TEDxPSU
Liz Hajek: What rivers can tell us about the earth's history
لیز هایک: ڕووبارەکان دەتوانن چیمان پێبڵێن دەربارەی مێژووی زەوی
Filmed:
Readability: 3.9
1,411,824 views
ڕووبارەکان یەکێکن لە هێزە گەورەکانی سروشت-- چیاکان پاڵ پیوە دەنێن و زەوی هاڵدەکۆڵن ، ئاراستەکەیان بە بەردەوامی دەجوڵێت ، تێگەیشتن لەم شتانە گرنگە بۆ ئەو کەسانەی لەوێ دەژین لیز هایکی زەویناس باسی چەند شتێک دەکات لە کۆنەوە تا ئێستا و پێمان دەڵێ چۆن بتوانین باشترین شێوە ژیان بەسەربەرین.
Liz Hajek - Geoscientist
Liz Hajek studies sedimentary rocks to understand how landscapes change and evolve. Full bio
Liz Hajek studies sedimentary rocks to understand how landscapes change and evolve. Full bio
Double-click the English transcript below to play the video.
00:12
All right, let's get up
our picture of the earth.
our picture of the earth.
0
984
3256
زۆرباشە، با وێنەی زەوی بەرزکەینەوە.
00:16
The earth is pretty awesome.
1
4560
1416
زەوی زۆر شتێکی جوانە.
00:18
I'm a geologist, so I get
pretty psyched about this,
pretty psyched about this,
2
6000
2429
من زەویناسم، بۆیە زۆر دڵم بەمە خۆش دەبێ،
00:20
but the earth is great.
3
8453
1363
بەڵام زەوی زۆر گرنگە.
00:21
It's powerful, it's dynamic,
it's constantly changing.
it's constantly changing.
4
9840
3456
بەهێزە، دەجوڵێت، بە بەردەوامیش دەگۆڕێت.
00:25
It's a pretty exciting place to live.
5
13320
1800
شوێنێکی دڵخۆشکەرە بۆ ژیان.
00:28
But I want to share with you guys today
my perspective as a geologist
my perspective as a geologist
6
16280
3696
ئەمڕۆ من دەمەوێ شێوازی بینینی
خۆم باسبکەم بۆ ئێوە.
خۆم باسبکەم بۆ ئێوە.
00:32
in how understanding earth's past
7
20000
2216
بەوەی چۆن زانین دەربارەی مێژووی زەوی
00:34
can help inform and guide
decisions that we make today
decisions that we make today
8
22240
3496
یارمەتیمان دەدات لە ڕابەری کردنمان لەو
بڕیارانەی ئەمڕۆ دەیاندەین.
بڕیارانەی ئەمڕۆ دەیاندەین.
00:37
about how to sustainably live
on earth's surface.
on earth's surface.
9
25760
3080
دەربارەی ئەوەی چۆن بۆ ماوەیەکی
زۆر لەسەر زەوی بژین.
زۆر لەسەر زەوی بژین.
00:41
So there's a lot of exciting things
that go on on the surface of the earth.
that go on on the surface of the earth.
10
29520
3736
زۆر شتی سەرنجراکێش لەسەر
ڕووی زەوی ڕوودەدەن.
ڕووی زەوی ڕوودەدەن.
00:45
If we zoom in here a little bit,
11
33280
1560
ئەگەر هەندێک ئەمە بهێنینە پێشەوە.
00:47
I want to talk to you guys a little bit
about one of the things that happens.
about one of the things that happens.
12
35360
3656
دەمەوێ تۆزێک باسی یەکێک لەو
شتانەتان بۆ بکەم کە ڕوودەدات.
شتانەتان بۆ بکەم کە ڕوودەدات.
00:51
Material get shuffled around
earth's surface all the time,
earth's surface all the time,
13
39040
2746
ماددەکان بەسەر ڕووی زەوییەوە
بە بەردەوامی تێکەڵ دەبن،
بە بەردەوامی تێکەڵ دەبن،
00:53
and one of the big thing that happens
is material from high mountains
is material from high mountains
14
41800
3236
یەکێک لەو شتانەی کە ڕوودەدات ئەو
ماددەیەی کە لە شاخە بەرزەکانەوە
ماددەیەی کە لە شاخە بەرزەکانەوە
00:57
gets eroded and transported
and deposited in the sea.
and deposited in the sea.
15
45060
2476
لێدەبێتەوە و دەگوازرێتەوە
لەناو دەریاکەدا دەنیشێت.
لەناو دەریاکەدا دەنیشێت.
00:59
And this process is ongoing all the time,
16
47560
1956
ئەم پڕۆسەیەش بەردەوامە.
01:01
and it has huge effects
on how the landscape works.
on how the landscape works.
17
49550
2386
کاریگەریەکی زەبەلاحی هەیە
لەسەر شوێنە سروشتیەکان.
لەسەر شوێنە سروشتیەکان.
01:03
So this example here in south India --
18
51960
1896
ئەم نموونەیە لە باشووری هیند--
01:05
we have some of the biggest
mountains in the world,
mountains in the world,
19
53880
2496
ئەمانە هەندێک لە گەورەترین
چیاکانی جیهانن.
چیاکانی جیهانن.
01:08
and you can see in this satellite photo
20
56400
1976
لەم وێنەیەی مانگی دەستکردا
دەتوانیت بیبینیت.
دەتوانیت بیبینیت.
01:10
rivers transporting material
from those mountains out to the sea.
from those mountains out to the sea.
21
58400
4176
ڕووبارەکان ماددەکان لە شاخەکانەوە
دەگوازنەوە بۆ دەریاکان.
دەگوازنەوە بۆ دەریاکان.
01:14
You can think of these rivers
like bulldozers.
like bulldozers.
22
62600
2175
دەتوانی ئەم ڕوبارانە وەک بڵدۆزەر
تەماشا بکەیت.
تەماشا بکەیت.
01:16
They're basically taking these mountains
and pushing them down towards the sea.
and pushing them down towards the sea.
