TEDxPSU
Liz Hajek: What rivers can tell us about the earth's history
Liz Hajek: Co rzeki mogą nam powiedzieć o historii Ziemi
Filmed:
Readability: 3.9
1,411,824 views
Rzeki to jedna z najpotężniejszych sił natury; wyburzają góry i żłobią ziemię. Ich bieg nieustannie się zmienia. Zrozumienie, jak się formują i jak będą się zmieniać, jest ważne dla tych, którzy nazywają ich brzegi i delty domem. W tej pełnej obrazów prelekcji geolog Liz Hajek pokazuje nam, jak skały przechowywane przez starodawne rzeki mogą być użyte jako wehikuł czasu do poznania historii planety, dzięki czemu możemy zrozumieć, jak żyć na Ziemi w większej zgodzie z naturą.
Liz Hajek - Geoscientist
Liz Hajek studies sedimentary rocks to understand how landscapes change and evolve. Full bio
Liz Hajek studies sedimentary rocks to understand how landscapes change and evolve. Full bio
Double-click the English transcript below to play the video.
Pokażmy zdjęcie Ziemi.
00:12
All right, let's get up
our picture of the earth.
our picture of the earth.
0
984
3256
00:16
The earth is pretty awesome.
1
4560
1416
Jest bardzo piękna.
00:18
I'm a geologist, so I get
pretty psyched about this,
pretty psyched about this,
2
6000
2429
Jestem geologiem,
więc mam bzika na tym punkcie.
więc mam bzika na tym punkcie.
00:20
but the earth is great.
3
8453
1363
Ziemia jest świetna.
00:21
It's powerful, it's dynamic,
it's constantly changing.
it's constantly changing.
4
9840
3456
Jest potężna, dynamiczna,
nieustannie się zmienia.
nieustannie się zmienia.
00:25
It's a pretty exciting place to live.
5
13320
1800
Bardzo ekscytujące miejsce do życia.
00:28
But I want to share with you guys today
my perspective as a geologist
my perspective as a geologist
6
16280
3696
Dzisiaj chcę się z wami podzielić
moim punktem widzenia,
moim punktem widzenia,
00:32
in how understanding earth's past
7
20000
2216
pokazać, jak rozumienie historii Ziemi
00:34
can help inform and guide
decisions that we make today
decisions that we make today
8
22240
3496
może pomóc w podejmowaniu
dzisiejszych decyzji,
dzisiejszych decyzji,
00:37
about how to sustainably live
on earth's surface.
on earth's surface.
9
25760
3080
decyzji o tym, jak żyć na Ziemi,
nie naruszając jej równowagi.
nie naruszając jej równowagi.
00:41
So there's a lot of exciting things
that go on on the surface of the earth.
that go on on the surface of the earth.
10
29520
3736
Wiele ekscytujących rzeczy
dzieje się na jej powierzchni.
dzieje się na jej powierzchni.
00:45
If we zoom in here a little bit,
11
33280
1560
Jeśli troszkę tu przybliżymy,
00:47
I want to talk to you guys a little bit
about one of the things that happens.
about one of the things that happens.
12
35360
3656
to opowiem wam o czymś, co się tu dzieje.
Materiał cały czas krąży
po powierzchni Ziemi.
po powierzchni Ziemi.
00:51
Material get shuffled around
earth's surface all the time,
earth's surface all the time,
13
39040
2746
00:53
and one of the big thing that happens
is material from high mountains
is material from high mountains
14
41800
3236
Na przykład materiał
z wysokich gór eroduje
z wysokich gór eroduje
00:57
gets eroded and transported
and deposited in the sea.
and deposited in the sea.
15
45060
2476
i trafia do morza.
00:59
And this process is ongoing all the time,
16
47560
1956
Ten proces trwa nieustannie
01:01
and it has huge effects
on how the landscape works.
on how the landscape works.
17
49550
2386
i ogromnie wpływa na budowę terenu.
01:03
So this example here in south India --
18
51960
1896
Przykład z południowych Indii:
01:05
we have some of the biggest
mountains in the world,
mountains in the world,
19
53880
2496
jedne z największych gór na świecie
01:08
and you can see in this satellite photo
20
56400
1976
i na zdjęciu satelitarnym widać rzeki,
01:10
rivers transporting material
from those mountains out to the sea.
from those mountains out to the sea.
21
58400
4176
transportujące materiał z gór do morza.
01:14
You can think of these rivers
like bulldozers.
like bulldozers.
