ABOUT THE SPEAKER
Lera Boroditsky - Cognitive scientist
Lera Boroditsky is trying to figure out how humans get so smart.

Why you should listen

Lera Boroditsky is an associate professor of cognitive science at University of California San Diego and editor in chief of Frontiers in Cultural Psychology. She previously served on the faculty at MIT and at Stanford. Her research is on the relationships between mind, world and language (or how humans get so smart).

Boroditsky has been named one of 25 visionaries changing the world by the Utne Reader, and is also a Searle Scholar, a McDonnell scholar, recipient of an NSF Career award and an APA Distinguished Scientist lecturer. She once used the Indonesian exclusive "we" correctly before breakfast and was proud of herself about it all day.

More profile about the speaker
Lera Boroditsky | Speaker | TED.com
TEDWomen 2017

Lera Boroditsky: How language shapes the way we think

Lera Boroditsky: ဘာသာစကားက ကျွန်ုပ်တို့ စဉ်းစားပုံကို ပုံသွင်းပေးပုံ

Filmed:
9,816,653 views

ကမ္ဘာတဝှမ်းမှာ သုံးနှုန်းပြောဆိုကြတဲ့ ဘာသာစကားတွေ ၇၀၀၀ ခန့် ရှိပါတယ်။ ပြီးတော့ အဲဒီဘာသာစကားတွေဟာ ကိုယ့်နည်း ကိုယ်ဟန်နဲ့ မတူကွဲပြားကြပါတယ်။ ဒါပေမဲ့ ၎င်းတို့ဟာ ကျွန်ုပ်တို့ရဲ့ တွေးခေါ်ပုံကို ပုံသွင်းပေးနိုင်ကြသလား။ သိမြင်နားလည်မှု ပညာရှင် Lera Boroditsky က ဘာသာစကား ဆိုင်ရာ ဥပမာတွေကို၊ ဘယ်ညာအစား အရပ်လေးမျက်နှာ​ဦးတည်ချက်များကို သုံးကးြတဲ့ သြစတြေးလျထဲက ဘော်ရီဂျင်နီ လူ့အဖွဲ့အစည်းနဲ့ ရုရှား ဘာသာစကားထဲက အပြာရောင် အတွက် စကားလုံး တစ်လုံးမက သုံးနေခြင်း ဥပမာ အပါအဝင်ကို၊ မျှဝေပေးရင်း ဟုတ်ကဲ့လို့ ဖြေရမှာ ဖြစ်ကြောင်း တင်ပြထားပါတယ်။ "ဘာသာစကားတွေ မတူကွဲပြားမှုတွေရဲ့ အလှတရားက လူသားဦးနှောက်ရဲ့ ဖန်တီးကြံဆနိုင်စွမ်းနဲ့ ပျော့ပြောင်းမှုကို ဖွင့်ထုတ် ပြသနေပါတယ်" လို့ Boroditsky က ဆိုပါတယ်။ "လူ့ဦးနှောက်ဟာ သိမြင်လို့ရတဲ့ စကြာဝဠာကို တစ်ခုတင်မကဘဲ ၇၀၀၀ အထိကို တီထွင်ပေးထားတာကို ထောက်ပြနိုင်ပါတယ်။
- Cognitive scientist
Lera Boroditsky is trying to figure out how humans get so smart. Full bio

Double-click the English transcript below to play the video.