23
64800
3720
بە کورتی ڕووبارەکان پاڵ بە
شاخەکانەوە دەنێن بۆ ناو دەریاکان،
شاخەکانەوە دەنێن بۆ ناو دەریاکان،
01:21
We'll give you guys an example here.
24
69440
1816
لێرەدا نموونەیەکتان دەدەمێ
01:23
So we zoom in a little bit.
25
71280
1336
هەندێک دەیهێنینە پێشەوە.
هاوڕێیان من دەمەوێ بە تایبەتی
باسی ڕووبارێکتان بۆ بکەم.
باسی ڕووبارێکتان بۆ بکەم.
01:24
I want to talk to you guys
specifically about a river.
specifically about a river.
26
72640
2536
دەتوانین ئەم شێوە جوانانە ببینین
کە ڕووبارەکان دروستی دەکەن
کە ڕووبارەکان دروستی دەکەن
01:27
We can see these beautiful patterns
that the rivers make
that the rivers make
27
75200
2656
01:29
as they're pushing material
down to the sea,
down to the sea,
28
77880
2096
کاتێک پاڵ بەو ماددانەوە دەنێن
بۆ ناو دەریاکە.
بۆ ناو دەریاکە.
01:32
but these patterns aren't static.
29
80000
1616
بەڵام ئەم شێوانە وەستاو نین.
01:33
These rivers are wiggling
and jumping around quite a bit,
and jumping around quite a bit,
30
81640
2686
ئەم ڕووبارانە تۆزێک دەجوڵێن
و بازبازێن دەکەن.
و بازبازێن دەکەن.
01:36
and it can have big impacts on our lives.
31
84350
1966
وە ئەمەش کاریگەری بەسەر ژیانمانەوە هەیە.
01:38
So an example of this
is this is the Kosi River.
is this is the Kosi River.
32
86340
2396
نموونەیەکی ئەمەش ڕوباری کۆسیە.
01:40
So the Kosi River
has this nice c-shaped pathway,
has this nice c-shaped pathway,
33
88760
2656
ڕووباری کۆسی شێوەیەکی سی جوانی هەیە.
01:43
and it exits the big mountains of Nepal
34
91440
2456
لە شاخە بەرزەکانی نیپاڵەوە یەت
01:45
carrying with it a ton of material,
35
93920
2136
بە تەن ماددە هەڵدەگرێت،
01:48
a lot of sediments that's being
eroded from the high mountains,
eroded from the high mountains,
36
96080
2966
نیشتووی زۆر کە لە چیا بەرزەکانەوە
لێکراونەتەوە،
لێکراونەتەوە،
01:51
and it spreads out across India
37
99070
1856
بە ناو هیندستاندا بڵاو دەبێتەوە
01:52
and moves this material.
38
100950
1320
ماددەکان دەجوڵێنێ .
01:54
So we're going to zoom in to this area
39
102560
2296
ئەم ناوچەیە دێنینە پێشەوە
01:56
and I'm going to tell you a little bit
about what happened with the Kosi.
about what happened with the Kosi.
40
104880
3429
هەندێک شتتان بۆ باس دەکەم دەربارەی
چی بەسەر کۆسی دا هات.
چی بەسەر کۆسی دا هات.
02:00
It's an example of how dynamic
these systems can be.
these systems can be.
41
108333
2563
ئەمە نموونەیەکە کە ئەم سیستمانە
چەن جوڵاون.
چەن جوڵاون.
02:02
So this is a satellite image
from August of 2008,
from August of 2008,
42
110920
3576
لەم وێنە سەتەلایتەی مانگی ٨ ی ٢٠٠٨ .
02:06
and this satellite image is colored
43
114520
1696
ئەم وێنەیە ڕەنگ کراوە
بۆ ئەوەی بۆشاییەکانی کە ڕووەکیان تێدایە
بە سەوز دەرکەون
بە سەوز دەرکەون
02:08
so that vegetations or plants
show up as green
show up as green
44
116240
2176
02:10
and water shows up as blue.
45
118440
1656
ئاوەکەش بە شین دەرکەوێ.
02:12
So here again you can see
that c-shaped pathway
that c-shaped pathway
46
120120
3536
لێرەشدا دیسان دەتوانی ئەو
ڕێڕەوە شێوە سیە ببینیت
ڕێڕەوە شێوە سیە ببینیت
02:15
that this river takes as it exits Nepal.
47
123680
1920
کە ڕووبارەکە دروستی دەکات
کە نیپاڵ جێدێلێت.
کە نیپاڵ جێدێلێت.
02:18
And now this is monsoon season.
48
126120
2016
ئێستەش وەرزی باران بارینی بەلێزمەیە.
02:20
August is monsoon season
in this region of the world,
in this region of the world,
49
128160
2496
مانگی ٨ وەرزی بارانی بەلێزمەیە
لەم هەرێمەی جیهاندا.
لەم هەرێمەی جیهاندا.
02:22
and anyone that lives near a river
is no stranger to flooding
is no stranger to flooding
50
130680
2896
هەموو ئەو کەسانەی کە نزیک ڕووبارێک
دەژین لافاویان زۆر دیوە.
دەژین لافاویان زۆر دیوە.
02:25
and the hazards and inconveniences
at minimum that are associated with that.
at minimum that are associated with that.
51
133600
3572
هەروەها هەموو ئەو شتە خراپ و وێرانکاریانەی
کە لەگەڵ ئەمە دروست دەبن.
کە لەگەڵ ئەمە دروست دەبن.
02:29
But something interesting
happened in 2008,
happened in 2008,
52
137440
2256
بەڵام شتێکی سەرنجڕاکێش لە ٢٠٠٨ ڕوویدا،
02:31
and this river moved in a way
that's very different.
that's very different.
53
139720
2896
ئەم ڕووبارە بە شێوەیەکی زۆر جیاواز جوڵا.
02:34
It flooded in a way that's very
different than it normally does.
different than it normally does.
54
142640
3000
لافاوێکی دروست کرد زۆر
جیاواز لەوەی کە دەیکا.