22
62600
2175
Rzeki są jak buldożery.
01:16
They're basically taking these mountains
and pushing them down towards the sea.
and pushing them down towards the sea.
23
64800
3720
Praktycznie spychają góry do morza.
01:21
We'll give you guys an example here.
24
69440
1816
Dam wam przykład.
01:23
So we zoom in a little bit.
25
71280
1336
Przybliżmy tu troszeczkę.
01:24
I want to talk to you guys
specifically about a river.
specifically about a river.
26
72640
2536
Chcę w szczególności
opowiedzieć wam o rzece.
opowiedzieć wam o rzece.
01:27
We can see these beautiful patterns
that the rivers make
that the rivers make
27
75200
2656
Rzeki tworzą te piękne wzory,
01:29
as they're pushing material
down to the sea,
down to the sea,
28
77880
2096
kiedy spychają materiał do morza.
01:32
but these patterns aren't static.
29
80000
1616
Lecz wzory te nie są statyczne.
01:33
These rivers are wiggling
and jumping around quite a bit,
and jumping around quite a bit,
30
81640
2686
Rzeki wiją się i przesuwają,
01:36
and it can have big impacts on our lives.
31
84350
1966
a to ma wielki wpływ na nasze życie.
01:38
So an example of this
is this is the Kosi River.
is this is the Kosi River.
32
86340
2396
Przykładem jest rzeka Kosi.
01:40
So the Kosi River
has this nice c-shaped pathway,
has this nice c-shaped pathway,
33
88760
2656
Rzeka ma piękny kształt litery C
01:43
and it exits the big mountains of Nepal
34
91440
2456
i opuszcza wielkie góry Nepalu,
01:45
carrying with it a ton of material,
35
93920
2136
niosąc ze sobą mnóstwo materiału;
01:48
a lot of sediments that's being
eroded from the high mountains,
eroded from the high mountains,
36
96080
2966
wiele osadów z erozji wysokich gór.
01:51
and it spreads out across India
37
99070
1856
Biegnąc przez Indie,
01:52
and moves this material.
38
100950
1320
przenosi materiał.
01:54
So we're going to zoom in to this area
39
102560
2296
Teraz przybliżmy ten teren;
01:56
and I'm going to tell you a little bit
about what happened with the Kosi.
about what happened with the Kosi.
40
104880
3429
opowiem wam, co stało się z Kosi.
02:00
It's an example of how dynamic
these systems can be.
these systems can be.
41
108333
2563
To przykład dynamiki tego systemu.
02:02
So this is a satellite image
from August of 2008,
from August of 2008,
42
110920
3576
Na zdjęciu satelitarnym
z sierpnia 2008 roku
z sierpnia 2008 roku
02:06
and this satellite image is colored
43
114520
1696
w kolorze
02:08
so that vegetations or plants
show up as green
show up as green
44
116240
2176
widać zieloną roślinność
02:10
and water shows up as blue.
45
118440
1656
i niebieską wodę.
02:12
So here again you can see
that c-shaped pathway
that c-shaped pathway
46
120120
3536
Widać tu znowu koryto w kształcie C,
którym rzeka opuszcza Nepal.
02:15
that this river takes as it exits Nepal.
47
123680
1920
02:18
And now this is monsoon season.
48
126120
2016
To jest pora deszczowa.
02:20
August is monsoon season
in this region of the world,
in this region of the world,
49
128160
2496
W tej części świata sierpień
to sezon monsunowy.
to sezon monsunowy.
02:22
and anyone that lives near a river
is no stranger to flooding
is no stranger to flooding
50
130680
2896
Tutejsi znają powodzie i związane z nimi
02:25
and the hazards and inconveniences
at minimum that are associated with that.
at minimum that are associated with that.
51
133600
3572
ryzyko, a co najmniej niedogodności.
02:29
But something interesting
happened in 2008,
happened in 2008,
52
137440
2256
Ale w 2008 roku stało się coś ciekawego,
02:31
and this river moved in a way
that's very different.
that's very different.
53
139720
2896
bo rzeka przemieściła się w inny sposób.
02:34
It flooded in a way that's very
different than it normally does.
different than it normally does.
54
142640
3000
Wylała zupełnie inaczej niż dotąd.
02:37
So the Kosi River is flowing down here,
55
145664
2752
Rzeka Kosi przepływa tędy.
