TEDGlobal 2011
Paul Zak: Trust, morality -- and oxytocin?
Paul Zak: Besimi, moraliteti -- dhe oksitocina
Filmed:
Readability: 3.8
1,741,186 views
Çfarë na shtyn të sillemi moralisht? Neuro-ekonomisti Paul Zak tregon përse ai beson se oksitocina (ai e quan "molekula e moralit") është përgjegjëse për besimin, empatinë dhe ndjenjave të tjera që ndihmojnë në ndërtimin e një shoqërie të qëndrueshme.
Paul Zak - Neuroeconomist
A pioneer in the field of neuroeconomics, Paul Zak is uncovering how the hormone oxytocin promotes trust, and proving that love is good for business. Full bio
A pioneer in the field of neuroeconomics, Paul Zak is uncovering how the hormone oxytocin promotes trust, and proving that love is good for business. Full bio
Double-click the English transcript below to play the video.
00:15
Is there anything unique about human beings?
0
0
3000
A ka diçka unike te qeniet njerëzore?
00:18
There is.
1
3000
2000
Ka.
00:20
We're the only creatures
2
5000
2000
Jemi të vetmet krijesa me
00:22
with fully developed moral sentiments.
3
7000
2000
ndjenja morale të zhvilluara në tërësinë e tyre.
00:24
We're obsessed with morality as social creatures.
4
9000
3000
Si krijesa shoqërore, moralitetin e kemi fiksim.
00:27
We need to know why people are doing what they're doing.
5
12000
3000
E kemi të nevojshme të dimë pse dikush bën atë çka bën.
00:30
And I personally am obsessed with morality.
6
15000
3000
Unë vetë personalisht e kam fiksim moralitetin.
00:33
It was all due to this woman,
7
18000
2000
Dhe kjo falë kësaj gruaje,
00:35
Sister Mary Marastela,
8
20000
2000
motrës Mary Marastela,
00:37
also known as my mom.
9
22000
3000
e njohur edhe si ime më.
00:41
As an altar boy, I breathed in a lot of incense,
10
26000
3000
Si ndihmës shërbestari, edhe unë kam thithur jo pak temjan,
00:44
and I learned to say phrases in Latin,
11
29000
2000
dhe mësova të them fjali në Latinisht,
00:46
but I also had time to think
12
31000
2000
por pata rastin edhe të mendoj
00:48
about whether my mother's top-down morality
13
33000
2000
mbi moralin që ime më
00:50
applied to everybody.
14
35000
2000
zbatonte mbi këdo.
00:52
I saw that people who were religious and non-religious
15
37000
3000
Kam parë se si fetarët, ashtu edhe jofetarët
00:55
were equally obsessed with morality.
16
40000
2000
janë po njësoj të fiksuar pas moralitetit.
00:57
I thought, maybe there's some earthly basis
17
42000
2000
Kam menduar se ndoshta vendimet morale duhet
00:59
for moral decisions.
18
44000
2000
të kenë ndonjë bazë tokësore.
01:01
But I wanted to go further
19
46000
2000
Por doja të shkoja më tej se
01:03
than to say our brains make us moral.
20
48000
2000
sa pohimi që moralë na bën truri ynë.
01:05
I want to know if there's a chemistry of morality.
21
50000
3000
Dua të di nëse moraliteti ka një shkak kimik.
01:08
I want to know
22
53000
2000
Dua të di
01:10
if there was a moral molecule.
23
55000
2000
nëse ka një molekulë morali.
01:12
After 10 years of experiments,
24
57000
2000
Pas dhjetë vjetë eksperimentesh,
01:14
I found it.
25
59000
2000
e gjeta.
01:16
Would you like to see it? I brought some with me.
26
61000
3000
Dëshironi ta shihni? Kam ca me vete.
01:20
This little syringe
27
65000
2000
Kjo shiringë e vockël
01:22
contains the moral molecule.