جیاواز لەوەی کە دەیکا.
02:37
So the Kosi River is flowing down here,
55
145664
2752
ئێ ڕووباری کۆسی دێتە ئێرە،
بەڵام هەندێک کات کە ڕووبارەکان
پارچەکان پاڵ پێوە دەنێن.
پارچەکان پاڵ پێوە دەنێن.
02:40
but sometimes as these rivers
are bulldozing sediment,
are bulldozing sediment,
56
148440
2576
02:43
they kind of get clogged,
57
151040
1256
ئەم شتانە پێکەوە دەنوسێن،
02:44
and these clogs can
actually cause the rivers
actually cause the rivers
58
152320
2136
ئەم پێکەوەنوساوانەش وادەکەن کە ڕووبارەکان
02:46
to shift their course dramatically.
59
154480
1696
ڕێڕەوەکەیان بە تەواوی بگۆڕن.
02:48
So this satellite image
is from just two weeks later.
is from just two weeks later.
60
156200
2856
ئەم وێنە سەتەلایتیە ڕێك دوای دوو هافتەیە.
02:51
Here's the previous pathway,
61
159080
1936
ئەمە ڕێڕەوی پێشوو،
02:53
that c-shaped pathway,
62
161040
1616
ڕێڕەوە شێوە سییەکە،
02:54
and you notice it's not blue anymore.
63
162680
2096
کە دەبینی شین نیە.
02:56
But now what we have is this blue pathway
64
164800
1976
بەڵام ئێستە ئەم ڕێڕەوە شینەمان هەیە
02:58
that cuts down the middle
of the field of view here.
of the field of view here.
65
166800
2456
کە ناوەڕاستی ئەم دیمەنە دەبڕێت.
03:01
What happened is
the Kosi River jumped its banks,
the Kosi River jumped its banks,
66
169280
2336
ئەمەی ڕوویداوە ئەوەیە کە ڕووباری کۆسی
بازی داوە،
بازی داوە،
03:03
and for reference,
the scale bar here is 40 miles.
the scale bar here is 40 miles.
67
171640
2696
وە بۆ سەرچاوە هێڵی تۆمار لێرە ٤٠ میلە.
03:06
This river moved
over 30 miles very abruptly.
over 30 miles very abruptly.
68
174360
3520
ڕووبارەکە ٣٠ میل لایداوە زۆر بە خێرایی.
03:10
So this river got clogged
and it jumped its banks.
and it jumped its banks.
69
178560
3176
بۆیە ئەم ڕووبارە گیرا و بازیدا.
03:13
Here's an image from about a week later,
70
181760
2096
ئەمەش وێنەیەک دوای یەک هەفتە،
03:15
and you can see
these are the previous pathways,
these are the previous pathways,
71
183880
2256
وە دەبینی کە ڕێڕەوەکانی پێشوو.
03:18
and you can see this process
of river-jumping continues
of river-jumping continues
72
186160
2656
دەبینی پڕۆسەی بازدانی
ئەم ڕووبارە بەردەوامە
ئەم ڕووبارە بەردەوامە
03:20
as this river moves farther away
from its major course.
from its major course.
73
188840
2572
کە ڕووبارەکە دوورتر
دەکەوێتەوە لە ڕاڕەوەکەی.
دەکەوێتەوە لە ڕاڕەوەکەی.
03:23
So you can imagine
in landscapes like this,
in landscapes like this,
74
191920
2056
ئەم جۆرە شوێنانە وا دەکەن
بیری لێبکەیتەوە،
بیری لێبکەیتەوە،
03:26
where rivers move around frequently,
75
194000
2616
کە ڕووبارەکان زۆر دەجوڵێن.
03:28
it's really important to understand when,
where and how they're going to jump.
where and how they're going to jump.
76
196640
4496
زۆر گرنگە بزانیت کەی و لە کوێ،
ئەم ڕووبارانە باز دەدەن.
ئەم ڕووبارانە باز دەدەن.
03:33
But these kinds of processes
also happen a lot closer to home as well.
also happen a lot closer to home as well.
77
201160
3880
بەڵام ئەم پڕۆسانە لای خۆشمان ڕوودەدەن.
03:37
So in the United States,
78
205640
1816
بۆیە لە ویلایەتە یەکگرتووەکان.
03:39
we have the Mississippi River
that drains most of the continental US.
that drains most of the continental US.
79
207480
4056
ڕووباری میسیسیپی هەیە کە
زۆربەی ئەمریکا دەگرێتەوە.
زۆربەی ئەمریکا دەگرێتەوە.
03:43
It pushes material
from the Rocky Mountains
from the Rocky Mountains
80
211560
2376
پارچە لە شاخەکانی ڕۆکی دێنێ
03:45
and from the Great Plains.
81
213960
1536
لە شوێنە بەرزە گەورەکانەوە.
03:47
It drains it and moves it
all the way across America
all the way across America
82
215520
3216
هەمووی کۆ دەکاتەوە و بە
هەموو ئەمریکا دەگەڕێت
هەموو ئەمریکا دەگەڕێت
03:50
and dumps it out in the Gulf of Mexico.
83
218760
1920
لە کەنداوی مەکسیک فڕێیدەدا.
03:53
So this is the course of the Mississippi
that we're familiar with today,
that we're familiar with today,
84
221320
3456
ئەم ڕێڕەوی میسیسیپیە کە
دەیزانین لە ئێستادا.
دەیزانین لە ئێستادا.
03:56
but it didn't always flow
in this direction.
in this direction.
85
224800
2096
بەڵام هەمیشە ئەمە ڕێڕەوەکەی نەبووە.
03:58
If we use the geologic record,
86
226920
1656
ئەگەر مێژووی زەویناسی بهێنین.
04:00
we can reconstruct
where it went in the past.
where it went in the past.