02:40
but sometimes as these rivers
are bulldozing sediment,
are bulldozing sediment,
56
148440
2576
Gdy rzeki przenoszą osad,
czasem się jakby zapychają,
02:43
they kind of get clogged,
57
151040
1256
02:44
and these clogs can
actually cause the rivers
actually cause the rivers
58
152320
2136
co może spowodować,
że drastycznie zmieniają bieg.
02:46
to shift their course dramatically.
59
154480
1696
02:48
So this satellite image
is from just two weeks later.
is from just two weeks later.
60
156200
2856
To zdjęcie satelitarne
zrobiono dwa tygodnie później.
zrobiono dwa tygodnie później.
02:51
Here's the previous pathway,
61
159080
1936
Tu macie poprzednie koryto,
02:53
that c-shaped pathway,
62
161040
1616
to w kształcie litery C.
02:54
and you notice it's not blue anymore.
63
162680
2096
Zauważcie, że już nie jest niebieskie.
02:56
But now what we have is this blue pathway
64
164800
1976
Teraz niebieskie koryto
02:58
that cuts down the middle
of the field of view here.
of the field of view here.
65
166800
2456
przecina prosto płaszczyznę.
03:01
What happened is
the Kosi River jumped its banks,
the Kosi River jumped its banks,
66
169280
2336
Otóż rzeka Kosi zmieniła bieg.
03:03
and for reference,
the scale bar here is 40 miles.
the scale bar here is 40 miles.
67
171640
2696
Dla porównania pasek skali to 60 km,
03:06
This river moved
over 30 miles very abruptly.
over 30 miles very abruptly.
68
174360
3520
czyli rzeka przemieściła się
nagle o prawie 50 km.
nagle o prawie 50 km.
03:10
So this river got clogged
and it jumped its banks.
and it jumped its banks.
69
178560
3176
Zapchała się i wylała z brzegów.
03:13
Here's an image from about a week later,
70
181760
2096
To zdjęcie po tygodniu.
03:15
and you can see
these are the previous pathways,
these are the previous pathways,
71
183880
2256
Widać dawny bieg,
03:18
and you can see this process
of river-jumping continues
of river-jumping continues
72
186160
2656
widać, że proces zmiany biegu trwa,
03:20
as this river moves farther away
from its major course.
from its major course.
73
188840
2572
a rzeka odsuwa się od głównego koryta.
03:23
So you can imagine
in landscapes like this,
in landscapes like this,
74
191920
2056
Można sobie wyobrazić, że w terenie,
03:26
where rivers move around frequently,
75
194000
2616
gdzie rzeki często zmieniają bieg,
03:28
it's really important to understand when,
where and how they're going to jump.
where and how they're going to jump.
76
196640
4496
naprawdę trzeba rozumieć kiedy,
gdzie i jak wyleją z brzegów.
gdzie i jak wyleją z brzegów.
03:33
But these kinds of processes
also happen a lot closer to home as well.
also happen a lot closer to home as well.
77
201160
3880
Tego typu procesy zachodzą też bliżej nas.
03:37
So in the United States,
78
205640
1816
W USA jest rzeka Missisipi,
03:39
we have the Mississippi River
that drains most of the continental US.
that drains most of the continental US.
79
207480
4056
której dorzecza pokrywają
większość kontynentu.
większość kontynentu.
03:43
It pushes material
from the Rocky Mountains
from the Rocky Mountains
80
211560
2376
Spycha materiał z Gór Skalistych
03:45
and from the Great Plains.
81
213960
1536
oraz z Wielkich Równin.
03:47
It drains it and moves it
all the way across America
all the way across America
82
215520
3216
Przemieszcza go po całej Ameryce
03:50
and dumps it out in the Gulf of Mexico.
83
218760
1920
i wrzuca do Zatoki Meksykańskiej.
03:53
So this is the course of the Mississippi
that we're familiar with today,
that we're familiar with today,
84
221320
3456
Taki bieg Missisipi znamy dzisiaj.
03:56
but it didn't always flow
in this direction.
in this direction.
85
224800
2096
Nie zawsze jednak płynęła w tym kierunku.
03:58
If we use the geologic record,
86
226920
1656
Dzięki zapisom geologicznym
04:00
we can reconstruct
where it went in the past.
where it went in the past.
87
228600
2720
można zrekonstruować jej historyczny bieg.
04:04
So for example, this red area here
88
232120
2296
Na przykład ten czerwony obszar
04:06
is where we know the Mississippi River
flowed and deposited material
flowed and deposited material
89
234440
3536
to dawne koryto i akumulacja osadów rzeki
04:10
about 4,600 years ago.