အခု ကျမဟာ ရှင်တို့နဲ့ စကားပြောဖို့
ဘာသာစကားကို သုံးမယ် ...
00:12
So, I'll be speaking to you
using language ...
0
940
2575
00:16
because I can.
1
4090
1520
ကျွန်မ လုပ်နိုင်လို့ပါ။
00:17
This is one these magical abilities
that we humans have.
2
5634
3153
အဲဒါဟ လူသားတွေဆီမှာ ရှိတဲ့ အံ့အားသင့်စရာ
လုပ်နိုင်စွမ်း တစ်ခုပါ။
00:21
We can transmit really complicated
thoughts to one another.
3
9114
3952
ကျွန်မတို့ဟာ တကယ့်ကို ရှုပ်ထွေးတဲ့ အတွေး
အခေါ်တွေကို တဦးမှတဦးထံ ပို့ပေးနိုင်ကြတယ်။
ကျွန်မ အခုလုပ်နေတာကို ရှင်းပြရရင်၊ ကျမ
ပါးစပ်ဖြင့် အသံတွေကို ထုတ်လုပ်နေတယ်
00:25
So what I'm doing right now is,
I'm making sounds with my mouth
4
13479
3595
အသက်နဲ့အတူ ကျွန်မ ရှုထုတ်နေတာပါ။
00:29
as I'm exhaling.
5
17098
1215
00:30
I'm making tones and hisses and puffs,
6
18337
2348
ကျွန်မဟာ အသံအနိမ့်အမြင့်၊
လေယူလေသိမ်း မျိုးစုံကို ထုတ်လုပ်ပါတယ်။
00:32
and those are creating
air vibrations in the air.
7
20709
3010
အဲဒါတွေက ဝန်းကျင်ရှိ လေကို
လှုပ်ခါစေပါတယ်။
00:35
Those air vibrations are traveling to you,
8
23743
2446
အဲဒီ လှုပ်ခတ်နေတဲ့ လေဟာ
ရှင်တို့ဆီကို သွားလျက်
ရှင်တို့ရဲ့ နားစည်တွေကို ရိုက်ခတ်ပါတယ်၊
00:38
they're hitting your eardrums,
9
26213
1785
00:40
and then your brain takes
those vibrations from your eardrums
10
28022
4580
အဲဒီကျတော့ သင့်ဦးနှောက်က အဲဒီလို
တုန်ခါမှုကို နားစည်တွေထံမှ ရယူလျက်
အတွေးအခေါ်များ အဖြစ်သို့ ပြောင်းပေးတဲ့လို့
00:44
and transforms them into thoughts.
11
32626
2753
00:48
I hope.
12
36031
1151
ကျွန်မမျှော်လင့်မိပါတယ်။
00:49
(Laughter)
13
37206
1003
(ရယ်သံများ)
00:50
I hope that's happening.
14
38233
1157
အဲဒီလို ဖြစ်ပျက်နေပြီ ထင်တယ်။
00:51
So because of this ability,
we humans are able to transmit our ideas
15
39414
4576
အဲဒီလို လုပ်နိုင်စွမ်းကြောင့်
လူသားတွေဟာ မိမိတို့ရဲ့ အတွေးအခေါ်တွေကို
ဝေးလှတဲ့ ဒေသများနဲ့ အချိန်ကာလထိတိုင်
ထုတ်လွှင့်ပေးနိုင်တယ်။
00:56
across vast reaches of space and time.
16
44014
2692
00:58
We're able to transmit
knowledge across minds.
17
46730
4536
ကျွန်မတို့ဟာ အသိစိတ်များကို ဖြတ်ပြီး
အသိပညာတွေကို ထုတ်လွှင့်နိုင်ကြတယ်။
ကျွန်မဟာ ရှင်တို့ရဲ့ အသိစိတ်ထဲကို
ထူးဆန်းတဲ့စိတ်ကူးကို ထည့်ပေးနိုင်တယ်။
01:03
I can put a bizarre new idea
in your mind right now.
18
51290
3161
01:06
I could say,
19
54475
1155
ကျွန်မက ရှင်တို့အား
"ကွမ်တမ် မက္ကင်းနစ်ကို စဉ်းစားနေရင်း
01:08
"Imagine a jellyfish waltzing in a library
20
56367
3208
ပင်လယ်ခူ စာကြည့်တိုက် ကနေပုံ"ကို စိတ်ကူး
ကြည့်စေချင်တယ်။
01:11
while thinking about quantum mechanics."
21
59599
2176
01:13
(Laughter)
22
61799
1398
(ရယ်သံများ)
ဒီတော့၊ ရှင်တို့ဘဝဟာ အခုထက်ထိ အတော်အသင့်
အဆင်ပြေခဲ့တယ် ဆိုရင်၊
01:15
Now, if everything has gone
relatively well in your life so far,
23
63221
3028
ရှင်တို့ ဒါကို အရင်တုန်း
စဉ်းစားချင်မှ စဉ်းစားခဲ့ကြမှာပါ။
01:18
you probably haven't had
that thought before.
24
66273
2112
01:20
(Laughter)
25
68409
1002
(ရယ်သံများ)
01:21
But now I've just made you think it,
26
69435
1732
ဒီနေ့ ကျွန်မက အဲဒါကို
ရှင်တို့အား စဉ်းစားလာစေခဲ့တယ်၊
01:23
through language.
27
71191
1155
ဘာသာစကား မှတဆင့်ပါ။
01:24
Now of course, there isn't just
one language in the world,
28
72654
2724
ကမ္ဘာပေါ်မှာ ဘာသာစကား တခုမက
ရှိကြတာ အမှန်ပါပဲ၊
ကမ္ဘာတဝမ်း သုံးနှုန်းပြောဆိုကြတဲ့
ဘာသာစကားတွေ ၇၀၀၀ ခန့် ရှိတယ်။
01:27
there are about 7,000 languages
spoken around the world.
29
75402
2645
01:30
And all the languages differ
from one another in all kinds of ways.
30
78071
3160
ပြီးတော့ အဲဒီဘာသာစကားတွေ ကိုယ့်နည်း
ကိုယ်ဟန်နဲ့ မတူကွဲပြားကြပါတယ်။
01:33
Some languages have different sounds,
31
81255
3091
တချို့ဘာသာစကားတွေထဲမှာ
မတူတဲ့ အသံတွေ ရှိကြတယ်၊
01:36
they have different vocabularies,
32
84370
1719
မတူတဲ့ ဝေါဟာရတွေကို သုံးကြတယ်၊
01:38
and they also have different structures --
33
86113
2039
အဲဒါ့အပြင် ရေးဖွဲ့ပုံကလည်း
ကွဲပြားပါသေးတယ်--
01:40
very importantly, different structures.
34
88176
1887
ရေးဖွဲ့ပုံ မတူခြင်းက
သိပ်ကို အရေးကြီးပါတယ်။
အဲဒါကြောင့် မေးချင်စရာက-
01:42
That begs the question:
35
90896
1192
ကျွန်မတို ပြောကြတဲ့ ဘာသာစကားက ကျွန်မတို့
တွေးခေါ်မှုကို ပုံသွင်းပေးသလား။
01:44
Does the language we speak
shape the way we think?
36
92112
2612
01:46
Now, this is an ancient question.
37
94748
1572
အဲဒါဟာ ရှေးဟောင်းမေးခွန်းပါ။
လူတွေဟာ အဲဒီမေးခွန်းကို တချိန်လုံး
အမျိုးမျိုး ဆွေးနွေးလာခဲ့ကြတယ်။
01:48
People have been speculating
about this question forever.
38
96344
3171
သန့်ရှင်းတဲ့ ရောမဧကရာဇ်
Charlemagne မိန့်ကြားခဲ့တာက-
01:51
Charlemagne, Holy Roman emperor, said,
39
99539
2317
01:53
"To have a second language
is to have a second soul" --
40
101880
3036
"နောက် ဘာသာစကားတခု တတ်ရင်
နောက်ဝိညာဉ် တခုရရှိခြင်းပါပဲ" -
ဘာသာစကားက အရှိတရားကို ပုံသွင်းပေးကြောင်း
ဧရာမ ကြေညာချက်ပဲ။
01:56
strong statement
that language crafts reality.
41
104940
2503
ဒါပေမဲ့ နောက်တဖက်မှ ရှိတ်စပီးယားက
ဂျူလီယက်ရဲ့ နှတ်မှ ပြောခဲ့တာက၊
01:59
But on the other hand,
Shakespeare has Juliet say,
42
107992
2990
02:03
"What's in a name?
43
111006
1151
"နာမည်ထဲမှာ ဘာပါရှိလို့လဲ။
02:04
A rose by any other name
would smell as sweet."
44
112181
2334
နှင်းဆီကို တခြားနာမည်ပေးတောင်
မွှေးကြိုင်းတဲ့ အနံ့ပဲဖြစ်မယ်။"
02:07
Well, that suggests that maybe
language doesn't craft reality.
45
115504
3053
အဲဒါကျတော့ ဘာသာစကားက အရှိတရားကို
ပုံသွင်းမပေးဘူးလို့ ဖြစ်နေပါတယ်။
02:10
These arguments have gone
back and forth for thousands of years.
46
118926
4006
အဲဒီလို ငြင်းခုံလာခဲ့ကြတာ နှစ်ပေါင်း
ထောင်ချီ ရှိသွားပါပြီ။
ဘာမှမကြာသေးတဲ့ အချိန်အထိကိုပဲ
အဲဒါကို တနည်းနည်းနဲ့
02:15
But until recently,
there hasn't been any data