28
67000
3000
përmban molekulën e moralit.
01:31
(Laughter)
29
76000
3000
(Të qeshura)
01:34
It's called oxytocin.
30
79000
2000
Quhet oksitocinë.
01:36
So oxytocin is a simple and ancient molecule
31
81000
3000
Oksitocina është molekulë e thjeshtë dhe e lashtë
01:39
found only in mammals.
32
84000
2000
e vërejtur vetëm te gjitarët.
01:41
In rodents, it was known
33
86000
2000
Dihej që, te brejtësit,
01:43
to make mothers care for their offspring,
34
88000
2000
i bënte mëmat të kujdeseshin për pjellat e tyre,
01:45
and in some creatures,
35
90000
2000
dhe te disa krijesa,
01:47
allowed for toleration of burrowmates.
36
92000
2000
mundësonte tolerimin e tjetrit në fole.
01:49
But in humans, it was only known
37
94000
2000
Sa për qeniet njerëzore, dihej vetëm se
01:51
to facilitate birth and breastfeeding in women,
38
96000
2000
lehtësonte lindjen dhe të ushqyerit me gji te femrat,
01:53
and is released by both sexes during sex.
39
98000
3000
dhe se prodhohet nga të dy gjinitë gjatë seksit.
01:57
So I had this idea that oxytocin might be the moral molecule.
40
102000
3000
Më lindi ideja se oksitocina mund të qe molekula e moralitetit.
02:00
I did what most of us do -- I tried it on some colleagues.
41
105000
3000
Bëra çka bën shumica jonë -- e testova te disa kolegë.
02:03
One of them told me,
42
108000
2000
Njëri prej tyre më tha,
02:05
"Paul, that is the world's stupidist idea.
43
110000
3000
"Pal, kjo është ideja më tarallake në botë.
02:08
It is," he said, "only a female molecule.
44
113000
2000
S'është gjë tjetër," më tha, "veç një qelizë femërore.
02:10
It can't be that important."
45
115000
2000
Nuk mund të jetë kaq e rëndësishme."
02:12
But I countered, "Well men's brains make this too.
46
117000
3000
U përpoqa të mbrohem, "Po edhe truri i meshkujve e prodhon.
02:15
There must be a reason why."
47
120000
2000
Duhet të ketë një shkak për këtë."
02:17
But he was right, it was a stupid idea.
48
122000
3000
Por kish të drejtë, qe ide tarallake.
02:20
But it was testably stupid.
49
125000
2000
Ama qe ide e testueshme.
02:22
In other words, I thought I could design an experiment
50
127000
3000
Me fjalë të tjera, qeshë i mendimit se mund të hartoja një eksperiment
02:25
to see if oxytocin made people moral.
51
130000
3000
për të parë nëse oksitocina i bënte të moralshëm njerëzit.
02:29
Turns out it wasn't so easy.
52
134000
2000
Doli se nuk qe aq e lehtë.
02:31
First of all, oxytocin is a shy molecule.
53
136000
3000
Së pari, oksitocina është molekulë e turpshme.
02:34
Baseline levels are near zero,
54
139000
2000
Pa një faktor nxitës që të shkaktojë emetimin e saj,
02:36
without some stimulus to cause its release.
55
141000
3000
niveli normal i saj është afër zeros.
02:39
And when it's produced, it has a three-minute half-life,
56
144000
2000
Dhe po u prodhua, nuk rron më shumë se tre minuta e gjysmë,
02:41
and degrades rapidly at room temperature.
57
146000
3000
duke u shpërbërë me shpejtësi në temperaturë normale.
02:44
So this experiment would have to cause a surge of oxytocin,
58
149000
2000
Ndaj ky eksperiment duhej të shkaktonte një shpërthim të oksitocinës,
02:46
have to grab it fast and keep it cold.
59
151000
2000
ta mbërthente pa humbur kohë dhe ta ruante në të ftohtë.