90
238000
1640
około 4600 lat temu.
04:12
Then about 3,500 years ago it moved
91
240240
2096
Jakieś 3500 lat temu
04:14
to follow the course
outlined here in orange.
outlined here in orange.
92
242360
2376
koryto przesunęło się
na obszar pomarańczowy.
na obszar pomarańczowy.
04:16
And it kept moving and it keeps moving.
93
244760
2016
Przesuwa się bez przerwy.
04:18
So here's about 2,000 years ago,
94
246800
1896
Tak wyglądała około 2000 lat temu,
04:20
a thousand years ago,
95
248720
1696
tak 1000 lat temu,
04:22
700 years ago.
96
250440
1216
700.
04:23
And it was only
as recently as 500 years ago
as recently as 500 years ago
97
251680
2416
Bieg, jaki znamy dzisiaj,
04:26
that it occupied the pathway
that we're familiar with today.
that we're familiar with today.
98
254120
2839
obrała nie wcześniej niż 500 lat temu.
04:30
So these processes are really important,
99
258079
1937
Procesy te są bardzo istotne,
04:32
and especially here, this delta area,
100
260040
2856
szczególnie w rejonie delty,
04:34
where these river-jumping events
in the Mississippi
in the Mississippi
101
262920
3816
gdzie wylewy Missisipi
04:38
are building land at the interface
of the land and the sea.
of the land and the sea.
102
266760
2816
budują ląd nad brzegiem morza.
04:41
This is really valuable real estate,
103
269600
1736
To naprawdę cenna nieruchomość,
04:43
and deltas like this are some of the most
densely populated areas on our planet.
densely populated areas on our planet.
104
271360
5256
delty jak ta są jednymi z najgęściej
zaludnionych terenów na Ziemi.
zaludnionych terenów na Ziemi.
04:48
So understanding the dynamics
of these landscapes,
of these landscapes,
105
276640
2456
Rozumienie dynamiki terenu,
04:51
how they formed and how they will
continue to change in the future
continue to change in the future
106
279120
3136
jego formacji i zmian w przyszłości
04:54
is really important
for the people that live there.
for the people that live there.
107
282280
2400
jest bardzo ważne dla mieszkańców.
04:57
So rivers also wiggle.
108
285480
1536
Rzeki również się wiją.
04:59
These are sort of bigger jumps
that we've been talking about.
that we've been talking about.
109
287040
2896
Mówimy o dużych zmianach koryta.
05:01
I want to show you guys
some river wiggles here.
some river wiggles here.
110
289960
2256
Chcę wam pokazać niektóre z nich.
05:04
So we're going to fly down
to the Amazon River basin,
to the Amazon River basin,
111
292240
2536
Przenosimy się do dorzecza Amazonki,
05:06
and here again we have a big river system
112
294800
2016
gdzie mamy znowu duży system rzeczny.
05:08
that is draining and moving and plowing
material from the Andean Mountains,
material from the Andean Mountains,
113
296840
4376
Wypłukuje, przemieszcza
i orze materiał z Andów.
i orze materiał z Andów.
05:13
transporting it across South America
114
301240
1816
Niesie go przez Amerykę Południową
05:15
and dumping it out
into the Atlantic Ocean.
into the Atlantic Ocean.
115
303080
2680
i zrzuca do Atlantyku.
05:18
So if we zoom in here, you guys
can see these nice, curvy river pathways.
can see these nice, curvy river pathways.
116
306560
4696
Zbliżenie pokazuje piękne, kręte koryto.
05:23
Again, they're really beautiful,
but again, they're not static.
but again, they're not static.
117
311280
2976
Jest naprawdę piękne,
ale powtarzam, że nie jest stabilne.
ale powtarzam, że nie jest stabilne.
05:26
These rivers wiggle around.
118
314280
1736
Zakręty rzek się zmieniają.
05:28
We can use satellite imagery
over the last 30 or so years
over the last 30 or so years
119
316040
3616
Zdjęcia satelitarne z ostatnich 30 lat
05:31
to actually monitor how these change.
120
319680
2136
pokazują te zmiany.
05:33
So take a minute and just watch
any bend or curve in this river,
any bend or curve in this river,
121
321840
4176
Spójrzcie na zakola czy zakręty rzeki,
05:38
and you'll see it doesn't stay
in the same place for very long.
in the same place for very long.