47
123400
2731
ဆုံးဖြတ်ရန် ဒေတာ
ကျွန်မတို့မှာ မရှိပါဘူး။
02:18
to help us decide either way.
48
126155
1556
မကြာသေးမီက ကျွန်မရဲ့ဓာတ်ခွဲခန်းနဲ့
ကမ္ဘာတစ်ဝှမ်းက ဓာတ်ခွဲခန်းများတွင်
02:20
Recently, in my lab
and other labs around the world,
49
128230
2452
02:22
we've started doing research,
50
130706
1392
သုတေသနတွေကို ပြုလုပ်လာခဲ့ကြရာ၊
02:24
and now we have actual scientific data
to weigh in on this question.
51
132122
4437
အဲဒီမေးခွန်းကို ဆန်းစစ်ရန် လက်တွေ့
ဒေတာတွေ ကျွန်မတို့ဆီမှာ ရှိလာပါပြီ။
02:28
So let me tell you about
some of my favorite examples.
52
136918
2541
ကျွန်မ အကြိုက်ဆုံး ဥပမာတချို့ကို
စပြီး ပြောပြပါရစေ။
02:31
I'll start with an example
from an Aboriginal community in Australia
53
139846
3414
သြစတြေးလျထဲက ဘော်ရီဂျင်နီ
လူ့အဖွဲ့အစည်းမှ ဥပမာပါ။
ကျွန်မ လေ့လာခွင့် ရခဲ့တဲ့ ပြည်သူတွေပါ။
02:35
that I had the chance to work with.
54
143284
1728
02:37
These are the Kuuk Thaayorre people.
55
145036
1743
အဲဒါက Kuuk Thaayorre လူမျိုးတွေပါ။
02:38
They live in Pormpuraaw
at the very west edge of Cape York.
56
146803
3794
သူတို့ဟာ Cape York ရဲ့ အနောက်ဖက်စွန်းရှိ
Pormpuraaw တွင် နေထိုင်ကြတယ်။
Kuuk Thaayorre လူမျိုးတွေနဲ့ ပတ်သက်ရင်
အံ့အားသင့်စရာ အကောင်းဆုံးက
02:43
What's cool about Kuuk Thaayorre is,
57
151351
2236
02:45
in Kuuk Thaayorre, they don't use
words like "left" and "right,"
58
153611
3058
အဲဒီ Kuuk Thaayorre တို့ဟာ "ဘယ် ညာ"
စကားလုံးကို မသုံးကြခြင်းပါ။
02:48
and instead, everything
is in cardinal directions:
59
156693
2684
အဲဒါအစား သူတို့ဟာ အရာတိုင်းကို
လမ်းညွှန်သလို ပြောကြတယ်။
02:51
north, south, east and west.
60
159401
1424
အရှေ့နဲ့ အနောက်၊
တောင်နဲ့ မြောက် သုံးကြတယ်။
02:53
And when I say everything,
I really mean everything.
61
161425
2535
အရာတိုင်းကို ပြောရာတွင်
တကယ့်ကို အရာရာတိုင်းပါ။
02:55
You would say something like,
62
163984
1551
ဥပမာ၊ ရှင်တို့က
"အိုး၊ ခင်ဗျား အနောက်တောင် ခြေမှာ
ပုရွက်ဆိတ် ရှိတယ်။"ပြောတာမျိုးပါ။
02:57
"Oh, there's an ant
on your southwest leg."
63
165559
2512
ဒါမှမဟုတ် "ခင်ဗျား ခွက်ကို နည်းနည်းလေး
မြောက်​​-အရှေ့မြောက်ဘက် ရွှေ့ပေးပါ။"
03:01
Or, "Move your cup
to the north-northeast a little bit."
64
169178
2656
ရှင်တို့က "ဟဲလို" လို့ နှုတ်ဆက်တာကို
Kuuk Thaayorre တို့ကျတော့၊
03:04
In fact, the way that you say "hello"
in Kuuk Thaayorre is you say,
65
172404
3480
"ဘယ်ကို သွားနေတာလဲ" ဖြစ်ပါမယ်။
03:07
"Which way are you going?"
66
175908
1266
03:09
And the answer should be,
67
177198
1332
ဖြေရာတွင်လည်း၊
"မြောက်-အရှေ့မြောက် ခပ်ဝေးဝေး
03:11
"North-northeast in the far distance.
68
179014
1772
ခင်ဗျားကကော ဘယ်ကိုလဲ။"
ဆိုပြီး ဖြစ်ရမယ်။
03:12
How about you?"
69
180810
1321
03:14
So imagine as you're walking
around your day,
70
182155
3132
စိတ်ကူးကြည့်ကြပါ၊ ကိုယ်ဟာ တစ်နေ့လုံး
လမ်းလျှောက်သွားနေရတယ်၊
ကိုယ်က နှတ်ဆက်လိုက်တဲ့ လူတိုင်းကို
03:17
every person you greet,
71
185311
1549
ကိုယ့်သွားရာဘက်ကို ပြောဖို့
လိုတာကို စိတ်ကူးကြည့်ပါ။
03:18
you have to report your heading direction.
72
186884
2071
03:20
(Laughter)
73
188979
1179
(ရယ်သံများ)
03:22
But that would actually get you
oriented pretty fast, right?
74
190182
3331
ဒါပေမဲ့ အဲဒီလိုနည်းဖြင့် လမ်းမှန်ကို
အလျင်အမြန် တွေ့နိုင်မှာ သေချာတယ်။
03:25
Because you literally
couldn't get past "hello,"
75
193537
2960
ကိုယ်က ဘယ်ဘက်ကို သွားနေမှန်း
မသိဘူးဆိုရင်၊
"ဟဲလို" မျိုး နှုတ်ဆက်လို့
မရနိုင်ခဲ့မှာမို့လို့ပါ။
03:28
if you didn't know
which way you were going.
76
196521
2075
တကယ်တမ်းမှာ၊ အဲဒီလို ပုံစံဘာသာစကား ပြောသူ
တွေဟာ ဦးတည်ချက်ကို ကောင်းကောင်းသိကြတယ်။
03:31
In fact, people who speak languages
like this stay oriented really well.
77
199969
3492
လူတွေတတ်နိုင်တယ်လို့ ကျွန်မတို့ ထင်တာထက်
သူတို့ ဦးတည်ချက်ကို ကောင်းမွန်စွာ သိကြတယ်။
03:35
They stay oriented better
than we used to think humans could.
78
203485
2925
လူတွေဟာ အခြားသတ္တဝါများထက်
ညံ့ကြတယ်လို့ ကျွန်မတို့ ထင်တတ်ကြတယ်
03:38
We used to think that humans
were worse than other creatures
79
206840
2852
03:41
because of some biological excuse:
80
209716
1716
ဇီဝဆိုင်ရာ အကြောင်းရင်း အချို့ကြောင့်ပါ-
03:43
"Oh, we don't have magnets
in our beaks or in our scales."
81
211456
3325
"အိုး၊ ကိုယ့်နှုတ်သီးထဲမှာ ဒါမှမဟုတ်
ကိုယ့်အကြေးခွံမှာသံလိုက် မရှိဘူး။"
03:46
No; if your language and your culture
trains you to do it,
82
214805
2942
ရှင်တို့ရဲ့ ဘာသာစကား၊ ယဉ်ကျေးမှုက
အဲဒါကို လေ့ကျင့်ထားရင်၊
03:49
actually, you can do it.
83
217771
1249
ရှင်တို့ အဲဒါ လုပ်နိုင်မှာပါ။
03:51
There are humans around the world
who stay oriented really well.
84
219044
3040
ကမ္ဘာမှာ ဦးတည်ချက်ကို ကောင်းမွန်စွာ
သိနားလည်သူတွေ အများကြီးပါ။
03:54
And just to get us in agreement
85
222108
2128
ကျွန်မတို့ အဲဒါ လုပ်ကိုင်ကြပုံ
ဘယ်လောက် ကွဲပြားပုံကို
03:56
about how different this is
from the way we do it,
86
224260
2595
ကျွန်မတို့ နားလည်သဘောတူကြဖို့ အတွက်၊
ရှင်တို့ အားလုံးကို ခဏကြာ ရှင်တို့ရဲ့
မျက်လုံးတွေ ပိတ်လိုက်ပြီး
03:58
I want you all to close
your eyes for a second
87
226879
2764
04:02
and point southeast.
88
230887
1353
အရှေ့တောင်ကို ညွှန်ပေးကြပါ။
04:04
(Laughter)
89
232264
1710
(ရယ်သံများ)
မျက်လုံးတွေ ပိတ်လိုက်ကာ ညွှန်ပြကြပါ။
04:05
Keep your eyes closed. Point.
90
233998
1578
အိုကေ၊ ရှင်တို့
မျက်လုံးတွေ ဖွင့်နိုင်ပါပြီ။
04:10
OK, so you can open your eyes.
91
238095
2017
04:12
I see you guys pointing there,
there, there, there, there ...
92
240136
3779
ရှင်တို့ ညွှန်ပြနေတာကို ကြည့်ကြပါ၊
ဟိုမှာ၊ ဟိုမှာ၊ ဟိုမှာ၊ ဟိုမှာ...
ကျွန်မကိုယ်တိုင်လည်း
ဘယ်ဖက်မှန်း မသိပါဘူး--
04:16
I don't know which way it is myself --
