TEDxPSU
Liz Hajek: What rivers can tell us about the earth's history
Liz Hajek: Nehirler bize dünya tarihi hakkında ne söyleyebilir?
Filmed:
Readability: 3.9
1,411,824 views
Nehirler, doğanın en güçlü kuvvetlerinden birisidir -- dağları yıkarlar ve dünyayı parçalara ayırırlar ve rotaları da sürekli hareket halindedir. Nehirlerin nasıl oluştukları ve nasıl değişecekleri, onların kıyılarını ve deltalarını evleri olarak görenler için önemlidir. Bu görsellik de içeren konuşmada yer bilimci Liz Hajek, antik nehirler tarafından tortulaştırılan kayaların, dünyanın tarihini çalışmak için nasıl bir zaman makinesi olarak kullanılabileceğini ve böylece dünya üzerinde nasıl daha sürdürülebilir bir yaşama sahip olabileceğimizi anlatıyor.
Liz Hajek - Geoscientist
Liz Hajek studies sedimentary rocks to understand how landscapes change and evolve. Full bio
Liz Hajek studies sedimentary rocks to understand how landscapes change and evolve. Full bio
Double-click the English transcript below to play the video.
00:12
All right, let's get up
our picture of the earth.
our picture of the earth.
0
984
3256
Pekala, dünya resmimizi alalım.
00:16
The earth is pretty awesome.
1
4560
1416
Dünya oldukça muhteşem.
00:18
I'm a geologist, so I get
pretty psyched about this,
pretty psyched about this,
2
6000
2429
Ben bir jeoloğum, o yüzden
oldukça heyecanlıyım,
oldukça heyecanlıyım,
00:20
but the earth is great.
3
8453
1363
fakat, dünya mükemmel.
00:21
It's powerful, it's dynamic,
it's constantly changing.
it's constantly changing.
4
9840
3456
Güçlü, dinamik, sürekli değişiyor.
00:25
It's a pretty exciting place to live.
5
13320
1800
Dünyada yaşamak oldukça heyecanlı.
00:28
But I want to share with you guys today
my perspective as a geologist
my perspective as a geologist
6
16280
3696
Fakat bugün sizlerle, bir jeolog
olarak kendi bakış açımdan, günümüzde
olarak kendi bakış açımdan, günümüzde
00:32
in how understanding earth's past
7
20000
2216
dünya üzerinde sürdürülebilir bir yaşama
00:34
can help inform and guide
decisions that we make today
decisions that we make today
8
22240
3496
sahip olmamız konusunda
aldığımız kararlarda, dünyanın geçmişini
aldığımız kararlarda, dünyanın geçmişini
00:37
about how to sustainably live
on earth's surface.
on earth's surface.
9
25760
3080
anlamanın nasıl yardımcı
olabileceğini paylaşacağım.
olabileceğini paylaşacağım.
00:41
So there's a lot of exciting things
that go on on the surface of the earth.
that go on on the surface of the earth.
10
29520
3736
Dünyanın yüzeyinde olup biten
birçok heyecan verici şey var.
birçok heyecan verici şey var.
00:45
If we zoom in here a little bit,
11
33280
1560
Şuraya biraz yakınlaşırsak
00:47
I want to talk to you guys a little bit
about one of the things that happens.
about one of the things that happens.
12
35360
3656
sizinle, olup biten şeylerden
birisiyle ilgili konuşmak istiyorum.
birisiyle ilgili konuşmak istiyorum.
00:51
Material get shuffled around
earth's surface all the time,
earth's surface all the time,
13
39040
2746
Dünyanın yüzeyinde
materyaller her zaman karışıyor
materyaller her zaman karışıyor
00:53
and one of the big thing that happens
is material from high mountains
is material from high mountains
14
41800
3236
ve olan en büyük şeylerden birisi,
yüksek dağlardaki materyallerin
yüksek dağlardaki materyallerin
00:57
gets eroded and transported
and deposited in the sea.
and deposited in the sea.
15
45060
2476
aşınması, taşınması
ve denizde birikiyor olması.
ve denizde birikiyor olması.
00:59
And this process is ongoing all the time,
16
47560
1956
Bu süreç her zaman devam ediyor
01:01
and it has huge effects
on how the landscape works.
on how the landscape works.
17
49550
2386
ve tabiatın işlevi
üzerinde devasa etkileri var.
üzerinde devasa etkileri var.
01:03
So this example here in south India --
18
51960
1896
Güney Hindistan'dan bir örnek --
01:05
we have some of the biggest
mountains in the world,
mountains in the world,
19
53880
2496
dünyada bazı en büyük dağlara sahibiz
01:08
and you can see in this satellite photo
20
56400
1976
ve bu uydu fotoğrafında, nehirlerin
01:10
rivers transporting material
from those mountains out to the sea.
from those mountains out to the sea.
21
58400
4176
dağlardan denizlere
materyal taşıdığını görebilirsiniz.
materyal taşıdığını görebilirsiniz.
01:14
You can think of these rivers
like bulldozers.
like bulldozers.
22
62600
2175
Bu nehirleri buldozer
olarak düşünebilirsiniz.
olarak düşünebilirsiniz.