122
326040
2976
a przekonacie się, jak krótko
są w tym samym miejscu.
są w tym samym miejscu.
05:41
It changes and evolves
and warps its pattern.
and warps its pattern.
123
329040
2280
Rzeka ewoluuje i zmienia kształt.
05:44
If you look in this area in particular,
124
332840
2376
Obejrzyjcie zwłaszcza ten obszar.
05:47
I want you guys to notice
there's a sort of a loop in the river
there's a sort of a loop in the river
125
335240
2976
Zwróćcie uwagę na rodzaj zakola,
które zostaje całkowicie odcięte.
05:50
that gets completely cut off.
126
338240
1416
05:51
It's almost like a whip cracking
127
339680
1576
Jest prawie jak strzał z bata
05:53
and snaps off the pathway
of the river at a certain spot.
of the river at a certain spot.
128
341280
2680
i odcina koryto rzeki w pewnym miejscu.
05:56
So just for reference, again,
129
344360
1616
Tak dla odniesienia,
05:58
in this location, that river
changed its course over four miles
changed its course over four miles
130
346000
4936
rzeka w tym miejscu zmieniła
bieg o ponad 6 kilometrów
bieg o ponad 6 kilometrów
06:02
over the course of a season or two.
131
350960
1680
w ciągu jednej lub dwóch pór roku.
06:05
So the landscapes
that we live in on earth,
that we live in on earth,
132
353080
2896
Tereny, na których żyjemy,
06:08
as this material
is being eroded from the mountains
is being eroded from the mountains
133
356000
2416
przekształcają się cały czas,
podczas gdy materiał
podczas gdy materiał
06:10
and transported to the sea,
134
358440
1336
eroduje w górach
06:11
are wiggling around all the time.
135
359800
1616
i jest transportowany do morza.
06:13
They're changing all the time,
136
361440
1456
Nieustannie się zmieniają,
06:14
and we need to be able
to understand these processes
to understand these processes
137
362920
2456
a my musimy zrozumieć te procesy,
06:17
so we can manage and live
sustainably on these landscapes.
sustainably on these landscapes.
138
365400
2736
żeby dać sobie radę
i żyć zgodnie z naturą.
i żyć zgodnie z naturą.
06:20
But it's hard to do
if the only information we have
if the only information we have
139
368160
3056
Lecz jest to trudne, jeśli mamy jedynie
bieżące informacje o procesach
na powierzchni planety.
na powierzchni planety.
06:23
is what's going on today
at earth's surface.
at earth's surface.
140
371240
2336
06:25
Right? We don't have
a lot of observations.
a lot of observations.
141
373600
2056
Nie mamy wielu obserwacji.
06:27
We only have 30 years' worth
of satellite photos, for example.
of satellite photos, for example.
142
375680
4816
Mamy tylko na przykład
30 lat zdjęć satelitarnych.
30 lat zdjęć satelitarnych.
06:32
We need more observations
to understand these processes more.
to understand these processes more.
143
380520
2896
Potrzeba więcej informacji,
żeby lepiej zrozumieć te procesy.
żeby lepiej zrozumieć te procesy.
06:35
And additionally, we need to know
144
383440
1616
Dodatkowo musimy wiedzieć,
06:37
how these landscapes are going
to respond to changing climate
to respond to changing climate
145
385080
3216
jak teren zareaguje na zmiany klimatu
06:40
and to changing land use
146
388320
1256
oraz zmiany w użytkowaniu,
06:41
as we continue to occupy
and modify earth's surface.
and modify earth's surface.
147
389600
2840
kiedy stale zajmujemy
i modyfikujemy powierzchnię Ziemi.
i modyfikujemy powierzchnię Ziemi.
06:45
So this is where the rocks come in.
148
393160
2536
Tutaj do gry wchodzą skały.
06:47
So as rivers flow,
149
395720
2496
Gdy rzeki płyną,
06:50
as they're bulldozing material
from the mountains to the sea,
from the mountains to the sea,
150
398240
2896
spychają materiał z gór do morza.
06:53
sometimes bits of sand and clay
and rock get stuck in the ground.
and rock get stuck in the ground.
151
401160
3456
Czasami kawałki piasku, gliny
i skał utykają w gruncie.
i skał utykają w gruncie.