87
228600
2720
دەتوانین ڕێڕەوەکەی پێشووی دروست بکەینەوە
04:04
So for example, this red area here
88
232120
2296
بۆ نموونە ئەم شوێنە سوورەی ئێرە
04:06
is where we know the Mississippi River
flowed and deposited material
flowed and deposited material
89
234440
3536
ئەو شوێنەیە کە دەزانین ڕووباری میسیسیپی
پارچە دێنێت
پارچە دێنێت
04:10
about 4,600 years ago.
90
238000
1640
نزیکەی ٤٦٠٠ ساڵ لەمەوپێش.
04:12
Then about 3,500 years ago it moved
91
240240
2096
پێش ٣٥٠٠ ساڵ جوڵا
04:14
to follow the course
outlined here in orange.
outlined here in orange.
92
242360
2376
بۆ ئەم ڕێڕەوەی کە بە پرتەقاڵی کێشراوە.
04:16
And it kept moving and it keeps moving.
93
244760
2016
بە بەرداومیش جوڵاوە.
04:18
So here's about 2,000 years ago,
94
246800
1896
ئەمەش نزیکەی ٢٠٠٠ ساڵ پێش ئێستا،
04:20
a thousand years ago,
95
248720
1696
١٠٠٠ ساڵ پێشتر.
04:22
700 years ago.
96
250440
1216
٧٠٠ ساڵ
04:23
And it was only
as recently as 500 years ago
as recently as 500 years ago
97
251680
2416
نزیکەی ٥٠٠ ساڵ پێش ئێستا بوو
04:26
that it occupied the pathway
that we're familiar with today.
that we're familiar with today.
98
254120
2839
بوو بەم ڕێڕەوەی کە پێی ئاشناین ئەمڕۆ.
04:30
So these processes are really important,
99
258079
1937
ئەم پڕۆسانە زۆر گرنگن
04:32
and especially here, this delta area,
100
260040
2856
بە تایبەتی ئەم ناوچەی دەلتایە.
04:34
where these river-jumping events
in the Mississippi
in the Mississippi
101
262920
3816
کە ئەم ڕووداوی بازی ڕووبارە لە میسیسیپی
زەمین دروست دەکەن بۆ ئەوەی کە دەستکاری
زەمینی دەریاکە بکەن.
زەمینی دەریاکە بکەن.
04:38
are building land at the interface
of the land and the sea.
of the land and the sea.
102
266760
2816
04:41
This is really valuable real estate,
103
269600
1736
ئەمە ناوچەیەکی گرنگی نیشتەجێبوونە.
04:43
and deltas like this are some of the most
densely populated areas on our planet.
densely populated areas on our planet.
104
271360
5256
ئەم ناوچە دەلتایانە کە چڕترین شوێنی
نیشتەجێبوونە لەسەر ئەم هەسارەیە.
نیشتەجێبوونە لەسەر ئەم هەسارەیە.
04:48
So understanding the dynamics
of these landscapes,
of these landscapes,
105
276640
2456
تێگەشتن لە کارکردنی ئەم دیمەنانە.
04:51
how they formed and how they will
continue to change in the future
continue to change in the future
106
279120
3136
چۆن دروست بوون و چۆن بەردەوام
دەگۆڕێن لە داهاتوودا
دەگۆڕێن لە داهاتوودا
04:54
is really important
for the people that live there.
for the people that live there.
107
282280
2400
زۆر گرنگە بۆ ئەوانەی لێرە دەژین.
04:57
So rivers also wiggle.
108
285480
1536
ڕووبارەکان دەشلەقێن.
04:59
These are sort of bigger jumps
that we've been talking about.
that we've been talking about.
109
287040
2896
ئەمانە هەندێک بازی گەورەترن
لەوانەی باسمان کردن.
لەوانەی باسمان کردن.
05:01
I want to show you guys
some river wiggles here.
some river wiggles here.
110
289960
2256
دەمەوێ هەندێک شڵەقانی
ڕووبارتان پیشان بەم.
ڕووبارتان پیشان بەم.
05:04
So we're going to fly down
to the Amazon River basin,
to the Amazon River basin,
111
292240
2536
ڕێڕەوی ڕووباری ئەمازۆن، و
05:06
and here again we have a big river system
112
294800
2016
لێرەش سیستمێکی گەورەی ڕووبارمان هەیە
05:08
that is draining and moving and plowing
material from the Andean Mountains,
material from the Andean Mountains,
113
296840
4376
کە پارچەکان لە چیاکانی ئەندیز
کۆدەکاتەوە و دەجوڵێنێ و پاڵیان پێوە دەنێ.
کۆدەکاتەوە و دەجوڵێنێ و پاڵیان پێوە دەنێ.
بە هەموو ئەمریکای باشووردا دەیگوازێتەوە
05:13
transporting it across South America
114
301240
1816
05:15
and dumping it out
into the Atlantic Ocean.
into the Atlantic Ocean.
115
303080
2680
لە زەریای ئەتڵەسی فڕێی دەدات.
05:18
So if we zoom in here, you guys
can see these nice, curvy river pathways.
can see these nice, curvy river pathways.
116
306560
4696
ئەگەر ئەمە بهێنینە پێشەوە، دەتوانن
ئەم ڕێڕەوە چەماوە جوانانەی ڕووبار ببینن.
ئەم ڕێڕەوە چەماوە جوانانەی ڕووبار ببینن.
05:23
Again, they're really beautiful,
but again, they're not static.
but again, they're not static.
117
311280
2976
دووبارە، زۆر جوانن بەڵام دیسان
وەستاو نین.
وەستاو نین.
05:26
These rivers wiggle around.
118
314280
1736
ئەم ڕووبارانە چالاکن.
05:28
We can use satellite imagery
over the last 30 or so years
over the last 30 or so years
119
316040
3616
دەتوانین وێنەی سەتەلایتی ٣٠ ساڵ
لەمەو پێش یان زیاتر بەکاربهێنین
لەمەو پێش یان زیاتر بەکاربهێنین
05:31
to actually monitor how these change.
120
319680
2136
بۆ ئەوەی چاودێری ئەم گۆڕانانە بکەین.