01:16
They're basically taking these mountains
and pushing them down towards the sea.
and pushing them down towards the sea.
23
64800
3720
Temelde, bu dağları alıp,
onları denize doğru itiyorlar.
onları denize doğru itiyorlar.
01:21
We'll give you guys an example here.
24
69440
1816
Size şöyle bir örnek vereceğiz.
01:23
So we zoom in a little bit.
25
71280
1336
Biraz yaklaştırıyoruz.
01:24
I want to talk to you guys
specifically about a river.
specifically about a river.
26
72640
2536
Size özellikle bir nehirden
bahsetmek istiyorum.
bahsetmek istiyorum.
01:27
We can see these beautiful patterns
that the rivers make
that the rivers make
27
75200
2656
Nehirlerin, denize materyalleri
iterken oluşturdukları
iterken oluşturdukları
01:29
as they're pushing material
down to the sea,
down to the sea,
28
77880
2096
güzel biçimleri görebiliyoruz,
fakat bu biçimler sabit değil.
01:32
but these patterns aren't static.
29
80000
1616
Bu nehirler kıpırdanıyor
ve sık sık hoplayıp zıplıyorlar
ve sık sık hoplayıp zıplıyorlar
01:33
These rivers are wiggling
and jumping around quite a bit,
and jumping around quite a bit,
30
81640
2686
ve yaşamımızda büyük etkileri olabilir.
01:36
and it can have big impacts on our lives.
31
84350
1966
01:38
So an example of this
is this is the Kosi River.
is this is the Kosi River.
32
86340
2396
Bunun bir örneği, Koshi Nehri.
01:40
So the Kosi River
has this nice c-shaped pathway,
has this nice c-shaped pathway,
33
88760
2656
Koshi nehrinin c harfi
şeklinde güzel bir yolu var
şeklinde güzel bir yolu var
01:43
and it exits the big mountains of Nepal
34
91440
2456
ve Nepal'in büyük dağlarından çıkıp,
01:45
carrying with it a ton of material,
35
93920
2136
yüksek dağlardan aşınan tonlarca
01:48
a lot of sediments that's being
eroded from the high mountains,
eroded from the high mountains,
36
96080
2966
materyali, bir sürü
tortuyu da beraberinde taşıyarak,
tortuyu da beraberinde taşıyarak,
01:51
and it spreads out across India
37
99070
1856
Hindistan'a yayılıyor
01:52
and moves this material.
38
100950
1320
ve bu materyali taşıyor.
01:54
So we're going to zoom in to this area
39
102560
2296
Şu alana yakınlaşacağız
01:56
and I'm going to tell you a little bit
about what happened with the Kosi.
about what happened with the Kosi.
40
104880
3429
ve ben de sizlere biraz Koshi'ye
neler olduğundan bahsedeceğim.
neler olduğundan bahsedeceğim.
02:00
It's an example of how dynamic
these systems can be.
these systems can be.
41
108333
2563
Bu sistemlerin nasıl
dinamik olabileceğinin örneğidir.
dinamik olabileceğinin örneğidir.
02:02
So this is a satellite image
from August of 2008,
from August of 2008,
42
110920
3576
Bu, Ağustos 2008'den bir
uydu görüntüsü ve bu görüntü
uydu görüntüsü ve bu görüntü
02:06
and this satellite image is colored
43
114520
1696
renkli olduğu için,
02:08
so that vegetations or plants
show up as green
show up as green
44
116240
2176
bitkiler ya da ağaçlar yeşil,
02:10
and water shows up as blue.
45
118440
1656
su ise mavi renkte.
02:12
So here again you can see
that c-shaped pathway
that c-shaped pathway
46
120120
3536
Burada tekrar, nehrin Nepal'e
giderken geçtiği c şeklindeki
giderken geçtiği c şeklindeki
02:15
that this river takes as it exits Nepal.
47
123680
1920
yolu görebiliyoruz.
02:18
And now this is monsoon season.
48
126120
2016
Şu anda muson dönemi.
02:20
August is monsoon season
in this region of the world,
in this region of the world,
49
128160
2496
Dünyanın bu bölgesinde
Ağustos ayı, muson dönemidir
Ağustos ayı, muson dönemidir
02:22
and anyone that lives near a river
is no stranger to flooding
is no stranger to flooding
50
130680
2896
ve nehrin yanında yaşayanlar,
en azından bununla bağlantılı
en azından bununla bağlantılı
02:25
and the hazards and inconveniences
at minimum that are associated with that.
at minimum that are associated with that.
51
133600
3572
sellere, tehlikelere
ve zorluklara alışıktır.
ve zorluklara alışıktır.
02:29
But something interesting
happened in 2008,
happened in 2008,
52
137440
2256
Fakat 2008'de ilginç bir şey oldu
02:31
and this river moved in a way
that's very different.
that's very different.
53
139720
2896
ve bu nehir, çok farklı
bir yönde hareket etti.
bir yönde hareket etti.
02:34
It flooded in a way that's very
different than it normally does.
different than it normally does.
54
142640
3000
Normalde olduğundan
farklı bir biçimde yükseldi.
farklı bir biçimde yükseldi.