06:56
And that stuff that gets stuck
in the ground gets buried,
in the ground gets buried,
152
404640
2696
To, co utknęło, zostaje zagrzebane
06:59
and through time, we get
big, thick accumulations of sediments
big, thick accumulations of sediments
153
407360
3736
i po jakimś czasie mamy
wielkie, grube warstwy osadu,
wielkie, grube warstwy osadu,
07:03
that eventually turn into rocks.
154
411120
2016
który w końcu przekształca się w skały.
07:05
What this means is that we can
go to places like this,
go to places like this,
155
413160
2576
Znaczy to, że powstają miejsca
07:07
where we see big, thick stacks
of sedimentary rocks,
of sedimentary rocks,
156
415760
2696
z wielkimi, grubymi
warstwami skał osadowych,
warstwami skał osadowych,
07:10
and go back in time
157
418480
1496
co pozwala na podróż w czasie
07:12
and see what the landscapes
looked like in the past.
looked like in the past.
158
420000
2736
i zobaczenie terenu w przeszłości.
07:14
We can do this to help reconstruct
159
422760
2136
To może pomóc w rekonstrukcji
07:16
and understand
how earth landscapes evolve.
how earth landscapes evolve.
160
424920
4320
i zrozumieniu ewolucji terenu.
07:22
This is pretty convenient, too,
161
430160
1616
To wygodne,
07:23
because the earth has had
sort of an epic history. Right?
sort of an epic history. Right?
162
431800
2976
bo Ziemia miała epicką historię.
07:26
So this video here
is a reconstruction of paleogeography
is a reconstruction of paleogeography
163
434800
4816
Wideo pokazane tutaj
jest rekonstrukcją palegeografii
jest rekonstrukcją palegeografii
07:31
for just the first
600 million years of earth's history.
600 million years of earth's history.
164
439640
3616
pierwszych 600 milionów
lat historii Ziemi.
lat historii Ziemi.
07:35
So just a little bit of time here.
165
443280
1976
Spory kawał czasu.
07:37
So as the plates move around,
166
445280
2736
Wraz z przesuwaniem się kontynentów
07:40
we know climate has changed,
sea level has changed,
sea level has changed,
167
448040
3136
zmienia się klimat, poziom mórz,
07:43
we have a lot of different
types of landscapes
types of landscapes
168
451200
3656
mamy wiele różnych typów terenu
07:46
and different types of environments
that we can go back --
that we can go back --
169
454880
2736
i różne typy środowisk,
do których można wrócić,
do których można wrócić,
07:49
if we have a time machine --
170
457640
1376
skoro mamy wehikuł czasu,
07:51
we can go back and look at,
171
459040
1336
wrócić i popatrzeć.
07:52
and we do indeed have a time machine
172
460400
1736
Faktycznie mamy wehikuł czasu,
07:54
because we can look at the rocks
that were deposited at these times.
that were deposited at these times.
173
462160
3336
bo możemy obejrzeć skały,
które nagromadziły się dawno temu.
które nagromadziły się dawno temu.
07:57
So I'm going to give you
an example of this
an example of this
174
465520
2016
Dam wam tego przykład i zabiorę was
07:59
and take you to a special
time in earth's past.
time in earth's past.
175
467560
2216
do szczególnego czasu w historii Ziemi.
08:01
About 55 million years ago,
there was a really abrupt warming event,
there was a really abrupt warming event,
176
469800
3216
Około 55 milionów lat temu
doszło do nagłego ocieplenia.
doszło do nagłego ocieplenia.
08:05
and what happened was
a whole bunch of carbon dioxide
a whole bunch of carbon dioxide
177
473040
2496
Spora ilość dwutlenku węgla
08:07
was released into earth's atmosphere,
178
475560
1816
trafiła do atmosfery ziemskiej,
08:09
and it caused a rapid
and pretty extreme global warming event.
and pretty extreme global warming event.
179
477400
3856
co spowodowało nagłe
i dość ekstremalne globalne ocieplenie.
i dość ekstremalne globalne ocieplenie.
08:13
And when I say warm, I mean pretty warm,
180
481280
2656
Mam na myśli prawdziwe ocieplenie,
08:15
that there were things
like crocodiles and palm trees
like crocodiles and palm trees
181
483960
2976
bo na północy Kanady
czy w południowej Patagonii
czy w południowej Patagonii
08:18
as far north as Canada
and as far south as Patagonia.
and as far south as Patagonia.
182
486960
3016
były krokodyle i palmy.
08:22
So this was a pretty warm time
and it happened really abruptly.
and it happened really abruptly.