02:48
I think I can do that.
60
153000
2000
Mendoj se kjo bëhet.
02:50
Now luckily, oxytocin is produced
61
155000
2000
Tani, për fat, oksitocina prodhohet
02:52
both in the brain and in the blood,
62
157000
3000
si nga truri, ashtu edhe në gjak,
02:55
so I could do this experiment without learning neurosurgery.
63
160000
3000
ndaj eksperimentin mund ta bëja pa m'u dashur të mësoj neurokirurgji.
02:59
Then I had to measure morality.
64
164000
3000
E mandej duhej të masja të qenët i moralshëm.
03:02
So taking on Morality with a capital M is a huge project.
65
167000
3000
Pra të flasësh për Moralin me një M të madhe është projekt shumë i gjerë.
03:05
So I started smaller.
66
170000
2000
Ndaj e fillova me pak.
03:07
I studied one single virtue:
67
172000
3000
Mora në shqyrtim një virtyt të vetëm:
03:10
trustworthiness.
68
175000
2000
besueshmërinë.
03:12
Why? I had shown in the early 2000s
69
177000
3000
Pse? Në fillimet e viteve 2000 pata treguar
03:15
that countries with a higher proportion of trustworthy people
70
180000
3000
se vendet me përqindje më të lartë njerëzish me besueshmëri
03:18
are more prosperous.
71
183000
2000
janë më të begata.
03:20
So in these countries, more economic transactions occur
72
185000
3000
Pra në këto vende, vihen re më tepër transaksione ekonomike
03:23
and more wealth is created,
73
188000
2000
dhe krijohet më shumë pasuri,
03:25
alleviating poverty.
74
190000
2000
duke e zbutur kështu varfërinë.
03:27
So poor countries are by and large low trust countries.
75
192000
3000
Pra vendet e varfra kanë në përgjithësi banorë me besueshmëri të ulët.
03:30
So if I understood the chemistry of trustworthiness,
76
195000
3000
Nëse ftilloja anën kimike të besueshmërisë,
03:33
I might help alleviate poverty.
77
198000
2000
mund të ndihmoja në lehtësimin e varfërisë.
03:35
But I'm also a skeptic.
78
200000
2000
Por jam edhe skeptik.
03:37
I don't want to just ask people, "Are you trustworthy?"
79
202000
2000
Nuk dua thjesht të pyes njerëzit, "Jeni i besueshëm?"
03:39
So instead I use
80
204000
2000
Në vend të kësaj përdora për kërkim
03:41
the Jerry Maguire approach to research.
81
206000
2000
rrugën e Jerry Maguire-it.
03:43
If you're so virtuous,
82
208000
2000
Nëse je i virtytshëm,
03:45
show me the money.
83
210000
2000
tregomë paratë.
03:47
So what we do in my lab
84
212000
2000
Ajo pra çka kryejmë në laboratorin tim
03:49
is we tempt people with virtue and vice by using money.
85
214000
2000
është tundimi i njerëzve me virtyte apo vese përmes përdorimit të parasë.
03:51
Let me show you how we do that.
86
216000
2000
Lejomëni t'ju tregoj se si e bëjmë këtë.
03:53
So we recruit some people for an experiment.
87
218000
2000
Mbledhim disa persona për një eksperiment.
03:55
They all get $10 if they agree to show up.
88
220000
3000
Thjesht nga pjesëmarrja fitojnë $10 secili.
03:58
We give them lots of instruction, and we never ever deceive them.
89
223000
3000
U japim plot udhëzime, dhe kurrë nuk u ngrejmë kurthe.
04:01
Then we match them in pairs by computer.
90
226000
3000
Mandej krijojmë dyshe përmes kompjuterash.