02:37
So the Kosi River is flowing down here,
55
145664
2752
Koshi Nehri şuraya doğru akar,
02:40
but sometimes as these rivers
are bulldozing sediment,
are bulldozing sediment,
56
148440
2576
fakat bazen, bu nehirler
tortu da taşıdıkları için,
tortu da taşıdıkları için,
02:43
they kind of get clogged,
57
151040
1256
bir tür tıkanma olabiliyor
02:44
and these clogs can
actually cause the rivers
actually cause the rivers
58
152320
2136
ve bu tıkanmalar da nehirlerin izledikleri
02:46
to shift their course dramatically.
59
154480
1696
yolu değiştirmelerine neden oluyor.
02:48
So this satellite image
is from just two weeks later.
is from just two weeks later.
60
156200
2856
Bu uydu görüntüsü,
yalnızca iki hafta sonrasına ait.
yalnızca iki hafta sonrasına ait.
02:51
Here's the previous pathway,
61
159080
1936
Burada önceki yol var,
02:53
that c-shaped pathway,
62
161040
1616
c şeklindeki yol
02:54
and you notice it's not blue anymore.
63
162680
2096
ve artık mavi olmadığını görüyoruz.
02:56
But now what we have is this blue pathway
64
164800
1976
Şimdi elimizde, buradaki alanı
02:58
that cuts down the middle
of the field of view here.
of the field of view here.
65
166800
2456
ortasından kesen, bu mavi yol var.
03:01
What happened is
the Kosi River jumped its banks,
the Kosi River jumped its banks,
66
169280
2336
Olan şey şu: Koshi Nehri setlerini aştı
03:03
and for reference,
the scale bar here is 40 miles.
the scale bar here is 40 miles.
67
171640
2696
ve bilgi açısından,
buradaki ölçek çubuğu 40 mil.
buradaki ölçek çubuğu 40 mil.
03:06
This river moved
over 30 miles very abruptly.
over 30 miles very abruptly.
68
174360
3520
Nehir birdenbire 30
milden fazla hareket etti.
milden fazla hareket etti.
03:10
So this river got clogged
and it jumped its banks.
and it jumped its banks.
69
178560
3176
Yani bu nehir tıkandı ve setlerini aştı.
03:13
Here's an image from about a week later,
70
181760
2096
Burada ortalama bir hafta sonrasının
03:15
and you can see
these are the previous pathways,
these are the previous pathways,
71
183880
2256
görüntüsü var ve bunların
önceki yol olduğunu
önceki yol olduğunu
03:18
and you can see this process
of river-jumping continues
of river-jumping continues
72
186160
2656
ve nehrin sıçrama sürecinin,
nehir en büyük yolundan
nehir en büyük yolundan
03:20
as this river moves farther away
from its major course.
from its major course.
73
188840
2572
uzaklaştıkça devam
ettiğini görebilirsiniz.
ettiğini görebilirsiniz.
03:23
So you can imagine
in landscapes like this,
in landscapes like this,
74
191920
2056
Bu tür tabiatlarda,
yani nehirlerin sık sık
yani nehirlerin sık sık
03:26
where rivers move around frequently,
75
194000
2616
harekete geçtiği tabiatlarda,
03:28
it's really important to understand when,
where and how they're going to jump.
where and how they're going to jump.
76
196640
4496
ne zaman, nereye ve nasıl
sıçrayacaklarını anlamak çok önemlidir.
sıçrayacaklarını anlamak çok önemlidir.
03:33
But these kinds of processes
also happen a lot closer to home as well.
also happen a lot closer to home as well.
77
201160
3880
Fakat bu tür süreçler aynı zamanda
evlere yakın yerlerde de oluyor.
evlere yakın yerlerde de oluyor.
03:37
So in the United States,
78
205640
1816
Birleşik Devletler'de,
03:39
we have the Mississippi River
that drains most of the continental US.
that drains most of the continental US.
79
207480
4056
ABD kıtasının çoğunun suyunu
çeken Mississippi Nehri var.
çeken Mississippi Nehri var.
03:43
It pushes material
from the Rocky Mountains
from the Rocky Mountains
80
211560
2376
Rocky Dağları ve Büyük Ovalardan
03:45
and from the Great Plains.
81
213960
1536
materyalleri itiyor.
03:47
It drains it and moves it
all the way across America
all the way across America
82
215520
3216
Materyalleri çekiyor
ve Amerika'ya taşıyor
ve Amerika'ya taşıyor
03:50
and dumps it out in the Gulf of Mexico.
83
218760
1920
ve Meksika Körfezine atıyor.
03:53
So this is the course of the Mississippi
that we're familiar with today,
that we're familiar with today,
84
221320
3456
Bu, Mississippi Nehrinin
bugün aşina olduğumuz yolu,
bugün aşina olduğumuz yolu,
03:56
but it didn't always flow
in this direction.
in this direction.
85
224800
2096
fakat her zaman bu yönde ilerlemedi.
03:58
If we use the geologic record,
86
226920
1656
Jeolojik kayıtları kullanırsak,
04:00
we can reconstruct
where it went in the past.
where it went in the past.
87
228600
2720
geçmişte nereye gittiğini görebiliriz.