183
490000
3176
Był to naprawdę ciepły okres,
który nastał raptownie.
który nastał raptownie.
08:25
So what we can do
184
493200
1216
Można teraz wrócić,
08:26
is we can go back and find rocks
that were deposited at this time
that were deposited at this time
185
494440
3056
znaleźć skały, które wtedy powstały
08:29
and reconstruct how the landscape changed
in response to this warming event.
in response to this warming event.
186
497520
3600
i zrekonstruować zmiany terenu
w odpowiedzi na ocieplenie.
w odpowiedzi na ocieplenie.
08:33
So here, yay, rocks.
187
501560
1896
Hurra, skały.
08:35
(Laughter)
188
503480
2336
(Śmiech)
08:37
Here's a pile of rocks.
189
505840
1736
Tu leży sterta skał.
08:39
This yellow blob here,
190
507600
1616
Ta żółta plama
08:41
this is actually a fossil river,
191
509240
1736
to tak naprawdę skamieniała rzeka,
08:43
so just like this cartoon I showed,
192
511000
1667
jak w animacji, którą pokazywałam,
08:44
these are deposits that were
laid down 55 million years ago.
laid down 55 million years ago.
193
512691
3285
kamienie trafiły tu 55 milionów lat temu.
08:48
As geologists, we can go
and look at these up close
and look at these up close
194
516000
3096
Geolodzy mogą pójść tam,
popatrzeć na nie z bliska
popatrzeć na nie z bliska
08:51
and reconstruct the landscape.
195
519120
1429
i zrekonstruować teren.
08:53
So here's another example.
196
521240
1496
Tu daję inny przykład.
08:54
The yellow blob here is a fossil river.
197
522760
2456
Ta żółta plama to skamieniała rzeka.
08:57
Here's another one above it.
198
525240
1536
Nad nią jest jeszcze jedna.
08:58
We can go and look in detail
and make measurements and observations,
and make measurements and observations,
199
526800
3296
Można się przyjrzeć,
zrobić pomiary i obserwacje,
zrobić pomiary i obserwacje,
09:02
and we can measure features.
200
530120
1376
można zmierzyć właściwości.
09:03
For example, the features
I just highlighted there
I just highlighted there
201
531520
2376
Na przykład te podświetlone tutaj mówią,
09:05
tell us that this particular river
was probably about three feet deep.
was probably about three feet deep.
202
533920
3456
że rzeka miała może metr głębokości.
09:09
You could wade
across this cute little stream
across this cute little stream
203
537400
2096
Moglibyście brodzić w tym miłym strumyczku
09:11
if you were walking around
55 million years ago.
55 million years ago.
204
539520
2240
podczas spaceru 55 milionów lat temu.
09:14
The reddish stuff that's above
and below those channels,
and below those channels,
205
542480
2896
Czerwonawe miejsca powyżej
i poniżej tych kanałów
i poniżej tych kanałów
09:17
those are ancient soil deposits.
206
545400
1776
to pradawne warstwy gleby.
09:19
So we can look at those to tell us
what lived and grew on the landscape
what lived and grew on the landscape
207
547200
3856
Mogą nam powiedzieć,
co żyło i rosło w tym terenie,
co żyło i rosło w tym terenie,
09:23
and to understand how these rivers
were interacting with their floodplains.
were interacting with their floodplains.
208
551080
3560
zrozumieć, jak rzeki
współdziałały z obszarami zalewnymi.
współdziałały z obszarami zalewnymi.
09:27
So we can look in detail
and reconstruct with some specificity
and reconstruct with some specificity
209
555680
4376
Możemy dobrze się przypatrzeć
i dość szczegółowo zrekonstruować
i dość szczegółowo zrekonstruować
09:32
how these rivers flowed
and what the landscapes looked like.
and what the landscapes looked like.
210
560080
2856
biegi rzek i wygląd terenów.
09:34
So when we do this
for this particular place
for this particular place
211
562960
2480
Sprawdźmy, jak to wyglądało tutaj,
09:38
at this time,
212
566160
1216
w tamtym czasie.
09:39
if we look what happened
before this abrupt warming event,
before this abrupt warming event,
213
567400
2736
Widać, że rzeki przed nagłym ociepleniem
09:42
the rivers kind of carved their way
down from the mountains to the sea,
down from the mountains to the sea,
214
570160
3616
wyżłobiły koryta z gór do morza
09:45
and they looked maybe similar to what
I showed you in the Amazon River basin.