05:33
So take a minute and just watch
any bend or curve in this river,
any bend or curve in this river,
121
321840
4176
خولەکێک دەوەستین و تەماشای
هەر چەماوییەک و پێچێک لەم ڕووبارە دەکەین.
هەر چەماوییەک و پێچێک لەم ڕووبارە دەکەین.
05:38
and you'll see it doesn't stay
in the same place for very long.
in the same place for very long.
122
326040
2976
دەبینی کە لە شوێنی خۆی نامێنێتەوە
بۆ کاتێکی زۆر.
بۆ کاتێکی زۆر.
05:41
It changes and evolves
and warps its pattern.
and warps its pattern.
123
329040
2280
دەگۆڕێت و گەشەدەکات و شێوازەکەی
کۆدەکاتەوە.
کۆدەکاتەوە.
05:44
If you look in this area in particular,
124
332840
2376
ئەگەر تەماشای ئەم شوێنە بەتایبەتی بکەیت.
05:47
I want you guys to notice
there's a sort of a loop in the river
there's a sort of a loop in the river
125
335240
2976
دەمەوێ ئێوە سەرنج بدەن لەو
شێوە بازنەییە لە ڕووبارەکە
شێوە بازنەییە لە ڕووبارەکە
05:50
that gets completely cut off.
126
338240
1416
کە بەتەواوی دەقرتێت.
05:51
It's almost like a whip cracking
127
339680
1576
لە شێوەیەکی قامچی دەچێت
05:53
and snaps off the pathway
of the river at a certain spot.
of the river at a certain spot.
128
341280
2680
کە لە ڕووبارەکە دەبێتەوە لە
خاڵێکی دیاریکراودا.
خاڵێکی دیاریکراودا.
05:56
So just for reference, again,
129
344360
1616
تەنها وەک سەرچاوەیەک، دووبارە
05:58
in this location, that river
changed its course over four miles
changed its course over four miles
130
346000
4936
لەم شوێنە ڕووبارەکە ڕاڕەوەکەی
٤ میل گۆڕیوە.
٤ میل گۆڕیوە.
06:02
over the course of a season or two.
131
350960
1680
لە نزیکەی وەرزێک یان دووان.
06:05
So the landscapes
that we live in on earth,
that we live in on earth,
132
353080
2896
بۆیە ئەو دیمەنانەی کە ئێمە لە ناویاندا
دەژین لەسەر زەوی.
دەژین لەسەر زەوی.
06:08
as this material
is being eroded from the mountains
is being eroded from the mountains
133
356000
2416
کە ئەم ماددەیە لەسەر چیاکانەوە دێتە خوارێ
06:10
and transported to the sea,
134
358440
1336
دەگوازرێتەوە بۆ دەریا،
06:11
are wiggling around all the time.
135
359800
1616
بە بەردەوامی دەشلەقێن.
06:13
They're changing all the time,
136
361440
1456
بەبەردەوامی دەگۆڕێن،
06:14
and we need to be able
to understand these processes
to understand these processes
137
362920
2456
دەبێ بتوانین لەو پڕۆسەیە تێبگەین
06:17
so we can manage and live
sustainably on these landscapes.
sustainably on these landscapes.
138
365400
2736
بۆ ئەوەی بتونانین لەم شوێنانە بژین.
06:20
But it's hard to do
if the only information we have
if the only information we have
139
368160
3056
بەڵام ئەوە شتێکی گرانە ئەگەر تەنها زانیاری
کە هەمانبێت
کە هەمانبێت
06:23
is what's going on today
at earth's surface.
at earth's surface.
140
371240
2336
ئەوە بێت کە لەسەر زەوی دەگوزەرێ لەمڕۆدا.
06:25
Right? We don't have
a lot of observations.
a lot of observations.
141
373600
2056
وایە؟ چاودێریەکی زۆرمان نییە.
06:27
We only have 30 years' worth
of satellite photos, for example.
of satellite photos, for example.
142
375680
4816
تەنها نزیکەی ٣٠ ساڵ لە وێنەی
سەتەلایتمان هەیە ، بۆ نموونە.
سەتەلایتمان هەیە ، بۆ نموونە.
06:32
We need more observations
to understand these processes more.
to understand these processes more.
143
380520
2896
چاودێری زیاترمان دەوێ بۆ ئەوەی
لەم پڕۆسانە تێبگەین.
لەم پڕۆسانە تێبگەین.
06:35
And additionally, we need to know
144
383440
1616
بە زیادەش، دەبێ بزانین
06:37
how these landscapes are going
to respond to changing climate
to respond to changing climate
145
385080
3216
ئەم شوێنانە چۆن دەگۆڕێن
لەگەڵ گۆڕانی کەشدا
لەگەڵ گۆڕانی کەشدا
06:40
and to changing land use
146
388320
1256
بۆ گۆڕانی بەکارهێنانی زەمین
06:41
as we continue to occupy
and modify earth's surface.
and modify earth's surface.
147
389600
2840
لەبەرئەوەی ئێمە بە بەردەوامی ڕووی
زەوی دەستکاری دەکەین و پڕی دەکەینەوە.
زەوی دەستکاری دەکەین و پڕی دەکەینەوە.
06:45
So this is where the rocks come in.
148
393160
2536
لێرەدا تاشە بەردەکان دێن.
06:47
So as rivers flow,
149
395720
2496
لە کاتێکدا ڕووبارەکان دەڕۆن.
06:50
as they're bulldozing material
from the mountains to the sea,
from the mountains to the sea,
150
398240
2896
لەو کاتەی کە ماددەکان لە چیاکانەوە
دێنن بۆ دەریا.
دێنن بۆ دەریا.
06:53
sometimes bits of sand and clay
and rock get stuck in the ground.
and rock get stuck in the ground.
151
401160
3456
هەندێک جار بەشێک لە لم و قوڕ
و بەرد لە ناو زەمینەکە گیردەخۆن.
و بەرد لە ناو زەمینەکە گیردەخۆن.