93
244529
1878
04:18
(Laughter)
94
246431
1664
(ရယ်သံများ)
04:20
You have not been a lot of help.
95
248119
1658
ရှင်တို့ကလည်း သိပ်မကူနိုင်ခဲ့ကြပါ။
04:21
(Laughter)
96
249801
1317
(ရယ်သံများ)
04:23
So let's just say the accuracy
in this room was not very high.
97
251142
2920
ဒီအခန်းထဲမှာ တိကျမှု သိပ်မကောင်းခဲ့ဘူးလို့
ပြောနိုင်ပါတယ်။
04:26
This is a big difference in cognitive
ability across languages, right?
98
254086
3360
ဘာသာစကားတွေ အကြားမှာ သိမြင်နိုင်စွမ်းဟာ
အတော့်ကို ကွာခြားနိုင်ပါတယ်။
04:29
Where one group -- very
distinguished group like you guys --
99
257470
3395
ရှင်တို့လို အောင်မြင်တဲ့
လူအုပ်ထဲမှာဆိုရင်--
အရှေ့တောင် ဘယ်ဖက် ရှိမှန်းကို မသိကြဘူး၊
04:32
doesn't know which way is which,
100
260889
1563
04:34
but in another group,
101
262476
1336
ဒါပေမဲ့ နောက်တစ်စုထဲကျတော့၊
04:35
I could ask a five-year-old
and they would know.
102
263836
2290
ငါးနှစ်အရွယ် ကလေးကို မေးရင် ဖြေနိုင်မှာပါ။
04:38
(Laughter)
103
266150
1084
(ရယ်သံများ)
04:39
There are also really big differences
in how people think about time.
104
267258
3420
ပြီးတော့၊ အချိန်အကြောင်း လူတွေစဉ်းစားကြပုံ
သိပ်ကို ကွာခြားပါသေးတယ်။
04:42
So here I have pictures
of my grandfather at different ages.
105
270702
4017
ရှင်တို့ကို ကျွန်မအဖိုးရဲ့ အရွယ်မျိုးစုံ
ဓာတ်ပုံတွေကို ပြချင်တယ်။
04:46
And if I ask an English speaker
to organize time,
106
274743
3227
အင်္ဂလိပ်လို ပြောသူတစ်ဦးကို
အချိန်ကာလအလိုက် စီပေးခိုင်းခဲ့ရင်၊
04:49
they might lay it out this way,
107
277994
1485
ထိုသူဟာ ဒီလိုပုံစံနဲ့ စီပေးမယ်၊
04:51
from left to right.
108
279503
1151
ဘယ်မှ ညာသို့ ဖြစ်မယ်။
စာရေးပုံ ဦးတည်ချက်နဲ့ ဆက်စပ်နေပါတယ်။
04:52
This has to do with writing direction.
109
280678
1831
ရှင်တို့ဟာ ဟေဗြဲ ဒါမှမဟုတ် အာရဗီစာ
ရေးသူ ဆိုရင်၊
04:54
If you were a speaker of Hebrew or Arabic,
110
282533
2026
04:56
you might do it going
in the opposite direction,
111
284583
2290
ခုနကပုံတွေကို ပြောင်းပြန်
စီိပေးဖို့ များပါတယ်၊
04:58
from right to left.
112
286897
1150
ညာမှ ဘယ်သို့ ဖြစ်ပါမယ်။
ဒါပေမဲ့ ရှင်တို့ စောစောပိုင်းက ကျွန်မ
ပြောခဲ့တဲ့ Kuuk Thaayorre လို
05:01
But how would the Kuuk Thaayorre,
113
289578
1585
05:03
this Aboriginal group I just
told you about, do it?
114
291187
2394
တိုင်းရင်းသားတွေ အကြားမှာကော
ဘယ်လို လုပ်ကြမလဲ။
သူတို့က "ဘယ်" "ညာ" ဆိုတာကို
သုံးမှာမသုံးကြတာ။
05:05
They don't use words
like "left" and "right."
115
293605
2118
05:07
Let me give you hint.
116
295747
1492
ရှင်တို့ကို အရိပ်အမြွက် ပေးပါရစေ။
05:09
When we sat people facing south,
117
297263
2551
လူတွေဟာ တောင်ဖက်ကို
မျက်နှာမူ ထိုင်နေကြရင်၊
05:11
they organized time from left to right.
118
299838
1858
သူတို့အတွက် အချိန်ဟာ
ဘယ်မှ ညာသို့ သွားပါတယ်။
05:14
When we sat them facing north,
119
302391
2183
သူတို့ဟာ မြောက်ဖက်ကို မျက်နှာမူ
ထိုင်နေကြရင်၊
05:16
they organized time from right to left.
120
304598
1975
သူတို့အတွက် အချိန်ဟာ
ညာမှ ဘယ်သို့ သွားပါတယ်။
သူတို့ကို အရှေ့ဖက်
မျက်နှာမူလျက် ထိုင်စေရင်၊
05:19
When we sat them facing east,
121
307026
2055
05:21
time came towards the body.
122
309105
1740
အချိန်ဟာ ခန္ဓာကိုယ်ဆီကို ဦးတည်လာပါမယ်။
05:23
What's the pattern?
123
311608
1311
အဲဒါရဲ့ ပုံစံကဘာများလဲ?
05:26
East to west, right?
124
314056
1699
အရှေ့မှ အနောက်သို့ပါ။
05:27
So for them, time doesn't actually
get locked on the body at all,
125
315779
3502
ဒီတော့ သူတို့အတွက် အချိန်ဟာ ခန္ဓာကိုယ်
အပေါ်မှာ သော့ခတ်ထားတာမျိုး မဟုတ်ဘဲ၊
05:31
it gets locked on the landscape.
126
319305
1540
မြေပေါ်မှာ သော့ခတ်ထားသလိုပါ။
05:32
So for me, if I'm facing this way,
127
320869
1718
ကျွန်မက ဒီလို မျက်နှာမူထားရင်၊
အချိန်ရဲ့ သွားပုံက ဒီလိုပါ၊
05:34
then time goes this way,
128
322611
1157
05:35
and if I'm facing this way,
then time goes this way.
129
323792
2473
ကျွန်မ ဒီလို မျက်နှာမူထားရင်၊
အချိန်ရဲ့ သွားပုံက ဒီလိုပါ။
05:38
I'm facing this way, time goes this way --
130
326289
2000
ဒီလိုမျက်နှာမူထားရင်၊
အချိန်ရဲ့ သွားပုံက ဒီလိုပါ--
05:40
very egocentric of me to have
the direction of time chase me around
131
328313
3967
ကိုယ်မျက်နှာမူရာကို လိုက်ပြီး ပြောင်းတဲ့
ကိုယ်ကျိုးကြည့်တဲ့
05:44
every time I turn my body.
132
332304
1640
အချိန်ပုံစံမျိုး ဖြစ်နေတယ်။
Kuuk Thaayorre လူတွေ အတွက်ကျတော့
အချိန်ဟာ မ​ြေပေါ်မှာပါ။
05:46
For the Kuuk Thaayorre,
time is locked on the landscape.
133
334598
2647
အဲဒါဟာ အချိန်ကို စဉ်းစားကြည်ဖို့
လုံးဝကို ကွဲပြားတဲ့ နည်းလမ်းပါ။
05:49
It's a dramatically different way
of thinking about time.
134
337269
2819
လူသားတွေရဲ့ အံ့ဖွယ် လှည့်ကွက်
တစ်ခု ရှိပါသေးတယ်။
05:52
Here's another really smart human trick.
135
340112
1911
05:54
Suppose I ask you
how many penguins are there.
136
342047
2213
ဟိုမှာ ပင်ဂွင်းငှက်တွေ ဘယ်နှစ်ကောင်လဲ
မေးတယ် ဆိုပါစို့။
ကောင်းပြီ၊ အဲဒီပြဿနာကို ရှင်တို့
ဘယ်လို ဖြေရှင်းကြမှာ ကျွန်မ သိပါတယ်။
05:56
Well, I bet I know how you'd solve
that problem if you solved it.
137
344958
3154
06:00
You went, "One, two, three,
four, five, six, seven, eight."
138
348136
2827
ရှင်တို့ "တစ်၊ နှစ်၊ သုံး၊ လေး၊
ငါး၊ ခြောက်၊ ခုနစ်၊ ရှစ် ရေမှာပါ။"
06:02
You counted them.
139
350987
1164
လိုက် ရေလိုက်ရုံပဲ။
06:04
You named each one with a number,
140
352175
1609
တစ်ခုချင်း နံပါတ်ပေးလိုက်တယ်။
06:05
and the last number you said
was the number of penguins.
141
353808
2636
နောက်ဆုံး ရတဲ့နံပါတ်က ကောင်ရေပါပဲ။
06:08
This is a little trick
that you're taught to use as kids.
142
356468
2862
ရှင်တို့ကို ငယ်စဉ်ကတည်းက သင်ပေးထားတဲ့
လှည့်ကွက်လေးရဲ့ ရလဒ်ပါ။
06:11
You learn the number list
and you learn how to apply it.
143