I showed you in the Amazon River basin.
215
573800
5136
i przypominały dorzecze
Amazonki, które pokazałam.
Amazonki, które pokazałam.
09:50
But right at the onset
of this climate change event,
of this climate change event,
216
578960
2456
Ale z ociepleniem klimatu
rzeki zmieniają się nie do poznania.
09:53
the rivers change dramatically.
217
581440
1480
09:55
All of a sudden they got much broader,
218
583480
1856
Zrobiły się nagle szersze,
09:57
and they started to slide back and forth
across the landscape more readily.
across the landscape more readily.
219
585360
3560
częściej meandrowały przez teren.
10:01
Eventually, the rivers reverted
back to a state that was more similar
back to a state that was more similar
220
589880
3896
W końcu wróciły do stanu
bardziej podobnego
bardziej podobnego
10:05
to what they would have looked like
before this climate event,
before this climate event,
221
593800
3816
do tego przed zmianą klimatu.
10:09
but it took a long, long time.
222
597640
1640
Zajęło im to bardzo dużo czasu.
10:12
So we can go back in earth's time
and do these kinds of reconstructions
and do these kinds of reconstructions
223
600240
3856
Możemy cofnąć się w czasie
i zrobić tego typu rekonstrukcje,
i zrobić tego typu rekonstrukcje,
10:16
and understand how
earth's landscape has changed
earth's landscape has changed
224
604120
2616
zrozumieć zmiany powierzchni Ziemi
10:18
in response to a climate event like this
or a land use event.
or a land use event.
225
606760
3776
w odpowiedzi na zmiany klimatu
lub zmiany w użytkowaniu gruntów.
lub zmiany w użytkowaniu gruntów.
10:22
So some of the ways that rivers change
226
610560
2096
Sposoby, w jakie rzeki się zmieniają,
10:24
or the reasons that rivers change
their pattern and their movements
their pattern and their movements
227
612680
4776
lub powody, dla których to robią,
ich wzory i ich przemieszczenia
ich wzory i ich przemieszczenia
10:29
is because of things like with extra water
falling on the land's surface
falling on the land's surface
228
617480
3936
wynikają czasem z obfitszych opadów
10:33
when climate is hotter,
229
621440
1936
w cieplejszym klimacie.
10:35
we can move more sediment
and erode more sediment,
and erode more sediment,
230
623400
2536
Więcej osadu przemieszcza się i eroduje,
10:37
and that changes how rivers behave.
231
625960
1840
a to zmienia zachowanie rzek.
10:40
So ultimately,
232
628680
2096
Ostatecznie,
10:42
as long as earth's surface is our home,
233
630800
2616
póki powierzchnia Ziemi jest naszym domem,
10:45
we need to carefully manage
the resources and risks
the resources and risks
234
633440
3376
trzeba ostrożnie odnosić się
do zasobów i ryzyka
do zasobów i ryzyka
10:48
associated with living
in dynamic environments.
in dynamic environments.
235
636840
2976
związanego z życiem
w dynamicznych środowiskach.
w dynamicznych środowiskach.
10:51
And I think the only way
we can really do that sustainably
we can really do that sustainably
236
639840
3936
Myślę, że jedyny naprawdę
rozsądny sposób działania
rozsądny sposób działania
10:55
is if we include information
237
643800
2216
dotyczy włączenia informacji o tym,
10:58
about how landscapes evolved
and behaved in earth's past.
and behaved in earth's past.
238
646040
4096
jak teren ewoluował
i zachowywał się w przeszłości.
i zachowywał się w przeszłości.
11:02
Thank you.
239
650160
1216
Dziękuję.
11:03
(Applause)
240
651400
4440
(Brawa)
ABOUT THE SPEAKER
Liz Hajek - GeoscientistLiz Hajek studies sedimentary rocks to understand how landscapes change and evolve.
Why you should listen
Liz Hajek's research has contributed new perspectives on how rivers and coastlines move and how sediments record earth history. She is an assistant professor of geosciences at The Pennsylvania State University, where she teaches a range of courses spanning topics from oceanography to petroleum geology. Hajek and her students often conduct fieldwork in rugged places and use computer models and experiments to reveal the rhythms and dynamics of earth's surface. She recently appeared in the NOVA Treasures of the Earth: Power episode and has a paper in the Annual Review of Earth and Planetary Sciences.
More profile about the speakerLiz Hajek | Speaker | TED.com