06:56
And that stuff that gets stuck
in the ground gets buried,
in the ground gets buried,
152
404640
2696
ئەو شتانەی کە گیر دەخۆن دەنێژرێن.
06:59
and through time, we get
big, thick accumulations of sediments
big, thick accumulations of sediments
153
407360
3736
لەگەڵ کاتدا نیشتووی گەورەی
ئەستوورمان دەست دەکەوێت.
ئەستوورمان دەست دەکەوێت.
07:03
that eventually turn into rocks.
154
411120
2016
دواییش دەبێ بە تاشەبەرد.
07:05
What this means is that we can
go to places like this,
go to places like this,
155
413160
2576
ئەمە واتای ئەوەیە دەتوانین بێین
بۆ شوێنی لەمجۆرە
بۆ شوێنی لەمجۆرە
07:07
where we see big, thick stacks
of sedimentary rocks,
of sedimentary rocks,
156
415760
2696
کە لەوێ بەردی نیشتووی
گەورەی ئەستوور دەبینین.
گەورەی ئەستوور دەبینین.
07:10
and go back in time
157
418480
1496
وە بشگەڕێینەوە بە مێژوودا
07:12
and see what the landscapes
looked like in the past.
looked like in the past.
158
420000
2736
تەماشا بکەین لە پێشتر
ئەم شوێنانە چۆن بوون.
ئەم شوێنانە چۆن بوون.
07:14
We can do this to help reconstruct
159
422760
2136
دەتوانین ئەمە بکەین بۆ درووستکردنەوە و
07:16
and understand
how earth landscapes evolve.
how earth landscapes evolve.
160
424920
4320
تێگەشتن لەوەی جوگرافیای زەوی
چۆن پەرەی سەندووە.
چۆن پەرەی سەندووە.
07:22
This is pretty convenient, too,
161
430160
1616
ئەمانە زۆر باشیشن.
07:23
because the earth has had
sort of an epic history. Right?
sort of an epic history. Right?
162
431800
2976
لەبەر ئەوەی زەوی مێژوویەکی
ئەفسانەیی هەبووە، وایە؟
ئەفسانەیی هەبووە، وایە؟
07:26
So this video here
is a reconstruction of paleogeography
is a reconstruction of paleogeography
163
434800
4816
ئەم ڤیدیۆیە بریتییە لە دروستکردنەوەی
زەوی کۆن
زەوی کۆن
07:31
for just the first
600 million years of earth's history.
600 million years of earth's history.
164
439640
3616
بۆ ٦٠٠ ملیۆن ساڵی سەرەتای تەمەنی زەوی.
07:35
So just a little bit of time here.
165
443280
1976
تەنها هەندێک کات لێرە.
07:37
So as the plates move around,
166
445280
2736
کاتێک چینەکانی دەسوڕێنەوە،
07:40
we know climate has changed,
sea level has changed,
sea level has changed,
167
448040
3136
دەزانین کەش گۆڕاوە و
ئاستی دەریا گۆڕاوە،
ئاستی دەریا گۆڕاوە،
07:43
we have a lot of different
types of landscapes
types of landscapes
168
451200
3656
چەندین شوێنی جیاوازمان هەیە
07:46
and different types of environments
that we can go back --
that we can go back --
169
454880
2736
چەندین ژینگەی جیاواز کە
دەتوانین بڕۆینەوە--
دەتوانین بڕۆینەوە--
ئەگەر ئامێری کات مان هەبێت--
07:49
if we have a time machine --
170
457640
1376
دەتوانین بگەڕێینەوە و تەماشای،
07:51
we can go back and look at,
171
459040
1336
07:52
and we do indeed have a time machine
172
460400
1736
و بەڕاستی پێویستمان بە ئامێری
کات گەڕاندنەوە هەیە
کات گەڕاندنەوە هەیە
07:54
because we can look at the rocks
that were deposited at these times.
that were deposited at these times.
173
462160
3336
چونکە دەتوانین تەماشای ئەوە بکەین
چۆن بەردەکان نیشتوون لەم کاتانە.
چۆن بەردەکان نیشتوون لەم کاتانە.
07:57
So I'm going to give you
an example of this
an example of this
174
465520
2016
نموونەیەکی ئەمەتان دەدەمێ
07:59
and take you to a special
time in earth's past.
time in earth's past.
175
467560
2216
دەتانگەڕێنمەوە بۆ کاتێکی تایبەتی
لە مێژووی زەویدا.
لە مێژووی زەویدا.
08:01
About 55 million years ago,
there was a really abrupt warming event,
there was a really abrupt warming event,
176
469800
3216
نزیکەی ٥٥ ملیۆن ساڵ لەمەو پێش،
گەرمبوونەوەیەکی زۆر لە پڕ هەبوو،
گەرمبوونەوەیەکی زۆر لە پڕ هەبوو،
08:05
and what happened was
a whole bunch of carbon dioxide
a whole bunch of carbon dioxide
177
473040
2496
ئنجا ئەوە بوو بڕێکی زۆری
دووئۆکسیدی کاربۆن
دووئۆکسیدی کاربۆن
08:07
was released into earth's atmosphere,
178
475560
1816
چووە ناو کەشی زەویەوە.
08:09
and it caused a rapid
and pretty extreme global warming event.
and pretty extreme global warming event.
179
477400
3856
بووە هۆی گەرمبوونەوەیەکی کەشی جیهانی
زۆری لە پڕ.
زۆری لە پڕ.
08:13
And when I say warm, I mean pretty warm,
180
481280
2656
کە ئەڵێم گەرم ، مەبەستم زۆر گەرمە،
08:15
that there were things
like crocodiles and palm trees
like crocodiles and palm trees
181
483960
2976
کە هەندێک شت هەبووە وەک
تیمسالح و دار خورما هێندەی
تیمسالح و دار خورما هێندەی
08:18
as far north as Canada
and as far south as Patagonia.
and as far south as Patagonia.
