Lera Boroditsky: How language shapes the way we think
Lera Boroditsky: ဘာသာစကားက ကျွန်ုပ်တို့ စဉ်းစားပုံကို ပုံသွင်းပေးပုံ
Lera Boroditsky is trying to figure out how humans get so smart. Full bio
Double-click the English transcript below to play the video.
ဘာသာစကားကို သုံးမယ် ...
using language ...
that we humans have.
လုပ်နိုင်စွမ်း တစ်ခုပါ။
thoughts to one another.
အခေါ်တွေကို တဦးမှတဦးထံ ပို့ပေးနိုင်ကြတယ်။
ပါးစပ်ဖြင့် အသံတွေကို ထုတ်လုပ်နေတယ်
I'm making sounds with my mouth
လေယူလေသိမ်း မျိုးစုံကို ထုတ်လုပ်ပါတယ်။
air vibrations in the air.
လှုပ်ခါစေပါတယ်။
ရှင်တို့ဆီကို သွားလျက်
those vibrations from your eardrums
တုန်ခါမှုကို နားစည်တွေထံမှ ရယူလျက်
we humans are able to transmit our ideas
လူသားတွေဟာ မိမိတို့ရဲ့ အတွေးအခေါ်တွေကို
ထုတ်လွှင့်ပေးနိုင်တယ်။
knowledge across minds.
အသိပညာတွေကို ထုတ်လွှင့်နိုင်ကြတယ်။
ထူးဆန်းတဲ့စိတ်ကူးကို ထည့်ပေးနိုင်တယ်။
in your mind right now.
ကြည့်စေချင်တယ်။
အဆင်ပြေခဲ့တယ် ဆိုရင်၊
relatively well in your life so far,
စဉ်းစားချင်မှ စဉ်းစားခဲ့ကြမှာပါ။
that thought before.
ရှင်တို့အား စဉ်းစားလာစေခဲ့တယ်၊
one language in the world,
ရှိကြတာ အမှန်ပါပဲ၊
ဘာသာစကားတွေ ၇၀၀၀ ခန့် ရှိတယ်။
spoken around the world.
from one another in all kinds of ways.
ကိုယ်ဟန်နဲ့ မတူကွဲပြားကြပါတယ်။
မတူတဲ့ အသံတွေ ရှိကြတယ်၊
ကွဲပြားပါသေးတယ်--
သိပ်ကို အရေးကြီးပါတယ်။
တွေးခေါ်မှုကို ပုံသွင်းပေးသလား။
shape the way we think?
အမျိုးမျိုး ဆွေးနွေးလာခဲ့ကြတယ်။
about this question forever.
Charlemagne မိန့်ကြားခဲ့တာက-
is to have a second soul" --
နောက်ဝိညာဉ် တခုရရှိခြင်းပါပဲ" -
ဧရာမ ကြေညာချက်ပဲ။
that language crafts reality.
ဂျူလီယက်ရဲ့ နှတ်မှ ပြောခဲ့တာက၊
Shakespeare has Juliet say,
would smell as sweet."
မွှေးကြိုင်းတဲ့ အနံ့ပဲဖြစ်မယ်။"
language doesn't craft reality.
ပုံသွင်းမပေးဘူးလို့ ဖြစ်နေပါတယ်။
back and forth for thousands of years.
ထောင်ချီ ရှိသွားပါပြီ။
အဲဒါကို တနည်းနည်းနဲ့
there hasn't been any data
ကျွန်မတို့မှာ မရှိပါဘူး။
ကမ္ဘာတစ်ဝှမ်းက ဓာတ်ခွဲခန်းများတွင်
and other labs around the world,
to weigh in on this question.
ဒေတာတွေ ကျွန်မတို့ဆီမှာ ရှိလာပါပြီ။
some of my favorite examples.
စပြီး ပြောပြပါရစေ။
from an Aboriginal community in Australia
လူ့အဖွဲ့အစည်းမှ ဥပမာပါ။
at the very west edge of Cape York.
Pormpuraaw တွင် နေထိုင်ကြတယ်။
အံ့အားသင့်စရာ အကောင်းဆုံးက
words like "left" and "right,"
စကားလုံးကို မသုံးကြခြင်းပါ။
is in cardinal directions:
လမ်းညွှန်သလို ပြောကြတယ်။
တောင်နဲ့ မြောက် သုံးကြတယ်။
I really mean everything.