04:04
And in that pair, one person gets a message saying,
91
229000
2000
Dhe në një dyshe, njëri merr një mesazh që thotë,
04:06
"Do you want to give up some of your $10
92
231000
2000
"Doni që të hiqni dorë nga një pjesë e $10
04:08
you earned for being here
93
233000
2000
që fituat me ardhjen tuaj këtu
04:10
and ship it to someone else in the lab?"
94
235000
2000
dhe t'ia dhuroni dikujt tjetër në laborator?"
04:12
The trick is you can't see them,
95
237000
2000
Kleçka këtu është që tjetrin nuk e sheh dot,
04:14
you can't talk to them.
96
239000
2000
nuk bisedon dot me të.
04:16
You only do it one time.
97
241000
2000
Çka bëni, e bëni vetëm një herë.
04:18
Now whatever you give up
98
243000
2000
Cilado shumë prej të cilës hiqni dorë
04:20
gets tripled in the other person's account.
99
245000
3000
trefishohet te llogaria e personit tjetër.
04:23
You're going to make them a lot wealthier.
100
248000
2000
I bëni pra kështu shumë më të pasur.
04:25
And they get a message by computer saying
101
250000
2000
Dhe marrin nga kompjuteri një mesazh që thotë
04:27
person one sent you this amount of money.
102
252000
2000
se këtë shumë parash ua dërgoi një person.
04:29
Do you want to keep it all,
103
254000
2000
Dëshironi ta mbani të tërën,
04:31
or do you want to send some amount back?
104
256000
3000
apo doni që një pjesë t'ia dërgoni mbrapsht?
04:34
So think about this experiment for minute.
105
259000
2000
Pra, mendojeni një çast këtë eksperiment.
04:36
You're going to sit on these hard chairs for an hour and a half.
106
261000
3000
Do të rrini mbërthyer në këto karrige për një orë e gjysmë.
04:39
Some mad scientist is going to jab your arm with a needle
107
264000
2000
Një shkencëtar i lojtur do t'ju shpojë krahun me një age
04:41
and take four tubes of blood.
108
266000
2000
dhe do t'ju marrë katër provëza gjak.
04:43
And now you want me to give up this money and ship it to a stranger?
109
268000
3000
Dhe doni që të heq dorë nga këto para dhe t'ia jap një të panjohuri?
04:46
So this was the birth of vampire economics.
110
271000
3000
Kjo shënon lindjen e ekonomisë së vampirëve.
04:49
Make a decision and give me some blood.
111
274000
3000
Merrni një vendim dhe nëmni ca gjak.
04:52
So in fact, experimental economists
112
277000
2000
Në fakt, ekonomistë eksperimentalë
04:54
had run this test around the world,
113
279000
2000
e kanë kryer këtë test anembanë globit,
04:56
and for much higher stakes,
114
281000
2000
dhe për shuma mjaft më të mëdha,
04:58
and the consensus view
115
283000
2000
dhe mendimi i përgjithshëm qe që
05:00
was that the measure from the first person to the second was a measure of trust,
116
285000
3000
kahu nga personi i parë në të dytin mat besimin,
05:03
and the transfer from the second person back to the first
117
288000
3000
ndërsa shpërngulja nga i dyti mbrapsht te i pari
05:06
measured trustworthiness.
118
291000
2000
shprehte besueshmëri.
05:08
But in fact, economists were flummoxed
119
293000
2000
Por në fakt, ekonomistët e humbnin toruan
05:10
on why the second person would ever return any money.
120
295000
3000
para pyetjes se ç'arsye kish personi i dytë që të kthente para mbrapsht.
05:13
They assumed money is good,
121
298000
2000
Duke e marrë të mirëqenë që paraja është e ëmbël,
05:15
why not keep it all?
122
300000
2000
pse të mos mbahej e gjitha?
05:17
That's not what we found.
123
302000
2000
Tjetër gjë gjetëm ne.
05:19
We found 90 percent of the first decision-makers sent money,
124
304000
3000
Pamë se 90 përqind e të parëve dhanë para,
05:22
and of those who received money,
125
307000
2000
dhe nga ata që morën,
05:24
95 percent returned some of it.