04:04
So for example, this red area here
88
232120
2296
Örneğin, buradaki kırmızı alan
04:06
is where we know the Mississippi River
flowed and deposited material
flowed and deposited material
89
234440
3536
4600 yıl önce Mississippi Nehrinin
aktığını ve materyal depoladığını
aktığını ve materyal depoladığını
04:10
about 4,600 years ago.
90
238000
1640
bildiğimiz yer.
04:12
Then about 3,500 years ago it moved
91
240240
2096
Sonra, yaklaşık 3500 yıl önce,
04:14
to follow the course
outlined here in orange.
outlined here in orange.
92
242360
2376
bu turuncu renkli yolu
takip ederek yön değiştirdi.
takip ederek yön değiştirdi.
04:16
And it kept moving and it keeps moving.
93
244760
2016
Hareket etti ve etmeye devam ediyor.
04:18
So here's about 2,000 years ago,
94
246800
1896
Bu yaklaşık 2000 yıl önce,
04:20
a thousand years ago,
95
248720
1696
bin yıl önce,
04:22
700 years ago.
96
250440
1216
700 yıl önce.
04:23
And it was only
as recently as 500 years ago
as recently as 500 years ago
97
251680
2416
Günümüzde aşina olduğumuz yolunu çizmesi,
04:26
that it occupied the pathway
that we're familiar with today.
that we're familiar with today.
98
254120
2839
yalnızca 500 yıl öncesi gibi
yakın bir zamanda gerçekleşti.
yakın bir zamanda gerçekleşti.
04:30
So these processes are really important,
99
258079
1937
Bu süreçler gerçekten önemli
04:32
and especially here, this delta area,
100
260040
2856
ve özellikle burada, Mississippi'deki
04:34
where these river-jumping events
in the Mississippi
in the Mississippi
101
262920
3816
set atlama olaylarının kara ve
deniz arasında arazi oluşturduğu
deniz arasında arazi oluşturduğu
04:38
are building land at the interface
of the land and the sea.
of the land and the sea.
102
266760
2816
bu delta alanında çok önemli.
04:41
This is really valuable real estate,
103
269600
1736
Bunlar gerçekten değerli emlaklar
04:43
and deltas like this are some of the most
densely populated areas on our planet.
densely populated areas on our planet.
104
271360
5256
ve bunun gibi deltalar, gezegenimizde
en yoğun nüfüsa sahip alanlardan birkaçı.
en yoğun nüfüsa sahip alanlardan birkaçı.
04:48
So understanding the dynamics
of these landscapes,
of these landscapes,
105
276640
2456
Yani bu tabiatların
dinamiğini, nasıl oluştuklarını
dinamiğini, nasıl oluştuklarını
04:51
how they formed and how they will
continue to change in the future
continue to change in the future
106
279120
3136
ve gelecekte nasıl değişmeye
devam edeceklerini anlamak,
devam edeceklerini anlamak,
04:54
is really important
for the people that live there.
for the people that live there.
107
282280
2400
orada yaşayan insanlar
için oldukça önemli.
için oldukça önemli.
04:57
So rivers also wiggle.
108
285480
1536
Nehirler ayrıca kıpırdarlar.
04:59
These are sort of bigger jumps
that we've been talking about.
that we've been talking about.
109
287040
2896
Bahsettiğim şey, bir tür
daha büyük sıçramalar.
daha büyük sıçramalar.
Size bazı nehir
kıpırtılarını göstereceğim.
kıpırtılarını göstereceğim.
05:01
I want to show you guys
some river wiggles here.
some river wiggles here.
110
289960
2256
Şimdi Amazon Nehri
havzasına doğru inişe geçeceğiz
havzasına doğru inişe geçeceğiz
05:04
So we're going to fly down
to the Amazon River basin,
to the Amazon River basin,
111
292240
2536
05:06
and here again we have a big river system
112
294800
2016
ve burada da yine, And Dağlarından
05:08
that is draining and moving and plowing
material from the Andean Mountains,
material from the Andean Mountains,
113
296840
4376
materyalleri çeken, taşıyan ve süren
ve sonra onları Güney Amerika'ya
ve sonra onları Güney Amerika'ya
05:13
transporting it across South America
114
301240
1816
taşıyan ve Atlantik Okyanusuna
05:15
and dumping it out
into the Atlantic Ocean.
into the Atlantic Ocean.
115
303080
2680
bırakan büyük bir nehir sistemimiz var.
05:18
So if we zoom in here, you guys
can see these nice, curvy river pathways.
can see these nice, curvy river pathways.
116
306560
4696
Yakınlaşırsak, bu güzel, kıvrımlı
nehir yollarını görebilirsiniz.
nehir yollarını görebilirsiniz.
05:23
Again, they're really beautiful,
but again, they're not static.
but again, they're not static.
117
311280
2976
Yine, gerçekten güzeller,
fakat yine, sabit değiller.
fakat yine, sabit değiller.
05:26
These rivers wiggle around.
118
314280
1736
Bu nehirler kıpırdanıp duruyorlar.
05:28
We can use satellite imagery
over the last 30 or so years
over the last 30 or so years
119
316040
3616
Geçmiş 30 yıla ait uydu görüntülerini
kullanarak, bunların nasıl
kullanarak, bunların nasıl
05:31
to actually monitor how these change.