359354
3051
ရှင်တို့ဟာ ဂဏန်းတွေကို သင်ယူပြီး
သုံးနည်းကို လေ့ကျင့်ခဲ့ကြတယ်။
ဘာသာစကားဆိုင်ရာ လှည့်ကွက်လေးပါ။
06:14
A little linguistic trick.
144
362787
1446
ဒါပေမဲ့ တချို့ဘာသာစကားတွေ
အဲဒီလို မလုပ်ကြပါဘူး။
06:16
Well, some languages don't do this,
145
364804
1677
06:18
because some languages
don't have exact number words.
146
366505
3149
အဲဒီ ဘာသာစကားတွေထဲမှာ တိကျတဲ့
ဂဏန်းအတွက် စကားလုံးတွေ မရှိလို့ပါ။
06:22
They're languages that don't have
a word like "seven"
147
370039
2897
ဥပမာ၊ "ခုနစ်"လို "ရှစ်"လို ဂဏန်းရယ်လို့
06:24
or a word like "eight."
148
372960
1401
မရှိတဲ့ ဘာသာစကားတွေ ရှိတယ်။
06:27
In fact, people who speak
these languages don't count,
149
375033
2658
တကယ်တော့ အဲဒီလို ဘာသာစကားတွေ
သုံးကြသူတို့ဟာ မရေတတ်ကြဘဲ၊
06:29
and they have trouble
keeping track of exact quantities.
150
377715
2997
ပမာဏ အတိအကျကို စဉ်းစားရာတွင်
ပြဿနာ ရှိကြပါတယ်။
06:32
So, for example, if I ask you
to match this number of penguins
151
380736
3929
ဒီတော့၊ ဥပမာ၊ ဒီပင်ဂွင်း ကောင်ရေကို
ဘဲတွေရဲ့ အရေအတွက်နဲ့
စစ်ကြည့်ပေးရန် ကျွန်မ ပြောရင်၊
06:36
to the same number of ducks,
152
384689
2264
06:38
you would be able to do that by counting.
153
386977
2144
ရှင်တို့ဟာ ရေတွက်လျက် လုပ်ပေးနိုင်ကြမှာပါ။
06:41
But folks who don't have
that linguistic trait can't do that.
154
389145
3855
ဒါပေမဲ့ အဲဒီလို ရေတွက်ဖို့ သင်မပေးထားတဲ့
ဘာသာစကားထဲမှာ မရေတွက်နိုင်ကြပါ။
အရောင်ရောင်စဉ်ကို၊ မြင်ရတဲ့ ကမ္ဘာကြီးကို
ခွဲခြား သတ်မှတ်ရာမှာလည်း
06:47
Languages also differ in how
they divide up the color spectrum --
155
395653
3154
ဘာသာစကားတွေ မတူကြပါဘူး။
06:50
the visual world.
156
398831
1150
တချို့ဘာသာစကားတွေမှာ အရောင်တွေအတွက်
စကားလုံး အများကြီးရှိချိန်မှာ၊
06:52
Some languages have
lots of words for colors,
157
400348
2152
06:54
some have only a couple words,
"light" and "dark."
158
402524
2364
တချို့ မှာ "ဖျော့သော" နဲ့ "ရင့်သော"
နှစ်လုံးတည်း ရှိနိုင်တယ်။
06:56
And languages differ in where they put
boundaries between colors.
159
404912
3623
ပြီးတော့ အရောင်တွေကို ပိုင်းခြားပုံမှာလည်း
ဘာသာစကားတွေ မတူကြပါဘူး။
07:00
So, for example, in English,
there's a world for blue
160
408559
3215
ဥပမာ၊ အင်္ဂလိပ်ဘာသာစကားမှာ
အပြာအတွက် blue ဆိုတဲ့ စကားလုံး ရှိပြီး၊
07:03
that covers all of the colors
that you can see on the screen,
161
411798
3135
စခရင်ပေါ် မြင်နိုင်ရသမျှ
ပြာတယ်လို့ ဆိုနိုင်ပေမဲ့၊
07:06
but in Russian, there isn't a single word.
162
414957
2006
ရုရှားစကားထဲမှာ ကျတော့
စကားတစ်လုံး မကပါဘူး။
07:08
Instead, Russian speakers
have to differentiate
163
416987
2206
ရုရှားတွေဟာ
အပြာနုရောင် "goluboy"နဲ့
07:11
between light blue, "goluboy,"
164
419217
1471
အပြာရင့်ရောင် "siniy" ဆိုတဲ့
07:12
and dark blue, "siniy."
165
420712
1576
အရောင် နှစ်မျိုးထဲမှ ရွေးနိုင်တယ်။
07:15
So Russians have this lifetime
of experience of, in language,
166
423138
3983
ဒီလိုနည်းဖြင့် ရုရှားတွေရဲ့ ဘဝထဲမှာ
ဘာသာစကားအရ၊
အဲဒီလို အရောင်နှစ်မျိုးကို
ခွဲခြား သိလာကြတယ်။
07:19
distinguishing these two colors.
167
427145
1869
အဲဒီလို အပြာရောင်တွေ ခံယူနိုငု်စွမ်းကို
ကျွန်မတို့က လူတွေ အကြားမှာ စစ်ကြည့်တော့၊
07:21
When we test people's ability
to perceptually discriminate these colors,
168
429038
3963
ဘာသွားတွေ့သလဲ ဆိုတော့၊ ရုရှားလို
ပြောဆိုကြသူတို့ဟာ အဲဒီလို
07:25
what we find is that
Russian speakers are faster
169
433025
2521
သုံးနှုန်းရာတွင် ပိုသွက်လက်ကြတယ်။
07:27
across this linguistic boundary.
170
435570
1558
07:29
They're faster to be able
to tell the difference
171
437152
2282
သူတို့ဟာ အပြာနုရောင်နဲ့ အပြာရင့်ရောင်ကို
07:31
between a light and dark blue.
172
439458
1458
ခွဲခြားရာတွင် ပိုမြန်ကြပါတယ်။
07:33
And when you look at people's brains
as they're looking at colors --
173
441299
3264
ပြီးတော့ အရောင်တွေကို ကြည့်နေသူတို့ရဲ့
ဦးနှောက်ကို လေ့လာကြည့်တော့--
07:36
say you have colors shifting slowly
from light to dark blue --
174
444587
3335
ကိုယ့်ရှေ့မှာ အရောင်တွေဟာ အပြာနုမှ
အပြာရင့်သို့ ပြောင်းလဲနေတယ် ဆိုရင်--
07:40
the brains of people who use
different words for light and dark blue
175
448798
4452
အပြာနုနဲ့ အပြာရင့်အတွက် စကားလုံး
အမျိုးမျိုး သုံးသူတွေရဲ့ ဦးနှောက်တွေဟာ
အရောင်တွေ နုရာမှ ရင့်ရာသို့ ပြောင်းလဲစဉ်
အံ့ဖွယ် လျင်မြန်စွာ ခွဲခြားသိနိုင်လို့၊
07:45
will give a surprised reaction
as the colors shift from light to dark,
176
453274
3510
07:48
as if, "Ooh, something
has categorically changed,"
177
456808
3182
"အို၊ အရောင်တွေ လုံးဝကြီးးကို
ပြောင်းသွားပြီ" ပြောနိုင်ချိန်မှာ၊
07:52
whereas the brains
of English speakers, for example,
178
460014
2446
ဥပမာ၊ အင်္ဂလိပ်လို
ပြောသူရဲ့ ဦးနှောက်ကျတော့၊
07:54
that don't make
this categorical distinction,
179
462484
2140
အဲဒီလို အကြီးအကျယ် ပြောင်းတာကို
မခံစားရလို့၊
07:56
don't give that surprise,
180
464648
1196
ဘယ်လိုမှ အံ့အားသင့် မသွားပါဘူး၊
07:57
because nothing is categorically changing.
181
465868
2083
သူတို့အတွက် သိသာစွာ
ဘာမှ ပြောင်းမသွားခဲ့လို့ပါ။
ဘာသာစကားတွေရဲ့ ရေးဖွဲ့မှုမှာလည်း
ပင်ကိုယ် ထူးခြားချက်တွေ ရှိတတ်တယ်။
08:02
Languages have all kinds
of structural quirks.
182
470054
2504
ကျွန်မရဲ့ စိတ်ကြိုက် တစ်ခုက ဒီလိုပါ။
08:04
This is one of my favorites.
183
472582
1337
08:05
Lots of languages have grammatical gender;
184
473943
2432
ဘာသာစကား အများအပြားမှာ
သဒ္ဒါအရ လိင်ကို ခွဲခြား သတ်မှတ်ကြတယ်၊
08:08
every noun gets assigned a gender,
often masculine or feminine.
185
476399
4630
နာမ်တိုင်းကို ပုလ္လိင် ဒါမှမဟုတ်
ဣတ္ထိလိင် ခွဲခြား သတ်မှတ်ကြတယ်။
ပြီးတော့ အဲဒီလိင်တွေဟာ
ဘာသာစကားအလိုက် ကွဲပြားနိုင်တယ်။
08:13
And these genders differ across languages.