126
309000
2000
95 përqind një pjesë e kthyen.
05:26
But why?
127
311000
2000
Por pse?
05:28
Well by measuring oxytocin
128
313000
2000
Nga matja e nivelit të oksitocinës
05:30
we found that the more money the second person received,
129
315000
2000
vumë re se sa më shumë para merrnin të dytët,
05:32
the more their brain produced oxytocin,
130
317000
2000
aq më tepër oksitocinë prodhonte truri i tyre,
05:34
and the more oxytocin on board,
131
319000
2000
dhe sa më tepër oksitocinë e pranishme në ta,
05:36
the more money they returned.
132
321000
3000
aq më tepër para rikthenin.
05:39
So we have a biology of trustworthiness.
133
324000
3000
Pra ka një biologji të besueshmërisë.
05:42
But wait. What's wrong with this experiment?
134
327000
3000
Por, pa daleni. Ku është e meta e këtij eksperimenti?
05:45
Two things.
135
330000
2000
Dy gjëra.
05:47
One is that nothing in the body happens in isolation.
136
332000
3000
E para, në trup asgjë nuk ndodh e izoluar.
05:50
So we measured nine other molecules that interact with oxytocin,
137
335000
3000
Ndaj vëzhguam nëntë molekula të tjera që ndërveprojnë me oksitocinën,
05:53
but they didn't have any effect.
138
338000
2000
por ato nuk luanin ndonjë rol.
05:55
But the second is
139
340000
2000
Gjëja e dytë është që
05:57
that I still only had this indirect relationship
140
342000
2000
kisha në dorë vetëm këtë marrëdhënie jo të drejtpërdrejtë
05:59
between oxytocin and trustworthiness.
141
344000
2000
mes oksitocinës dhe besueshmërisë.
06:01
I didn't know for sure
142
346000
2000
Nuk e dija me siguri që
06:03
oxytocin caused trustworthiness.
143
348000
2000
oksitocina shkaktonte besueshmërinë.
06:05
So to make the experiment,
144
350000
2000
Ndaj për të kryer eksperimentin,
06:07
I knew I'd have to go into the brain
145
352000
2000
e dija që duhej hyrë në tru
06:09
and manipulate oxytocin directly.
146
354000
2000
dhe të manipulohej drejtpërsëdrejti me oksitocinën.
06:11
I used everything short of a drill
147
356000
2000
Për të futur oksitocinë në trurin tim
06:13
to get oxytocin into my own brain.
148
358000
3000
përdora gjithçka tjetër hiq turjelën.
06:16
And I found I could do it
149
361000
2000
Dhe pashë se mund t'ia arrija
06:18
with a nasal inhaler.
150
363000
2000
me një sprei për hundët.
06:20
So along with colleagues in Zurich,
151
365000
2000
Dhe kështu, tok me kolegë në Zyrih,
06:22
we put 200 men on oxytocin or placebo,
152
367000
2000
vumë nën oksitocinë ose nën efektin placebo 200 vetë,
06:24
had that same trust test with money,
153
369000
2000
në të njëjtin test besimi me paranë,
06:26
and we found that those on oxytocin not only showed more trust,
154
371000
3000
dhe pamë se ata nën oksitocinë jo vetëm që shfaqën më tepër besim,
06:29
we can more than double the number of people
155
374000
3000
mund ta shpiem te dyfishi e ca numrin e personave
06:32
who sent all their money to a stranger --
156
377000
2000
që ia dhanë një të panjohuri krejt paratë e tyre --
06:34
all without altering mood or cognition.
157
379000
3000
dhe gjithë kjo pa ua ndryshuar humorin apo aftësitë konjitive.
06:38
So oxytocin is the trust molecule,
158
383000
4000
Pra oksitocina është molekula e besimit,
06:42
but is it the moral molecule?