182
486960
3016
باکوری کەنەدا دووڕ رۆشتووە
و هەروەها بۆ باشوریش هەتا پاتاگۆنیا
و هەروەها بۆ باشوریش هەتا پاتاگۆنیا
ئەمە کاتێکی زۆر گەرم بوو
لە پڕێکیشدا ڕوویدا
لە پڕێکیشدا ڕوویدا
08:22
So this was a pretty warm time
and it happened really abruptly.
and it happened really abruptly.
183
490000
3176
08:25
So what we can do
184
493200
1216
ئێ دەتوانین چی بکەین
08:26
is we can go back and find rocks
that were deposited at this time
that were deposited at this time
185
494440
3056
ئەگەر بتوانین بگەڕێینەوە ئەو بەردانە
بدۆزینەوە کە لەو کاتە لەوێ نیشتوون
بدۆزینەوە کە لەو کاتە لەوێ نیشتوون
08:29
and reconstruct how the landscape changed
in response to this warming event.
in response to this warming event.
186
497520
3600
بتوانین ئەو شوێنە دروست بکەینەوە
کە بەهۆی گەرمبوونەوە دروست بوو.
کە بەهۆی گەرمبوونەوە دروست بوو.
08:33
So here, yay, rocks.
187
501560
1896
ئێ، ئەمە، بەردە.
08:35
(Laughter)
188
503480
2336
(پێکەنین)
08:37
Here's a pile of rocks.
189
505840
1736
ئەمە شاخێکی بەرد.
08:39
This yellow blob here,
190
507600
1616
ئەم شتە زەردە.
08:41
this is actually a fossil river,
191
509240
1736
لە ڕاستیدا ئەمە ڕووباری پاشماوەیە.
08:43
so just like this cartoon I showed,
192
511000
1667
وەک ئەو ڕوونکردنەوەیەی نیشانمدان،
08:44
these are deposits that were
laid down 55 million years ago.
laid down 55 million years ago.
193
512691
3285
ئەمانە نیشتووی ٥٥ ملیۆن ساڵ لەمەو پێشن.
08:48
As geologists, we can go
and look at these up close
and look at these up close
194
516000
3096
وەکو، دەتوانین بڕۆین و
لە پێشەوە تەماشا بکەین
لە پێشەوە تەماشا بکەین
08:51
and reconstruct the landscape.
195
519120
1429
ئەو شوێنەش دروست بکەینەوە.
08:53
So here's another example.
196
521240
1496
ئەمەش نموونەیەکی دیکەیە.
08:54
The yellow blob here is a fossil river.
197
522760
2456
ئەم شتە زەردە ڕووباری پاشماوەیە.
08:57
Here's another one above it.
198
525240
1536
ئەمەش دانەیەکی دیکە لەسەری.
دەتوانین بڕۆین و بە وردی تەماشا بکەین و
پێوانە بکەین و ڕوونکردنەوە بکەین
پێوانە بکەین و ڕوونکردنەوە بکەین
08:58
We can go and look in detail
and make measurements and observations,
and make measurements and observations,
199
526800
3296
09:02
and we can measure features.
200
530120
1376
دەتوانین شتەکان بپێوین.
09:03
For example, the features
I just highlighted there
I just highlighted there
201
531520
2376
بۆ نموونە ، ئەو شتانەی لێرە دیاریم کردوون
09:05
tell us that this particular river
was probably about three feet deep.
was probably about three feet deep.
202
533920
3456
پێمان دەڵێ کە ڕووبارێکی دیاری
کراو نزیکەی ٣ پێ قوڵ بووە.
کراو نزیکەی ٣ پێ قوڵ بووە.
09:09
You could wade
across this cute little stream
across this cute little stream
203
537400
2096
دەتوانی لەگەڵ ئەم ڤیدیۆیە جوانە بڕۆیت
09:11
if you were walking around
55 million years ago.
55 million years ago.
204
539520
2240
وەک وابێ ٥٥ ملیۆن ساڵ پێش ئێستا بێ
09:14
The reddish stuff that's above
and below those channels,
and below those channels,
205
542480
2896
ئەو شتە سوورباوانەی کە لەسەر و
خواری ئەو کەناڵانەن،
خواری ئەو کەناڵانەن،
09:17
those are ancient soil deposits.
206
545400
1776
ئەوانە نیشتووی خاکی کۆنن.
09:19
So we can look at those to tell us
what lived and grew on the landscape
what lived and grew on the landscape
207
547200
3856
بۆیە دەتوانین تەماشای ئەوانە بکەین و
پێمان بلێن چی ژیاوە و گەورە بووە لێرە
پێمان بلێن چی ژیاوە و گەورە بووە لێرە
09:23
and to understand how these rivers
were interacting with their floodplains.
were interacting with their floodplains.
208
551080
3560
وە تێبگەین لەوەی چۆن ئەم ڕووبارانە
لەگەڵ لافاوەکان کارلێکیان کردووە.
لەگەڵ لافاوەکان کارلێکیان کردووە.
09:27
So we can look in detail
and reconstruct with some specificity
and reconstruct with some specificity
209
555680
4376
دەتوانین بە وردی تەماشای بکەین و
دروستی بکەینەوە بە تایبەتمەندییەوە
دروستی بکەینەوە بە تایبەتمەندییەوە
09:32
how these rivers flowed
and what the landscapes looked like.
and what the landscapes looked like.
210
560080
2856
چۆن ئەم ڕووبارانە لافاویان دروست کردووە
ئەم ناوچانە چۆن بوون
ئەم ناوچانە چۆن بوون
09:34
So when we do this
for this particular place
for this particular place
211
562960
2480
کاتێک ئەمە بۆ ناوچەیەکی دیاریکراو دەکەین
لەم کاتەدا،
09:38
at this time,
212
566160
1216
ئەگەر تەماشای ئەوە بکەین چی ڕوویداوە
پێش ئەوەی ئەم گەرمبوونە لە پڕە دروستبێت،
پێش ئەوەی ئەم گەرمبوونە لە پڕە دروستبێت،
09:39
if we look what happened
before this abrupt warming event,
before this abrupt warming event,
213
567400
2736
09:42
the rivers kind of carved their way
down from the mountains to the sea,
down from the mountains to the sea,
214
570160
3616
ڕووبارەکان ڕێڕەوەکەیان بەناو شاخەکاندا
هەڵکۆڵیوە بۆ ناو دەریاکە،
هەڵکۆڵیوە بۆ ناو دەریاکە،
09:45
and they looked maybe similar to what
I showed you in the Amazon River basin.