120
319680
2136
değiştiklerine bakabiliriz.
05:33
So take a minute and just watch
any bend or curve in this river,
any bend or curve in this river,
121
321840
4176
Bir dakika için bu nehirdeki
eğim veya kıvrımları izleyin,
eğim veya kıvrımları izleyin,
05:38
and you'll see it doesn't stay
in the same place for very long.
in the same place for very long.
122
326040
2976
bir yerde uzun süre
kalmadığını göreceksiniz.
kalmadığını göreceksiniz.
05:41
It changes and evolves
and warps its pattern.
and warps its pattern.
123
329040
2280
Değişiyor, gelişiyor
ve biçimini eğriltiyor.
ve biçimini eğriltiyor.
05:44
If you look in this area in particular,
124
332840
2376
Özellikle bu alana bakarsanız,
05:47
I want you guys to notice
there's a sort of a loop in the river
there's a sort of a loop in the river
125
335240
2976
nehirden tamamen ayrılan
bir tür düğüm olduğunu
bir tür düğüm olduğunu
05:50
that gets completely cut off.
126
338240
1416
fark etmenizi istiyorum.
05:51
It's almost like a whip cracking
127
339680
1576
Neredeyse bir kamçı vurulmuş gibi
05:53
and snaps off the pathway
of the river at a certain spot.
of the river at a certain spot.
128
341280
2680
ve belirli bir noktada
nehrin yolunu kesiyor.
nehrin yolunu kesiyor.
05:56
So just for reference, again,
129
344360
1616
Yine, bilgi amacıyla,
05:58
in this location, that river
changed its course over four miles
changed its course over four miles
130
346000
4936
bu bölgede bu nehir, bir veya
iki dönem boyunca yolunu
iki dönem boyunca yolunu
06:02
over the course of a season or two.
131
350960
1680
ortalama dört mil değiştirdi.
06:05
So the landscapes
that we live in on earth,
that we live in on earth,
132
353080
2896
Yani, dünyada içerisinde
yaşadığımız tabiatlar,
yaşadığımız tabiatlar,
06:08
as this material
is being eroded from the mountains
is being eroded from the mountains
133
356000
2416
bu materyaller dağlardan aşınıp
06:10
and transported to the sea,
134
358440
1336
denize taşındıkça,
06:11
are wiggling around all the time.
135
359800
1616
daima kıpırdıyorlar.
06:13
They're changing all the time,
136
361440
1456
Daima değişiyorlar
06:14
and we need to be able
to understand these processes
to understand these processes
137
362920
2456
ve bu tabiatlar üzerinde
yaşamımızı sürdürebilmek için,
yaşamımızı sürdürebilmek için,
06:17
so we can manage and live
sustainably on these landscapes.
sustainably on these landscapes.
138
365400
2736
bu süreçleri anlayabilmemiz gerekiyor.
06:20
But it's hard to do
if the only information we have
if the only information we have
139
368160
3056
Fakat, eğer elimizde yalnızca
dünyanın yüzeyinde olup bitenlerle
dünyanın yüzeyinde olup bitenlerle
06:23
is what's going on today
at earth's surface.
at earth's surface.
140
371240
2336
ilgili bilgi varsa bunu yapmak zordur.
06:25
Right? We don't have
a lot of observations.
a lot of observations.
141
373600
2056
Değil mi? Çok fazla gözlemimiz yok.
06:27
We only have 30 years' worth
of satellite photos, for example.
of satellite photos, for example.
142
375680
4816
Örneğin, yalnızca 30 yıl
değerinde uydu görüntülerimiz var.
değerinde uydu görüntülerimiz var.
06:32
We need more observations
to understand these processes more.
to understand these processes more.
143
380520
2896
Daha fazla gözlem, bu süreçleri
daha çok anlamamızı sağlar.
daha çok anlamamızı sağlar.
06:35
And additionally, we need to know
144
383440
1616
Ayrıca, dünyanın yüzeyini
06:37
how these landscapes are going
to respond to changing climate
to respond to changing climate
145
385080
3216
işgal etmeye ve değiştirmeye
devam ettiğimiz sürece, bu tabiatların
devam ettiğimiz sürece, bu tabiatların
06:40
and to changing land use
146
388320
1256
değişen iklime ve çevre
06:41
as we continue to occupy
and modify earth's surface.
and modify earth's surface.
147
389600
2840
kullanımına nasıl tepki
vereceğini bilmemiz gerekiyor.
vereceğini bilmemiz gerekiyor.
06:45
So this is where the rocks come in.
148
393160
2536
Burada kayalar devreye giriyor.
06:47
So as rivers flow,
149
395720
2496
Nehirler aktıkça,
06:50
as they're bulldozing material
from the mountains to the sea,
from the mountains to the sea,
150
398240
2896
dağlardan denizlere
materyalleri taşıdıkça,
materyalleri taşıdıkça,
06:53
sometimes bits of sand and clay
and rock get stuck in the ground.
and rock get stuck in the ground.
151
401160
3456
bazen kum, kil ve kaya
taneleri toprakta sıkışıp kalıyor.
taneleri toprakta sıkışıp kalıyor.