တကယ့်ကို အရာရာတိုင်းပါ။
ပုရွက်ဆိတ် ရှိတယ်။"ပြောတာမျိုးပါ။
on your southwest leg."
မြောက်-အရှေ့မြောက်ဘက် ရွှေ့ပေးပါ။"
to the north-northeast a little bit."
Kuuk Thaayorre တို့ကျတော့၊
in Kuuk Thaayorre is you say,
ဆိုပြီး ဖြစ်ရမယ်။
around your day,
လမ်းလျှောက်သွားနေရတယ်၊
လိုတာကို စိတ်ကူးကြည့်ပါ။
oriented pretty fast, right?
အလျင်အမြန် တွေ့နိုင်မှာ သေချာတယ်။
couldn't get past "hello,"
မသိဘူးဆိုရင်၊
မရနိုင်ခဲ့မှာမို့လို့ပါ။
which way you were going.
တွေဟာ ဦးတည်ချက်ကို ကောင်းကောင်းသိကြတယ်။
like this stay oriented really well.
သူတို့ ဦးတည်ချက်ကို ကောင်းမွန်စွာ သိကြတယ်။
than we used to think humans could.
ညံ့ကြတယ်လို့ ကျွန်မတို့ ထင်တတ်ကြတယ်
were worse than other creatures
in our beaks or in our scales."
ကိုယ့်အကြေးခွံမှာသံလိုက် မရှိဘူး။"
trains you to do it,
အဲဒါကို လေ့ကျင့်ထားရင်၊
who stay oriented really well.
သိနားလည်သူတွေ အများကြီးပါ။
ဘယ်လောက် ကွဲပြားပုံကို
from the way we do it,
မျက်လုံးတွေ ပိတ်လိုက်ပြီး
your eyes for a second
မျက်လုံးတွေ ဖွင့်နိုင်ပါပြီ။
there, there, there, there ...
ဟိုမှာ၊ ဟိုမှာ၊ ဟိုမှာ၊ ဟိုမှာ...
ဘယ်ဖက်မှန်း မသိပါဘူး--
in this room was not very high.
ပြောနိုင်ပါတယ်။
ability across languages, right?
အတော့်ကို ကွာခြားနိုင်ပါတယ်။
distinguished group like you guys --
လူအုပ်ထဲမှာဆိုရင်--
and they would know.
in how people think about time.
သိပ်ကို ကွာခြားပါသေးတယ်။
of my grandfather at different ages.
ဓာတ်ပုံတွေကို ပြချင်တယ်။
to organize time,
အချိန်ကာလအလိုက် စီပေးခိုင်းခဲ့ရင်၊
ရေးသူ ဆိုရင်၊
in the opposite direction,
စီိပေးဖို့ များပါတယ်၊
ပြောခဲ့တဲ့ Kuuk Thaayorre လို
told you about, do it?
ဘယ်လို လုပ်ကြမလဲ။
သုံးမှာမသုံးကြတာ။
like "left" and "right."
မျက်နှာမူ ထိုင်နေကြရင်၊
ဘယ်မှ ညာသို့ သွားပါတယ်။
ထိုင်နေကြရင်၊
ညာမှ ဘယ်သို့ သွားပါတယ်။
မျက်နှာမူလျက် ထိုင်စေရင်၊
get locked on the body at all,
အပေါ်မှာ သော့ခတ်ထားတာမျိုး မဟုတ်ဘဲ၊
then time goes this way.
အချိန်ရဲ့ သွားပုံက ဒီလိုပါ။
အချိန်ရဲ့ သွားပုံက ဒီလိုပါ--
the direction of time chase me around
ကိုယ်ကျိုးကြည့်တဲ့
အချိန်ဟာ မြေပေါ်မှာပါ။
time is locked on the landscape.
လုံးဝကို ကွဲပြားတဲ့ နည်းလမ်းပါ။
of thinking about time.
တစ်ခု ရှိပါသေးတယ်။
how many penguins are there.
မေးတယ် ဆိုပါစို့။
ဘယ်လို ဖြေရှင်းကြမှာ ကျွန်မ သိပါတယ်။
that problem if you solved it.
four, five, six, seven, eight."