186
481053
2057
08:15
So, for example, the sun is feminine
in German but masculine in Spanish,
187
483134
4541
ဥပမာ၊ ဂျာမန်ထဲမှာ နေဟာ ဣတ္ထိလိင် ဖြစ်ပေမဲ့
စပိန်ထဲမှာကျတော့ ပုလ္လိင် ဖြစ်တယ်၊
လကျတော့ ပြောင်းပြန် ဖြစ်ပါတယ်။
08:19
and the moon, the reverse.
188
487699
1348
08:21
Could this actually have any
consequence for how people think?
189
489634
3462
ဒီတော့၊ အဲဒီအချက်က လူတွေရဲ့ စဉ်းစားပုံကို
ပြောင်းလဲလာစေနိုင်ပါသလား။
08:25
Do German speakers think of the sun
as somehow more female-like,
190
493120
3994
ဂျာမန်လို ပြောသူတွေဟာ
နေကို အမျိုးသမီးပုံစံမျိုး ယူဆကြပြီး၊
08:29
and the moon somehow more male-like?
191
497138
1906
လကို ကျတော့
ယောင်္ကျား ပုံစံမျိုး ယူဆကြလား။
ဟုတ်ကဲ့၊ လက်တွေ့မှာ
တကယ့်ကို အဲဒီလို ဖြစ်နေတယ်။
08:31
Actually, it turns out that's the case.
192
499767
1906
08:33
So if you ask German and Spanish speakers
to, say, describe a bridge,
193
501697
5423
ဂျာမန်နဲ့ စပိန်လို ပြောဆိုကြသူတွေကို
ဥပမာ၊ တံတားအကြောင်းကို ပြောပြခိုင်းပါက၊
08:39
like the one here --
194
507144
1436
ဒီလို တံတားကို ဆိုပါစို့--
08:40
"bridge" happens to be grammatically
feminine in German,
195
508604
3349
"တံတား" ဟာ ဂျာမန်တွေ အတွက် ဣတ္ထိလိင်
ဖြစ်နေကာ၊
08:43
grammatically masculine in Spanish --
196
511977
2156
စပိန်ထဲမှာ ပုလ္လိင် ဖြစ်နေတာမို့လို့--
08:46
German speakers are more likely
to say bridges are "beautiful," "elegant"
197
514157
4318
ဂျာမန်လို ပြောဆိုကြသူတို့ဟာ တံတားတွေကို
"လှလိုက်တာ""ကြော့ရှင်းလိုက်တာ" လို
အမျိုးသမီးတွေအတွက်
သုံးတဲ့ စကားလုံးတွေ သုံးကြမယ်။
08:50
and stereotypically feminine words.
198
518499
2127
08:52
Whereas Spanish speakers
will be more likely to say
199
520650
2509
အဲဒီတချိန်တည်းမှာ၊
စပိန်လို ပြောဆိုသူတွေကျတော့
08:55
they're "strong" or "long,"
200
523183
1546
တံတားတွေကို "ခိုင်ခန့်ကြသော"
"ရှည်လျားကြသော" စသဖြင့်
08:56
these masculine words.
201
524753
1386
အမျိုးသားဆန်တဲ့
စကားလုံးတွေ သုံးကြပါမယ်။
09:00
(Laughter)
202
528849
1680
(ရယ်သံများ)
09:03
Languages also differ in how
they describe events, right?
203
531396
4122
ပြီးတော့ ဘာသာစကားတွေဟာ
ဖြစ်ရပ်တွေကို ဖေါ်ပြရာတွင်လည်း မတူကြပါဘူး။
09:08
You take an event like this, an accident.
204
536060
2346
ဥပမာ၊ မတော်တဆဖြစ်မှုလို
ဖြစ်ရပ်ကို ယူကြည့်ကြမယ်။
09:10
In English, it's fine to say,
"He broke the vase."
205
538430
2788
အင်္ဂလိပ်စကားထဲမှာ၊ "သူဟာ ပန်းအိုးကို
ခွဲပစ်တယ်"လို့ ပြောနိုင်ပါတယ်။
09:13
In a language like Spanish,
206
541869
2544
စပိန်လို ဘာသာစကားထဲမှာကျတော့၊
09:16
you might be more likely
to say, "The vase broke,"
207
544437
2847
"ပန်းအိုး ကွဲသွားပြီ"လို့
ပြောဖြစ်ဖို့ များတယ်၊
ဒါမှမဟုတ် "ပန်းအိုး သူ့ဘာသာသူ
ကွဲသွားတယ်" ဖြစ်နိုင်တယ်။
09:19
or, "The vase broke itself."
208
547308
1561
09:21
If it's an accident, you wouldn't say
that someone did it.
209
549332
3222
အဲဒါဟာ မတော်တဆ ဖြစ်မှုမို့လို့
တစ်ယောက်က လုပ်ခဲ့တယ်လို့ မပြောကြဘူး။
09:24
In English, quite weirdly,
we can even say things like,
210
552578
3406
အင်္ဂလိပ်လို ပြောဆိုရာတွင် ကျွန်မတို့ဟာ
စဉ်းစားရခက်တဲ့ ပုံစံမျိုး၊
"ကျွန်မ လက်ကို ချိုးမိတယ်" ပြောနိုင်တယ်။
09:28
"I broke my arm."
211
556008
1247
09:29
Now, in lots of languages,
212
557953
1834
တကယ်တော့၊ ဘာသာစကား တော်တော်များထဲမှာ၊
ကိုယ်က ညဖက် အိမ်မောကျနေစဉ်
လမ်းလျှောက်တတ်လို့
09:31
you couldn't use that construction
unless you are a lunatic
213
559811
3171
လျှောက်နေစဉ် ကိုယ့်လက်ကို ချိုးမိဖို့
ကြိုးစားခဲ့တာ မဟုတ်ရင်၊ ပြောမရနိုင်ပါ--
09:35
and you went out
looking to break your arm --
214
563006
2129
09:37
(Laughter)
215
565159
1002
(ရယ်သံများ)
09:38
and you succeeded.
216
566185
1151
ချိုးရာမှာ အောင်မြင်ခဲ့သေးတယ်။
09:39
If it was an accident,
you would use a different construction.
217
567360
3264
မတော်တဆ ဖြစ်တာကို ကျွန်မတို့
တမျိုးတဖုံ ရေးဖွဲ့ဖို့ များပါတယ်။
09:42
Now, this has consequences.
218
570648
1805
အဲဒါ အကျိုးဆက် ရှိနိုင်ပါတယ်။
09:44
So, people who speak different languages
will pay attention to different things,
219
572477
4188
ဒီတော့၊ ဘာသာစကား အမျိုးမျိုး ပြောသူတို့ဟာ
သူတို့ ဘာသာစကားတွေရဲ့
09:48
depending on what their language
usually requires them to do.
220
576689
3406
ပုံမှန် တောင်းဆိုချက်အလိုက်၊
မတူတဲ့ အရာတွေကို အာရုံစိုက်ကြပါမယ်၊
09:52
So we show the same accident
to English speakers and Spanish speakers,
221
580119
4172
ကျွန်မတို့ မတော်တဆဖြစ်မှု တစ်ခုတည်းကို
အင်္ဂလိပ်နဲ့ စပိန်လို ပြောသူတွေကို ပြတော့၊
09:56
English speakers will remember who did it,
222
584315
3285
အင်္ဂလိပ်လို ပြောဆိုသူတွေဟာ
အဲဒါကို ပြုလုပ်ခဲ့သူကို မှတ်မိကြတယ်၊
အင်္ဂလိပ် ဘာသာက "သူ ပြုလုပ်ခဲ့တာ၊ ပန်းအိုး
ခွဲပစ်တာ သူပါ"လို့ တောင်းဆိုလို့ပါ။
10:00
because English requires you
to say, "He did it; he broke the vase."
223
588525
3414
အဲဒီအချိန်မှာ စပိန်လို ပြောဆိုသူက ပြုလုပ်
ခဲ့သူကို မှတ်မိဖို့ အလားအလာ နည်းပါတယ်၊
10:03
Whereas Spanish speakers might be
less likely to remember who did it
224
591963
3203
10:07
if it's an accident,
225
595190
1151
အဲဒါ မတော်တဆဖြစ်မှုပဲ၊
10:08
but they're more likely to remember
that it was an accident.
226
596365
2829
သူတို့ အဲဒါကို မတော်တဆဖြစ်မှု အဖြစ်သာ
မှတ်မိဖို့ များပါတယ်။
10:11
They're more likely
to remember the intention.
227
599218
2436
ဖြစ်ခဲ့ရခြင်းရဲ့ ရည်ရွယ်ရင်းကို
မှတ်မိဖို့ ပိုများပါတယ်။
10:13
So, two people watch the same event,
228
601678
3083
ဒီတော့၊ လူနှစ်ယောက်ဟာ
ဖြစ်ရပ် တစ်ခုကိုပဲ မြင်ကြတယ်၊
10:16
witness the same crime,
229
604785
2081
တစ်ခုတည်းသော မှုခင်းကို မြင်ခဲ့ကြတယ်၊
10:18
but end up remembering
different things about that event.
230
606890
3046
ဒါပေမဲ့၊ အဲဒီဖြစ်ရပ် အကြောင်း
