13:18
We wanted the chimpanzees out,
243
786616
2111
Şempanzelerin serbest bırakılmasını ve
13:20
and we wanted them brought
to Save the Chimps,
to Save the Chimps,
244
788727
2786
içinde, her birinde iki veya
üç dönümde, iki düzine kadar
üç dönümde, iki düzine kadar
13:23
a tremendous chimpanzee
sanctuary in South Florida
sanctuary in South Florida
245
791513
3948
şempanzenin yaşadığı,
12 ya da 13 ada içeren
12 ya da 13 ada içeren
13:27
which involves an artificial lake
with 12 or 13 islands --
with 12 or 13 islands --
246
795461
5087
yapay gölü ile Güney Florida'da muazzam
bir şempanze koruma
bir şempanze koruma
13:32
there are two or three acres
where two dozen chimpanzees live
where two dozen chimpanzees live
247
800548
2863
barınağı olan Save the Chimps'e
(Şempanzeleri Kurtarın)
(Şempanzeleri Kurtarın)
13:35
on each of them.
248
803411
1160
getirilmelerini istedik.
13:36
And these chimpanzees would then live
the life of a chimpanzee,
the life of a chimpanzee,
249
804571
2950
Böylece bu şempanzeler, Afrika'ya
mümkün olduğunca yakın bir
mümkün olduğunca yakın bir
13:39
with other chimpanzees in an environment
that was as close to Africa as possible.
that was as close to Africa as possible.
250
807521
4402
ortamda diğer şempanzelerle beraber gerçek
bir şempanze hayatı sürebileceklerdi.
bir şempanze hayatı sürebileceklerdi.
13:43
Now, all these cases are still going on.
251
811923
3947
Şu an bu davaların hepsi sürüyor.
13:48
We have not yet run into
our Lord Mansfield.
our Lord Mansfield.
252
816820
3082
Biz henüz kendi
Lord Mansfield'ımıza rastlamadık.
Lord Mansfield'ımıza rastlamadık.
13:52
We shall. We shall.
253
820622
1608
Ama rastlayacağız. Rastlayacağız.
13:54
This is a long-term strategic
litigation campaign. We shall.
litigation campaign. We shall.
254
822230
3880
Bu uzun vadeli bir stratejik
hukuk mücadelesi. Rastlayacağız.
hukuk mücadelesi. Rastlayacağız.
13:58
And to quote Winston Churchill,
255
826110
2115
Winston Churchill'in dediği gibi,
14:00
the way we view our cases
is that they're not the end,
is that they're not the end,
256
828225
4168
biz davalarımızı şöyle görüyoruz;
bunlar son değil,
bunlar son değil,
14:04
they're not even the beginning of the end,
257
832393
2043
hatta sonun başlangıcı bile değil,
14:06
but they are perhaps
the end of the beginning.
the end of the beginning.
258
834436
3514
ama belki başlangıcın sonu olabilirler.
14:10
Thank you.
259
838580
1917
Teşekkür ederim.
14:12
(Applause)
260
840497
4000
(Alkışlar)
ABOUT THE SPEAKER
Steven Wise - Animal rights lawyerBy challenging long-held legal notions of “personhood”, Steven Wise seeks to grant cognitively advanced animals access to a full spectrum of fundamental rights.
Why you should listen
Using a long-term litigation campaign based on existing habeas corpus law, Steven Wise and the Nonhuman Rights Project are redefining the playing field for animal rights law. While the high-profile New York lawsuits Wise has initiated on behalf of captive chimpanzees have yet to bear fruit, they’re only the first stage of a strategy that is changing the conversation about animal rights.
Wise’s work with the Nonhuman Rights Project is the subject of Unlocking the Cage, a forthcoming film by Chris Hegedus and D.A. Pennebaker.
Steven Wise | Speaker | TED.com