ငါး၊ ခြောက်၊ ခုနစ်၊ ရှစ် ရေမှာပါ။"
was the number of penguins.
that you're taught to use as kids.
လှည့်ကွက်လေးရဲ့ ရလဒ်ပါ။
and you learn how to apply it.
သုံးနည်းကို လေ့ကျင့်ခဲ့ကြတယ်။
အဲဒီလို မလုပ်ကြပါဘူး။
don't have exact number words.
ဂဏန်းအတွက် စကားလုံးတွေ မရှိလို့ပါ။
a word like "seven"
these languages don't count,
သုံးကြသူတို့ဟာ မရေတတ်ကြဘဲ၊
keeping track of exact quantities.
ပြဿနာ ရှိကြပါတယ်။
to match this number of penguins
စစ်ကြည့်ပေးရန် ကျွန်မ ပြောရင်၊
that linguistic trait can't do that.
ဘာသာစကားထဲမှာ မရေတွက်နိုင်ကြပါ။
ခွဲခြား သတ်မှတ်ရာမှာလည်း
they divide up the color spectrum --
စကားလုံး အများကြီးရှိချိန်မှာ၊
lots of words for colors,
"light" and "dark."
နှစ်လုံးတည်း ရှိနိုင်တယ်။
boundaries between colors.
ဘာသာစကားတွေ မတူကြပါဘူး။
there's a world for blue
အပြာအတွက် blue ဆိုတဲ့ စကားလုံး ရှိပြီး၊
that you can see on the screen,
ပြာတယ်လို့ ဆိုနိုင်ပေမဲ့၊
စကားတစ်လုံး မကပါဘူး။
have to differentiate
အပြာနုရောင် "goluboy"နဲ့
of experience of, in language,
ဘာသာစကားအရ၊
ခွဲခြား သိလာကြတယ်။
ကျွန်မတို့က လူတွေ အကြားမှာ စစ်ကြည့်တော့၊
to perceptually discriminate these colors,
ပြောဆိုကြသူတို့ဟာ အဲဒီလို
Russian speakers are faster
to tell the difference
as they're looking at colors --
ဦးနှောက်ကို လေ့လာကြည့်တော့--
from light to dark blue --
အပြာရင့်သို့ ပြောင်းလဲနေတယ် ဆိုရင်--
different words for light and dark blue
အမျိုးမျိုး သုံးသူတွေရဲ့ ဦးနှောက်တွေဟာ
အံ့ဖွယ် လျင်မြန်စွာ ခွဲခြားသိနိုင်လို့၊
as the colors shift from light to dark,
has categorically changed,"
ပြောင်းသွားပြီ" ပြောနိုင်ချိန်မှာ၊
of English speakers, for example,
ပြောသူရဲ့ ဦးနှောက်ကျတော့၊
this categorical distinction,
မခံစားရလို့၊
ဘာမှ ပြောင်းမသွားခဲ့လို့ပါ။
ပင်ကိုယ် ထူးခြားချက်တွေ ရှိတတ်တယ်။
of structural quirks.
သဒ္ဒါအရ လိင်ကို ခွဲခြား သတ်မှတ်ကြတယ်၊
often masculine or feminine.
ဣတ္ထိလိင် ခွဲခြား သတ်မှတ်ကြတယ်။
ဘာသာစကားအလိုက် ကွဲပြားနိုင်တယ်။
in German but masculine in Spanish,
စပိန်ထဲမှာကျတော့ ပုလ္လိင် ဖြစ်တယ်၊
consequence for how people think?
ပြောင်းလဲလာစေနိုင်ပါသလား။
as somehow more female-like,
နေကို အမျိုးသမီးပုံစံမျိုး ယူဆကြပြီး၊
ယောင်္ကျား ပုံစံမျိုး ယူဆကြလား။
တကယ့်ကို အဲဒီလို ဖြစ်နေတယ်။
to, say, describe a bridge,
ဥပမာ၊ တံတားအကြောင်းကို ပြောပြခိုင်းပါက၊
feminine in German,
ဖြစ်နေကာ၊
to say bridges are "beautiful," "elegant"
"လှလိုက်တာ""ကြော့ရှင်းလိုက်တာ" လို
သုံးတဲ့ စကားလုံးတွေ သုံးကြမယ်။
will be more likely to say
စပိန်လို ပြောဆိုသူတွေကျတော့
"ရှည်လျားကြသော" စသဖြင့်
စကားလုံးတွေ သုံးကြပါမယ်။
they describe events, right?