06:56
And that stuff that gets stuck
in the ground gets buried,
in the ground gets buried,
152
404640
2696
Toprakta sıkışıp kalan bu
şeyler, toprağa gömülüyorlar
şeyler, toprağa gömülüyorlar
06:59
and through time, we get
big, thick accumulations of sediments
big, thick accumulations of sediments
153
407360
3736
ve zamanla, nihayetinde kayalara
dönüşen büyük, kalın çökelti
dönüşen büyük, kalın çökelti
07:03
that eventually turn into rocks.
154
411120
2016
birikintileri elde ediyoruz.
07:05
What this means is that we can
go to places like this,
go to places like this,
155
413160
2576
Bunun anlamı şu; bu tür
büyük, kalın tortul kayaç
büyük, kalın tortul kayaç
07:07
where we see big, thick stacks
of sedimentary rocks,
of sedimentary rocks,
156
415760
2696
yığınlarını gördüğümüz yerlere gidip,
07:10
and go back in time
157
418480
1496
zamanda geriye gidebiliriz
07:12
and see what the landscapes
looked like in the past.
looked like in the past.
158
420000
2736
ve geçmişte tabiatın
neye benzediğini görebiliriz.
neye benzediğini görebiliriz.
07:14
We can do this to help reconstruct
159
422760
2136
Bunu, yeniden düzenlemeye yardım etmek
07:16
and understand
how earth landscapes evolve.
how earth landscapes evolve.
160
424920
4320
ve dünyanın nasıl
geliştiğini anlamak için yapabiliriz.
geliştiğini anlamak için yapabiliriz.
07:22
This is pretty convenient, too,
161
430160
1616
Bu oldukça işe yarar bir şey,
07:23
because the earth has had
sort of an epic history. Right?
sort of an epic history. Right?
162
431800
2976
çünkü dünyanın destansı
bir tarihi var. Değil mi?
bir tarihi var. Değil mi?
07:26
So this video here
is a reconstruction of paleogeography
is a reconstruction of paleogeography
163
434800
4816
Bu video, dünya tarihinin
yalnızca ilk 600 milyon yılı için
yalnızca ilk 600 milyon yılı için
07:31
for just the first
600 million years of earth's history.
600 million years of earth's history.
164
439640
3616
paleocoğrafyanın yeniden yapılandırılması.
07:35
So just a little bit of time here.
165
443280
1976
Buna biraz daha bakalım.
07:37
So as the plates move around,
166
445280
2736
Plakalar hareket ettikçe,
07:40
we know climate has changed,
sea level has changed,
sea level has changed,
167
448040
3136
iklimin değiştiğini, deniz
seviyesinin değiştiğini biliyoruz,
seviyesinin değiştiğini biliyoruz,
07:43
we have a lot of different
types of landscapes
types of landscapes
168
451200
3656
geri dönebileceğimiz
birçok farklı tür tabiata
birçok farklı tür tabiata
07:46
and different types of environments
that we can go back --
that we can go back --
169
454880
2736
ve birçok farklı tür çevreye sahibiz --
07:49
if we have a time machine --
170
457640
1376
zaman makinemiz olsaydı --
07:51
we can go back and look at,
171
459040
1336
geri dönüp bakabilirdik
07:52
and we do indeed have a time machine
172
460400
1736
ve aslında bir zaman makinemiz var
07:54
because we can look at the rocks
that were deposited at these times.
that were deposited at these times.
173
462160
3336
çünkü o zamanlarda
tortulaşmış kayalara bakabiliyoruz.
tortulaşmış kayalara bakabiliyoruz.
07:57
So I'm going to give you
an example of this
an example of this
174
465520
2016
Size bunun bir örneğini vereceğim ve sizi
07:59
and take you to a special
time in earth's past.
time in earth's past.
175
467560
2216
dünya geçmişinde özel
bir zamana götüreceğim.
bir zamana götüreceğim.
08:01
About 55 million years ago,
there was a really abrupt warming event,
there was a really abrupt warming event,
176
469800
3216
Ortalama 55 milyon yıl önce,
gerçekten ani bir ısınma olayı olmuştu
gerçekten ani bir ısınma olayı olmuştu
ve olan şey ise, bir sürü
karbondioksidin, dünyanın
karbondioksidin, dünyanın
08:05
and what happened was
a whole bunch of carbon dioxide
a whole bunch of carbon dioxide
177
473040
2496
08:07
was released into earth's atmosphere,
178
475560
1816
atmosferine yayılmasıydı
ve aniden, aşırı bir küresel
ısınma olayına yol açmıştı.
ısınma olayına yol açmıştı.
08:09
and it caused a rapid
and pretty extreme global warming event.
and pretty extreme global warming event.
179
477400
3856
08:13
And when I say warm, I mean pretty warm,
180
481280
2656
Isınma derken, bayağı
ısınmadan bahsediyorum,
ısınmadan bahsediyorum,
08:15
that there were things
like crocodiles and palm trees
like crocodiles and palm trees
181
483960
2976
Kanada kadar kuzeyde
ve Patagonya kadar güneyde
ve Patagonya kadar güneyde
08:18
as far north as Canada
and as far south as Patagonia.
and as far south as Patagonia.