I showed you in the Amazon River basin.
215
573800
5136
بە نزیکەی لەوە دەچن کە نیشانمدان
لە ڕاڕەوی ڕووباری ئەمازۆن.
لە ڕاڕەوی ڕووباری ئەمازۆن.
09:50
But right at the onset
of this climate change event,
of this climate change event,
216
578960
2456
بەڵام ڕێک ئەوکاتەی کەشەکە گۆڕا،
09:53
the rivers change dramatically.
217
581440
1480
ڕووبارەکان بە تەواوی گۆڕان.
09:55
All of a sudden they got much broader,
218
583480
1856
لەناکاو زۆر پانوپۆڕتر بوون،
09:57
and they started to slide back and forth
across the landscape more readily.
across the landscape more readily.
219
585360
3560
زیاتر دەهاتن و دەچوون بەناوچەکەدا.
10:01
Eventually, the rivers reverted
back to a state that was more similar
back to a state that was more similar
220
589880
3896
لە کۆتاییدا، ڕووبارەکان گەڕانەوە بۆ
حاڵەتێک کە زیاتر لەوە دەچوو
حاڵەتێک کە زیاتر لەوە دەچوو
10:05
to what they would have looked like
before this climate event,
before this climate event,
221
593800
3816
کە پێش ئەوەی کەشەکە بگۆڕێت چۆن بوو.
10:09
but it took a long, long time.
222
597640
1640
بەڵام کاتێكی زۆر زۆری پێجوو.
10:12
So we can go back in earth's time
and do these kinds of reconstructions
and do these kinds of reconstructions
223
600240
3856
دەتوانین بە کاتی زەویدا بگەڕێینەوە
و ئەم شێوازانە دروست بکەینەوە
و ئەم شێوازانە دروست بکەینەوە
10:16
and understand how
earth's landscape has changed
earth's landscape has changed
224
604120
2616
وە تێبگەین چۆن شوێنەکانی زەوی
گۆڕانیان بەسەرا هاتووە
گۆڕانیان بەسەرا هاتووە
10:18
in response to a climate event like this
or a land use event.
or a land use event.
225
606760
3776
بە کاردانەوە بۆ گۆڕانی کەشی لەم شێوەیە
و بەکارهێنانی زەمین.
و بەکارهێنانی زەمین.
10:22
So some of the ways that rivers change
226
610560
2096
هەندێ لە ڕێگەکانی ڕووبارەکەن دەگۆڕێن
10:24
or the reasons that rivers change
their pattern and their movements
their pattern and their movements
227
612680
4776
یان هۆکاری گۆڕانی شێواز و
جوڵەی ڕووبارەکان
جوڵەی ڕووبارەکان
10:29
is because of things like with extra water
falling on the land's surface
falling on the land's surface
228
617480
3936
بەهۆی شتی وەک زیادبوونی ئاوی
سەرزەوییەوەیە
سەرزەوییەوەیە
10:33
when climate is hotter,
229
621440
1936
کاتێک کەش گەرمترە.
10:35
we can move more sediment
and erode more sediment,
and erode more sediment,
230
623400
2536
نیشتووی زیاتر دەجوڵێت و
نیشتووی زیاتر دێنێت.
نیشتووی زیاتر دێنێت.
10:37
and that changes how rivers behave.
231
625960
1840
ئەوەش ڕەفتاری ڕووبارەکان دەگۆڕێ.
10:40
So ultimately,
232
628680
2096
بۆیە لە کۆتاییدا.
10:42
as long as earth's surface is our home,
233
630800
2616
هەتاکو ڕووی زەوی ماڵمان بێت،
10:45
we need to carefully manage
the resources and risks
the resources and risks
234
633440
3376
دەبێ زۆر بە ئاگاییەوە ئەم سەرچاوانە و
مەترسیەکانی لەبەرچاو بگرین
مەترسیەکانی لەبەرچاو بگرین
10:48
associated with living
in dynamic environments.
in dynamic environments.
235
636840
2976
کە پەیوستن بە ژیان لە شوێنێکی جوڵاودا.
10:51
And I think the only way
we can really do that sustainably
we can really do that sustainably
236
639840
3936
من وا دەزانم تاکە ڕێگا
بۆ کردنی ئەمە بە باشی
بۆ کردنی ئەمە بە باشی
10:55
is if we include information
237
643800
2216
ئەوەیە بتوانین زانیاریەکانی
10:58
about how landscapes evolved
and behaved in earth's past.
and behaved in earth's past.
238
646040
4096
چۆنیەتی گەشەسەندن شوێنەکان و
رەفتاری زەوی لە مێژوودا بەکاربێنین.
رەفتاری زەوی لە مێژوودا بەکاربێنین.
11:02
Thank you.
239
650160
1216
سوپاس.
11:03
(Applause)
240
651400
4440
(چەپڵە)
ABOUT THE SPEAKER
Liz Hajek - GeoscientistLiz Hajek studies sedimentary rocks to understand how landscapes change and evolve.
Why you should listen
Liz Hajek's research has contributed new perspectives on how rivers and coastlines move and how sediments record earth history. She is an assistant professor of geosciences at The Pennsylvania State University, where she teaches a range of courses spanning topics from oceanography to petroleum geology. Hajek and her students often conduct fieldwork in rugged places and use computer models and experiments to reveal the rhythms and dynamics of earth's surface. She recently appeared in the NOVA Treasures of the Earth: Power episode and has a paper in the Annual Review of Earth and Planetary Sciences.
More profile about the speakerLiz Hajek | Speaker | TED.com