ဖြစ်ရပ်တွေကို ဖေါ်ပြရာတွင်လည်း မတူကြပါဘူး။
ဖြစ်ရပ်ကို ယူကြည့်ကြမယ်။
"He broke the vase."
ခွဲပစ်တယ်"လို့ ပြောနိုင်ပါတယ်။
to say, "The vase broke,"
ပြောဖြစ်ဖို့ များတယ်၊
ကွဲသွားတယ်" ဖြစ်နိုင်တယ်။
that someone did it.
တစ်ယောက်က လုပ်ခဲ့တယ်လို့ မပြောကြဘူး။
we can even say things like,
စဉ်းစားရခက်တဲ့ ပုံစံမျိုး၊
လမ်းလျှောက်တတ်လို့
unless you are a lunatic
ကြိုးစားခဲ့တာ မဟုတ်ရင်၊ ပြောမရနိုင်ပါ--
looking to break your arm --
you would use a different construction.
တမျိုးတဖုံ ရေးဖွဲ့ဖို့ များပါတယ်။
will pay attention to different things,
သူတို့ ဘာသာစကားတွေရဲ့
usually requires them to do.
မတူတဲ့ အရာတွေကို အာရုံစိုက်ကြပါမယ်၊
to English speakers and Spanish speakers,
အင်္ဂလိပ်နဲ့ စပိန်လို ပြောသူတွေကို ပြတော့၊
အဲဒါကို ပြုလုပ်ခဲ့သူကို မှတ်မိကြတယ်၊
ခွဲပစ်တာ သူပါ"လို့ တောင်းဆိုလို့ပါ။
to say, "He did it; he broke the vase."
ခဲ့သူကို မှတ်မိဖို့ အလားအလာ နည်းပါတယ်၊
less likely to remember who did it
that it was an accident.
မှတ်မိဖို့ များပါတယ်။
to remember the intention.
မှတ်မိဖို့ ပိုများပါတယ်။
ဖြစ်ရပ် တစ်ခုကိုပဲ မြင်ကြတယ်၊
different things about that event.
သူတို့ မှတ်မိပုံ မတူကွဲပြားနေတယ်။
အဲဒါရဲ့ အကျိုးဆက်တွေ ရှိလာမှာ အမှန်ပါပဲ။
for eyewitness testimony.
ဒဏ်ခတ်မှုတွေ ရှိလာနိုင်တယ်။
for blame and punishment.
သူတွေကို ယူကြရင်၊
someone breaking a vase,
ပန်းအိုး ခွဲပစ်တာမျိုး၊
as opposed to "The vase broke,"
"သူ ပန်းအိုးကို ခွဲပစ်တယ်" ပြောရင်၊
စောင့်ကြည့်ခဲ့တောင်၊
လို့ ပြောရင်၊
if I just said, "He broke it,"
ဒဏ်ခတ်ဖြစ်ဖို့ များပါတယ်။
our reasoning about events.
လမ်းညွှန်မှုတွေကို ချမှတ်ပေးပါတယ်။
သိသိသာသာကြီး ပုံသွင်းပေးနိုင်ကြောင်း
shape the way we think,
အဲဒါကို ပုံစံအမျိုးမျိုးဖြင့်
သက်ရောက်မှုများ ရှိနိုင်တယ်၊
အချိန်တွေကို လုံးဝကို မတူတဲ့
coordinate frames from each other.
ဘောင်များဖြင့် ချမှတ်စီပေးနိုင်ကြပါတယ်။
သက်ရောက်မှုတွေ ရှိနိုင်တယ်--
really deep effects --
with the case of number.
ကျွန်မတို့ မြင်ခဲ့ကြရပြီ။
ရေတွက်စရာ စကားလုံးတွေ ရှိမယ်၊
you can't do algebra,
အက္ခရာသင်္ချာလည်း ဘယ်ရှိနုိင်ပါမလဲ၊
to build a room like this
ဒီလို ထုတ်လွှင့်မှုမျိုးကို ပြုလုပ်ဖို့
ကလေးက ကိုယ့်အတွက် သိနားလည်မှုရဲ့
gives you a stepping stone
အရောင်နဲ့ ပတ်သက်ပြီး မြင်ခဲ့ရသလို
really early effects,
သက်ရောက်မှု ရှိုနိုင်ခဲ့ပါသေးတယ်။
ဆိုင်ရာ ဆုံးဖြတ်ချက်တွေပါ။
basic, perceptual decisions.