182
486960
3016
timsahlar ve palmiye
ağaçları gibi şeyler vardı.
ağaçları gibi şeyler vardı.
08:22
So this was a pretty warm time
and it happened really abruptly.
and it happened really abruptly.
183
490000
3176
Yani oldukça sıcak bir zamandı
ve gerçekten aniden oldu.
ve gerçekten aniden oldu.
08:25
So what we can do
184
493200
1216
Yapabileceğimiz şey,
08:26
is we can go back and find rocks
that were deposited at this time
that were deposited at this time
185
494440
3056
geri gidip o zamanda
tortulaşmış kayaları bulmak
tortulaşmış kayaları bulmak
ve tabiatın, bu ısınma olayına
karşın nasıl değiştiğini görmek.
karşın nasıl değiştiğini görmek.
08:29
and reconstruct how the landscape changed
in response to this warming event.
in response to this warming event.
186
497520
3600
08:33
So here, yay, rocks.
187
501560
1896
İşte, evet, kayalar.
08:35
(Laughter)
188
503480
2336
(Gülüşmeler)
08:37
Here's a pile of rocks.
189
505840
1736
İşte bir yığın kaya.
08:39
This yellow blob here,
190
507600
1616
Buradaki sarı leke,
08:41
this is actually a fossil river,
191
509240
1736
bu aslında bir fosil nehri,
08:43
so just like this cartoon I showed,
192
511000
1667
tıpkı gösterdiğim karikatür gibi,
08:44
these are deposits that were
laid down 55 million years ago.
laid down 55 million years ago.
193
512691
3285
bunlar 55 milyon yıl
önce bırakılmış tortular.
önce bırakılmış tortular.
08:48
As geologists, we can go
and look at these up close
and look at these up close
194
516000
3096
Jeologlar olarak bizler gidip,
onlara yakından bakabilir
onlara yakından bakabilir
08:51
and reconstruct the landscape.
195
519120
1429
ve tabiatı anlayabiliriz.
08:53
So here's another example.
196
521240
1496
İşte başka bir örnek.
08:54
The yellow blob here is a fossil river.
197
522760
2456
Bu sarı leke bir fosil nehri.
08:57
Here's another one above it.
198
525240
1536
Üstünde bir tane daha var.
08:58
We can go and look in detail
and make measurements and observations,
and make measurements and observations,
199
526800
3296
Gidebiliriz, detaylı bakabilir
ve ölçümler, gözlemler yapabiliriz,
ve ölçümler, gözlemler yapabiliriz,
09:02
and we can measure features.
200
530120
1376
özelliklerini ölçebiliriz.
09:03
For example, the features
I just highlighted there
I just highlighted there
201
531520
2376
Örneğin, burada
vurguladığım özellikler bize
vurguladığım özellikler bize
09:05
tell us that this particular river
was probably about three feet deep.
was probably about three feet deep.
202
533920
3456
özellikle bu nehrin muhtemelen
bir metre olduğunu söylüyor.
bir metre olduğunu söylüyor.
09:09
You could wade
across this cute little stream
across this cute little stream
203
537400
2096
55 milyon yıl önce burada dolaşsaydınız,
09:11
if you were walking around
55 million years ago.
55 million years ago.
204
539520
2240
bu küçük tatlı dereden
yürüyerek geçebilirdiniz.
yürüyerek geçebilirdiniz.
09:14
The reddish stuff that's above
and below those channels,
and below those channels,
205
542480
2896
Bu kanalların üstünde
ve altındaki kırmızımsı şeyler,
ve altındaki kırmızımsı şeyler,
09:17
those are ancient soil deposits.
206
545400
1776
bunlar antik toprak tortuları.
09:19
So we can look at those to tell us
what lived and grew on the landscape
what lived and grew on the landscape
207
547200
3856
Yani tüm bunlar bize orada neyin
yaşadığını, büyüdüğünü söyleyebilir
yaşadığını, büyüdüğünü söyleyebilir
09:23
and to understand how these rivers
were interacting with their floodplains.
were interacting with their floodplains.
208
551080
3560
ve bu nehirlerin, taşkın yataklarıyla
nasıl etkileşime geçtiğini anlatabilir.
nasıl etkileşime geçtiğini anlatabilir.
09:27
So we can look in detail
and reconstruct with some specificity
and reconstruct with some specificity
209
555680
4376
Detaylı bakabilir ve bu nehirlerin
nasıl aktığına ve tabiatların neye
nasıl aktığına ve tabiatların neye
09:32
how these rivers flowed
and what the landscapes looked like.
and what the landscapes looked like.
210
560080
2856
benzediğine dair bazı
özgünlüklerle bunu tanımlayabiliriz.
özgünlüklerle bunu tanımlayabiliriz.
09:34
So when we do this
for this particular place
for this particular place
211
562960
2480
Özellikle bu yer için bunu
şu anda yaptığımızda,
şu anda yaptığımızda,
09:38
at this time,
212
566160
1216
bu ani ısınma
09:39
if we look what happened
before this abrupt warming event,
before this abrupt warming event,
213
567400
2736
olayından önce ne olduğuna bakarsak,
09:42
the rivers kind of carved their way
down from the mountains to the sea,
down from the mountains to the sea,
214
570160
3616
nehirler yollarını bir şekilde
dağlardan denizlere sürdüler
dağlardan denizlere sürdüler
09:45
and they looked maybe similar to what
I showed you in the Amazon River basin.