သူတို့ မှတ်မိပုံ မတူကွဲပြားနေတယ်။
ကိုယ့်တွေ့ မြင်ခဲ့ရတဲ့ ကိစ္စတွေ ဆိုတော့၊
အဲဒါရဲ့ အကျိုးဆက်တွေ ရှိလာမှာ အမှန်ပါပဲ။
10:22
This has implications, of course,
for eyewitness testimony.
231
610564
3259
အဲဒါကြောင့် ပြစ်တင်မှုနဲ့
ဒဏ်ခတ်မှုတွေ ရှိလာနိုင်တယ်။
10:26
It also has implications
for blame and punishment.
232
614590
2362
ဒီတော့ အင်္ဂလိပ်လို ပြောဆို
သူတွေကို ယူကြရင်၊
10:28
So if you take English speakers
233
616976
1807
10:30
and I just show you
someone breaking a vase,
234
618807
2164
ခုနက ပြခဲ့တဲ့ တစ်ဦးဦးက
ပန်းအိုး ခွဲပစ်တာမျိုး၊
10:32
and I say, "He broke the vase,"
as opposed to "The vase broke,"
235
620995
3855
"ပန်းအိုး ကွဲသွားတယ်"ပြောမယ့်အစား ကျွန်မက
"သူ ပန်းအိုးကို ခွဲပစ်တယ်" ပြောရင်၊
ကိုယ်ကိုယ်တိုင် မြင်ခဲ့ရတယ် ဆိုတောင်၊
10:37
even though you can witness it yourself,
236
625504
1913
ကိုယ် ဗီဒီယိုကို ကြည့်ဖြစ်ခဲ့တောင်၊
10:39
you can watch the video,
237
627441
1268
10:40
you can watch the crime against the vase,
238
628733
2162
ကိုယ်ဟာ ပန်းအိုးဆိုင်ရာ ရာဇဝတ်မှုကို
စောင့်ကြည့်ခဲ့တောင်၊
"ပန်းအိုး ကွဲသွားတယ်"လို့ ပြောမယ့်အစား
10:44
you will punish someone more,
239
632157
1767
ကျွန်မက "သူ ပန်းအိုးကို ခွဲပစ်တယ်"
လို့ ပြောရင်၊
10:45
you will blame someone more
if I just said, "He broke it,"
240
633948
2853
10:48
as opposed to, "It broke."
241
636825
1493
ရှင်တို့ တစ်ဦးဦးကို
ဒဏ်ခတ်ဖြစ်ဖို့ များပါတယ်။
10:50
The language guides
our reasoning about events.
242
638931
3323
ဖြစ်ရပ်တွေကို ဆင်ခြင်ရာတွင် ဘာသာစကားဟာ
လမ်းညွှန်မှုတွေကို ချမှတ်ပေးပါတယ်။
ဘာသာစကားတွေဟာ ကျွန်မတို့ စဉ်းစားကြပုံကို
သိသိသာသာကြီး ပုံသွင်းပေးနိုင်ကြောင်း
10:55
Now, I've given you a few examples
243
643996
2886
10:58
of how language can profoundly
shape the way we think,
244
646906
3727
ဥပမာတချို့ကို ကျွန်မက ပြသပြီးခဲ့ပြီး
အဲဒါကို ပုံစံအမျိုးမျိုးဖြင့်
လုပ်ပေးနိုင်တာကို ပြသပြီးခဲ့ပါပြီ။
11:02
and it does so in a variety of ways.
245
650657
2175
ဒီတော့ ဘာသာစကားဟာ ကြီးမားလှတဲ့
သက်ရောက်မှုများ ရှိနိုင်တယ်၊
11:04
So language can have big effects,
246
652856
1931
11:06
like we saw with space and time,
247
654811
1742
နေရာနဲ့ အချိန်ဆိုင်ရာ ဥပမာများထဲတွင်၊
11:08
where people can lay out space and time
248
656577
1906
လူတွေဟာ နေရာနဲ့
အချိန်တွေကို လုံးဝကို မတူတဲ့
11:10
in completely different
coordinate frames from each other.
249
658507
3241
ပုံစံမျိုးဖြင့်၊ မတူကြတဲ့ ကိုသြဒိနိတ်
ဘောင်များဖြင့် ချမှတ်စီပေးနိုင်ကြပါတယ်။
ဘာသာစကားဟာ နက်ရှိုင်းတဲ့
သက်ရောက်မှုတွေ ရှိနိုင်တယ်--
11:14
Language can also have
really deep effects --
250
662781
2234
11:17
that's what we saw
with the case of number.
251
665039
2184
ဂဏန်းတွေရဲ့ ဥပမာထဲ
ကျွန်မတို့ မြင်ခဲ့ကြရပြီ။
ကိုယ့်ဘာသာစကားထဲ
ရေတွက်စရာ စကားလုံးတွေ ရှိမယ်၊
11:19
Having count words in your language,
252
667572
2043
11:21
having number words,
253
669639
1220
ဂဏန်းတွေအတွက် စကားလုံးတွေ ရှိရင်၊
11:22
opens up the whole world of mathematics.
254
670883
2561
သင်္ချာပညာ ကမ္ဘာကြီးကို ဖွင့်ပေးနိုင်မယ်။
11:25
Of course, if you don't count,
you can't do algebra,
255
673468
2503
ကိုယ်က မရေတတ်ရင်၊
အက္ခရာသင်္ချာလည်း ဘယ်ရှိနုိင်ပါမလဲ၊
11:27
you can't do any of the things
256
675995
1564
ဒီလို ခန်းမကြီးကို ဆောက်လုပ်ဖို့
11:29
that would be required
to build a room like this
257
677583
2743
လိုအပ်မယ့် အရာတွေ၊
ဒီလို ထုတ်လွှင့်မှုမျိုးကို ပြုလုပ်ဖို့
11:32
or make this broadcast, right?
258
680350
2004
လိုအပ်တဲ့ အရာတွေ လုပ်နိုင်မှာ မဟုတ်ပါဘူး။
အဲဒီလို ဂဏန်း စကားလုံးတွေရဲ့ လှည့်ကွက်
ကလေးက ကိုယ့်အတွက် သိနားလည်မှုရဲ့
11:34
This little trick of number words
gives you a stepping stone
259
682836
2863
11:37
into a whole cognitive realm.
260
685723
1481
အရှိတရားဆီကို လမ်းဖွင့်ပေးလိုက်ပါတယ်။
ဘာသာစကားဟာ ကျွန်မတို့
အရောင်နဲ့ ပတ်သက်ပြီး မြင်ခဲ့ရသလို
11:40
Language can also have
really early effects,
261
688420
2295
လူသားတွေ အပေါ် စောစီးစွာ
သက်ရောက်မှု ရှိုနိုင်ခဲ့ပါသေးတယ်။
11:42
what we saw in the case of color.
262
690739
2870
အဲဒါဟာ ရိုးရှင်း၊ အခြေခံကျတဲ့ သိနားလည်မှု
ဆိုင်ရာ ဆုံးဖြတ်ချက်တွေပါ။
11:46
These are really simple,
basic, perceptual decisions.
263
694205
2494
11:48
We make thousands of them all the time,
264
696723
2360
ကျွန်မတို့ အဲဒါတွေကို တချိန်လုံး
ထောင်နဲ့ချီ ချမှတ်ရတယ်၊
11:51
and yet, language is getting in there
265
699107
1817
အဲဒီမှာ ဘာသာစကားဟာ ပါဝင်နေပါတယ်၊
11:52
and fussing even with these tiny little
perceptual decisions that we make.
266
700948
4331
ကျွန်မတို့ ချမှတ်ကြရတဲ့ သိနားလည်မှုဆိုင်ရာ
သေးလှတဲ့ ဆုံးဖြတ်ချက်ထဲ စွက်ဖက်တတ်ပါတယ်။
ဘာသာစကား‘ဟာ ပိုကျယ်ပြန်တဲ့
သက်ရောက်မှုတွေ ရှိနိုင်တယ်။
11:58
Language can have really broad effects.
267
706787
1859
12:00
So the case of grammatical gender
may be a little silly,
268
708670
3228
သဒ္ဒါထဲက လိင်ကိစ္စ ထောက်ပြမှုဟာ
ပေါကြောင်ကြောင် ရှိနိုင်ပေမဲ့၊
တချိန်တည်း ရှိရှိသမျှ နာမ် အားလုံးတို့ဟာ
အဲဒီသဒ္ဒါလာ နိယာမထဲ အကျုံးဝင်ကြပါတယ်။
12:03
but at the same time,
grammatical gender applies to all nouns.
269
711922
3833
ဒီတော့ ဘာသာစကားက နာမ် တစ်ခုခုဆိုင်ရာ
ကိုယ့်စဉ်းစားဆင်ခြင်ပုံကို
12:08
That means language can shape
how you're thinking
270
716061
2289
12:10
about anything that can be
named by a noun.
271
718374
2887
ပုံသွင်းနိုင်ခြင်းကို
ဆိုလိုတာ ထင်ရှားနေတယ်။
12:14
That's a lot of stuff.
272
722185
1329
အဲဒီအကြောင်း တော်ပါပြီ။
နောက်ဆုံးအနေနဲ့၊ ကျွန်မတို့အတွက် အရေးပါတဲ့
အရာတွေကို
12:16
And finally, I gave you an example
of how language can shape things
273
724449
3257
ပုံသွင်းပေးပုံ ဥပမာ တစ်ခုကို ပေးခဲ့မယ်--
12:19
that have personal weight to us --
274
727730
1636
12:21