ထောင်နဲ့ချီ ချမှတ်ရတယ်၊
perceptual decisions that we make.
သေးလှတဲ့ ဆုံးဖြတ်ချက်ထဲ စွက်ဖက်တတ်ပါတယ်။
သက်ရောက်မှုတွေ ရှိနိုင်တယ်။
may be a little silly,
ပေါကြောင်ကြောင် ရှိနိုင်ပေမဲ့၊
အဲဒီသဒ္ဒါလာ နိယာမထဲ အကျုံးဝင်ကြပါတယ်။
grammatical gender applies to all nouns.
ကိုယ့်စဉ်းစားဆင်ခြင်ပုံကို
how you're thinking
named by a noun.
ဆိုလိုတာ ထင်ရှားနေတယ်။
အရာတွေကို
of how language can shape things
or eyewitness memory.
မျက်မြင် သက်သေထွက်မှုလိုဟာမျိုး။
in our daily lives.
အရေးကြီးတဲ့ အရာတွေပါ။
is that it reveals to us
အလှတရားက လူသားဦးနှောက်ရဲ့
the human mind is.
ဖွင့်ထုတ် ပြသနေပါတယ်။
not one cognitive universe, but 7,000 --
တစ်ခုမက ၇၀၀၀ အထိကို--
spoken around the world.
၇၀၀၀ ခန့်ကို ဖန်တီးနိုင်ခဲ့တယ်။
အများကြီး ဖန်တီးနိုင်ဦးမှာပါ--
အသက်ရှိတဲ့ အရာပါ၊
and change to suit our needs.
လိုအပ်ချက်နှင့်အညီ ပြောင်းလဲနိုင်ကြပါတယ်။
အဲဒီလို ဘာသာစကား မတူကွဲပြားမှုတွေကို
so much of this linguistic diversity
တစ်ခုနှုန်းဖြင့် ဆုံးရှုံးနေရတယ်။
will be gone in the next hundred years.
တစ်ဝက် လုံးဝ ပျောက်ကွယ်သွားကြမယ်။
the human mind and human brain
သိကြတဲ့ အရာအားလုံးနီးပါးဟာ
English-speaking undergraduates
အင်္ဂလိပ်စကားပြော ဘွဲ့ကြိုသင်တန်းမှ
အားလုံး မပါဝင်သလို ဖြစ်နေပါတယ်။
သိပ်ကို ကျဉ်းမြောင်း တဘက်သတ်ကျနေလို့၊
is actually incredibly narrow and biased,
အတော်ကလေး ကြိုးစားရပါမယ်။
စဉ်းစားစရာ အချက်ကို ပေးချင်ပါတယ်။
with this final thought.
of different languages think differently,
တွေးခေါ်ပုံ မတူတာ ကျွန်မပြောခဲ့ပြီ။
how people elsewhere think.
တွေးခေါ်ပုံ အကြောင်း မဟုတ်ခဲ့ပါ။
shapes the way that you think.
တွေးခေါ်ပုံကို ပုံသွင်းပေးမှု အကြောင်းပါ။
ရှင်တို့ မေးစရာ ရှိနိုင်တာက၊
ဘယ်လို စဉ်းစားနိုင်မလဲ။"
ကျွန်ုပ် ဖန်တီးချင်လိုပါလိမ့်။"
ABOUT THE SPEAKER
Lera Boroditsky - Cognitive scientistLera Boroditsky is trying to figure out how humans get so smart.
Why you should listen
Lera Boroditsky is an associate professor of cognitive science at University of California San Diego and editor in chief of Frontiers in Cultural Psychology. She previously served on the faculty at MIT and at Stanford. Her research is on the relationships between mind, world and language (or how humans get so smart).
Boroditsky has been named one of 25 visionaries changing the world by the Utne Reader, and is also a Searle Scholar, a McDonnell scholar, recipient of an NSF Career award and an APA Distinguished Scientist lecturer. She once used the Indonesian exclusive "we" correctly before breakfast and was proud of herself about it all day.
Lera Boroditsky | Speaker | TED.com