I showed you in the Amazon River basin.
215
573800
5136
ve belki de Amazon Nehri havzasında
size gösterdiğim şeye benzediler.
size gösterdiğim şeye benzediler.
09:50
But right at the onset
of this climate change event,
of this climate change event,
216
578960
2456
Fakat, iklim değişikliği
olayının başlangıcında,
olayının başlangıcında,
09:53
the rivers change dramatically.
217
581440
1480
nehirler hızla değiştiler.
09:55
All of a sudden they got much broader,
218
583480
1856
Birdenbire daha genişlediler
09:57
and they started to slide back and forth
across the landscape more readily.
across the landscape more readily.
219
585360
3560
ve o yer üzerinde ileriye ve geriye
daha rahatlıkla gider oldular.
daha rahatlıkla gider oldular.
10:01
Eventually, the rivers reverted
back to a state that was more similar
back to a state that was more similar
220
589880
3896
Nihayetinde, nehirler bu iklim
olayından önceki hallerine benzeyen
olayından önceki hallerine benzeyen
10:05
to what they would have looked like
before this climate event,
before this climate event,
221
593800
3816
eski hallerine geri döndüler,
10:09
but it took a long, long time.
222
597640
1640
fakat bu çok, çok uzun zaman aldı.
10:12
So we can go back in earth's time
and do these kinds of reconstructions
and do these kinds of reconstructions
223
600240
3856
Yani, dünyanın zamanında geriye
gidebilir ve bu tür canlandırmalar yaparak
gidebilir ve bu tür canlandırmalar yaparak
10:16
and understand how
earth's landscape has changed
earth's landscape has changed
224
604120
2616
dünya tabiatının, böyle
bir iklim olayına bağlı olarak
bir iklim olayına bağlı olarak
10:18
in response to a climate event like this
or a land use event.
or a land use event.
225
606760
3776
nasıl değiştiğini anlayabiliriz.
10:22
So some of the ways that rivers change
226
610560
2096
Nehirlerin değişme biçimlerinden bazıları
10:24
or the reasons that rivers change
their pattern and their movements
their pattern and their movements
227
612680
4776
veya nehirlerin biçimlerini ve
hareketlerini değiştirme nedenleri,
hareketlerini değiştirme nedenleri,
10:29
is because of things like with extra water
falling on the land's surface
falling on the land's surface
228
617480
3936
hava sıcakken toprağın yüzeyine
düşen fazla su gibi şeylerden kaynaklanır,
düşen fazla su gibi şeylerden kaynaklanır,
10:33
when climate is hotter,
229
621440
1936
daha çok tortu taşıyabiliriz
10:35
we can move more sediment
and erode more sediment,
and erode more sediment,
230
623400
2536
ve daha çok tortuya neden
olabiliriz, bu da nehirlerin
olabiliriz, bu da nehirlerin
10:37
and that changes how rivers behave.
231
625960
1840
davranışlarını değiştirir.
10:40
So ultimately,
232
628680
2096
En nihayetinde
10:42
as long as earth's surface is our home,
233
630800
2616
dünyanın yüzeyi bizim evimiz olduğu sürece
10:45
we need to carefully manage
the resources and risks
the resources and risks
234
633440
3376
dinamik çevrelerde yaşamakla
ilgili kaynakları ve riskleri
ilgili kaynakları ve riskleri
10:48
associated with living
in dynamic environments.
in dynamic environments.
235
636840
2976
daha dikkatli biçimde
yönetmemiz gerekir.
yönetmemiz gerekir.
10:51
And I think the only way
we can really do that sustainably
we can really do that sustainably
236
639840
3936
Bunu gerçekten aralıksız bir
biçimde yapabilmemizin tek yolu da,
biçimde yapabilmemizin tek yolu da,
10:55
is if we include information
237
643800
2216
tabiatların dünya geçmişinde nasıl
10:58
about how landscapes evolved
and behaved in earth's past.
and behaved in earth's past.
238
646040
4096
davrandıkları ve nasıl geliştikleri
hakkında bilgi sahibi olmaktır.
hakkında bilgi sahibi olmaktır.
11:02
Thank you.
239
650160
1216
Teşekkürler.
11:03
(Applause)
240
651400
4440
(Alkış)
ABOUT THE SPEAKER
Liz Hajek - GeoscientistLiz Hajek studies sedimentary rocks to understand how landscapes change and evolve.
Why you should listen
Liz Hajek's research has contributed new perspectives on how rivers and coastlines move and how sediments record earth history. She is an assistant professor of geosciences at The Pennsylvania State University, where she teaches a range of courses spanning topics from oceanography to petroleum geology. Hajek and her students often conduct fieldwork in rugged places and use computer models and experiments to reveal the rhythms and dynamics of earth's surface. She recently appeared in the NOVA Treasures of the Earth: Power episode and has a paper in the Annual Review of Earth and Planetary Sciences.
More profile about the speakerLiz Hajek | Speaker | TED.com