ideas like blame and punishment
or eyewitness memory.
275
729390
2576
ပြစ်တင်ခြင်းနဲ့ ဒဏ်ခတ်မှု ဒါမှမဟုတ်
မျက်မြင် သက်သေထွက်မှုလိုဟာမျိုး။
12:23
These are important things
in our daily lives.
276
731990
2164
အဲဒါတွေဟာ ကျွန်မတို့ နေ့စဉ်ဘဝအတွက်
အရေးကြီးတဲ့ အရာတွေပါ။
12:28
Now, the beauty of linguistic diversity
is that it reveals to us
277
736153
5001
ဘာသာစကားတွေ မတူကွဲပြားမှုတွေရဲ့
အလှတရားက လူသားဦးနှောက်ရဲ့
12:33
just how ingenious and how flexible
the human mind is.
278
741178
3947
ဖန်တီးကြံဆနိုင်စွမ်းနဲ့ ပျော့ပြောင်းမှုကို
ဖွင့်ထုတ် ပြသနေပါတယ်။
12:37
Human minds have invented
not one cognitive universe, but 7,000 --
279
745775
4531
လူ့ဦးနှောက်ဟာ သိမြင်လို့ရတဲ့ စကြာဝဠာကို
တစ်ခုမက ၇၀၀၀ အထိကို--
12:42
there are 7,000 languages
spoken around the world.
280
750330
2358
ကမ္ဘာတဝမ်းမှာ ဘာသာစကားတွေ
၇၀၀၀ ခန့်ကို ဖန်တီးနိုင်ခဲ့တယ်။
ကျွန်မတို့ နောက်ထပ်
အများကြီး ဖန်တီးနိုင်ဦးမှာပါ--
12:46
And we can create many more --
281
754010
1677
12:47
languages, of course, are living things,
282
755711
3083
ဘာသာစကားတွေဟာ
အသက်ရှိတဲ့ အရာပါ၊
12:50
things that we can hone
and change to suit our needs.
283
758818
3766
ကျွန်မတို့ တချိန်လုံး သွေးပေးနိုင်ပြီး
လိုအပ်ချက်နှင့်အညီ ပြောင်းလဲနိုင်ကြပါတယ်။
ဒီနေရာမှာ ဝမ်းနည်းစရာ ကောင်းတာက
အဲဒီလို ဘာသာစကား မတူကွဲပြားမှုတွေကို
12:55
The tragic thing is that we're losing
so much of this linguistic diversity
284
763786
3483
တချိန်လုံး ဆုံးရှုံးနေရတယ်။
12:59
all the time.
285
767293
1151
ကျွန်မတို့ တစ်ပတ်ကို ဘာသာစကား
တစ်ခုနှုန်းဖြင့် ဆုံးရှုံးနေရတယ်။
13:00
We're losing about one language a week,
286
768468
1892
13:02
and by some estimates,
287
770384
1466
တချို့ခန့်မှန်းချက်အရ၊
13:03
half of the world's languages
will be gone in the next hundred years.
288
771874
3267
လာမယ့် နှစ်တစ်ရာအတွင်း ကမ္ဘာ့ဘာသာစကား
တစ်ဝက် လုံးဝ ပျောက်ကွယ်သွားကြမယ်။
13:07
And the even worse news is that right now,
289
775966
2822
ဒီနေ့အတွက် အဲဒီထက် ပိုဆိုးတဲ့ သတင်းက၊
13:10
almost everything we know about
the human mind and human brain
290
778812
3708
လူ့စိတ်နဲ့ လူ့ဦးနှောက်ဆိုင်ရာ ကျွန်မတို့
သိကြတဲ့ အရာအားလုံးနီးပါးဟာ
13:14
is based on studies of usually American
English-speaking undergraduates
291
782544
5028
အများအားဖြင့် အမေရိက တက္ကသိုလ်များရှိ
အင်္ဂလိပ်စကားပြော ဘွဲ့ကြိုသင်တန်းမှ
13:19
at universities.
292
787596
1324
လေ့လာချက်တွေကို အခြေခံထားတာပါ။
တနည်းအားဖြင့် ကျန်တဲ့ လူသားတွေ
အားလုံး မပါဝင်သလို ဖြစ်နေပါတယ်။
13:22
That excludes almost all humans. Right?
293
790742
3533
ကျွန်မတို့ လူ့ဦးနှောက်အကြောင်း သိတာတွေဟာ
သိပ်ကို ကျဉ်းမြောင်း တဘက်သတ်ကျနေလို့၊
13:26
So what we know about the human mind
is actually incredibly narrow and biased,
294
794299
4971
13:31
and our science has to do better.
295
799294
3236
ကျွန်မတို့ရဲ့ သိပ္ပံပညာဟာ
အတော်ကလေး ကြိုးစားရပါမယ်။
ကျွန်မဟာ နောက်ဆုံး
စဉ်းစားစရာ အချက်ကို ပေးချင်ပါတယ်။
13:37
I want to leave you
with this final thought.
296
805987
2259
13:40
I've told you about how speakers
of different languages think differently,
297
808270
3513
ဘာသာစကား အမျိုးမျိုးကို ပြောသူတို့ရဲ့
တွေးခေါ်ပုံ မတူတာ ကျွန်မပြောခဲ့ပြီ။
13:43
but of course, that's not about
how people elsewhere think.
298
811807
3284
ဒါပေမဲ့ အဲဒါဟာ လူတွေ အရပ်ရပ်မှာ
တွေးခေါ်ပုံ အကြောင်း မဟုတ်ခဲ့ပါ။
13:47
It's about how you think.
299
815115
1419
ဒါက ရှင်တို့ ကိုယ်တိုင်ရဲ့ စဉ်းစားပုံပါ။
13:48
It's how the language that you speak
shapes the way that you think.
300
816558
3606
ကိုယ်ပြောတဲ့ ဘာသာစကားက ကိုယ့်
တွေးခေါ်ပုံကို ပုံသွင်းပေးမှု အကြောင်းပါ။
13:53
And that gives you the opportunity to ask,
301
821070
2576
အဲဒါနဲ့ ဆက်စပ်လျက်
ရှင်တို့ မေးစရာ ရှိနိုင်တာက၊
13:55
"Why do I think the way that I do?"
302
823670
2071
"ကျွန်ုပ် ဒီလို စဉ်းစားနေတာ ဘာကြောင့်လဲ။"
13:57
"How could I think differently?"
303
825765
1596
"ကျွန်ုပ်တို့ နောက်တမျိုး
ဘယ်လို စဉ်းစားနိုင်မလဲ။"
13:59
And also,
304
827908
1365
ပြီးတော့၊
"ဘယ်လို အတွေးအခေါ်မျိုးကို
ကျွန်ုပ် ဖန်တီးချင်လိုပါလိမ့်။"
14:01
"What thoughts do I wish to create?"
305
829297
1727
14:03
Thank you very much.
306
831842
1159
အထူး ကျေးဇူးတင်ပါတယ်။
14:05
(Applause)
307
833025
2756
(လက်ခုပ်သံများ)
Translated by Myo Aung
Reviewed by sann tint

▲Back to top

ABOUT THE SPEAKER
Lera Boroditsky - Cognitive scientist
Lera Boroditsky is trying to figure out how humans get so smart.

Why you should listen

Lera Boroditsky is an associate professor of cognitive science at University of California San Diego and editor in chief of Frontiers in Cultural Psychology. She previously served on the faculty at MIT and at Stanford. Her research is on the relationships between mind, world and language (or how humans get so smart).

Boroditsky has been named one of 25 visionaries changing the world by the Utne Reader, and is also a Searle Scholar, a McDonnell scholar, recipient of an NSF Career award and an APA Distinguished Scientist lecturer. She once used the Indonesian exclusive "we" correctly before breakfast and was proud of herself about it all day.

More profile about the speaker
Lera Boroditsky | Speaker | TED.com

Data provided by TED.

This site was created in May 2015 and the last update was on January 12, 2020. It will no longer be updated.

We are currently creating a new site called "eng.lish.video" and would be grateful if you could access it.

If you have any questions or suggestions, please feel free to write comments in your language on the contact form.

Privacy Policy

Developer's Blog

Buy Me A Coffee