159
387000
3000
por a është molekula e moralitetit?
06:45
Using the oxytocin inhaler,
160
390000
2000
Duke përdorur oksitocinë nga hunda,
06:47
we ran more studies.
161
392000
2000
kryem edhe studime të tjera.
06:49
We showed that oxytocin infusion
162
394000
2000
Pamë se avujt e oksitocinës
06:51
increases generosity
163
396000
2000
e rrisin bujarinë
06:53
in unilateral monetary transfers
164
398000
2000
në transferta monetare të njëanshme
06:55
by 80 percent.
165
400000
2000
me 80 përqind.
06:57
We showed it increases donations to charity
166
402000
2000
Pamë se rrit dhurimet për bamirësi
06:59
by 50 percent.
167
404000
2000
me 50 përqind.
07:01
We've also investigated
168
406000
2000
Studiuam gjithashtu edhe
07:03
non-pharmacologic ways to raise oxytocin.
169
408000
2000
mënyra jo-farmakologjike të ngritjes së oksitocinës.
07:05
These include massage,
170
410000
2000
Këto përfshijnë masazhin,
07:07
dancing and praying.
171
412000
2000
vallëzimin dhe lutjen.
07:09
Yes, my mom was happy about that last one.
172
414000
3000
Po, ime më i gëzohej kësaj të fundit.
07:12
And whenever we raise oxytocin,
173
417000
2000
Dhe kurdo që rritet oksitocina,
07:14
people willingly open up their wallets
174
419000
2000
njerëzia e liron dorën me dëshirë
07:16
and share money with strangers.
175
421000
2000
dhe jep para për të panjohurit.
07:18
But why do they do this?
176
423000
2000
Por pse e bën këtë?
07:20
What does it feel like
177
425000
2000
Ç'ndjeni kur truri juaj
07:22
when your brain is flooded with oxytocin?
178
427000
2000
përmbytet nga oksitocina?
07:24
To investigate this question, we ran an experiment
179
429000
3000
Për të hetuar lidhur me këtë pyetje, bëmë një eksperiment
07:27
where we had people watch a video
180
432000
2000
gjatë të cilit personat shihnin një video
07:29
of a father and his four year-old son,
181
434000
2000
mbi një babë dhe të birin e tij katërvjeçar,
07:31
and his son has terminal brain cancer.
182
436000
2000
dhe i biri është me kancer të pashërueshëm në tru.
07:33
After they watched the video, we had them rate their feelings
183
438000
3000
Pasi panë videon, u kërkuam të shpreheshin mbi ndjenjat e tyre
07:36
and took blood before and after to measure oxytocin.
184
441000
3000
dhe u morëm gjak para dhe pas kësaj, për të matur oksitocinën.
07:39
The change in oxytocin
185
444000
2000
Ndryshimi i oksitocinës
07:41
predicted their feelings of empathy.
186
446000
3000
u parapriu ndjenjave të tyre të empatisë.
07:45
So it's empathy
187
450000
2000
Pra është empatia ajo
07:47
that makes us connect to other people.
188
452000
2000
që na bën të lidhemi me njerëz të tjerë.
07:49
It's empathy that makes us help other people.
189
454000
3000
Është empatia që na bën të ndihmojmë të tjerët.
07:52
It's empathy that makes us moral.
190
457000
4000
Është empatia ajo që na bën të moralshëm.
07:56
Now this idea is not new.
191
461000
2000
Tani, kjo ide nuk është e re.
07:58
A then unknown philosopher named Adam Smith
192
463000
2000
Një filozof, i panjohur më atë kohë, i quajtur Adam Smith
08:00
wrote a book in 1759
193
465000
2000
shkrojti një libër më 1759-n
08:02
called "The Theory of Moral Sentiments."
194
467000
2000
me titull "Teoria e Ndjenjave Morale."
08:04
In this book, Smith argued
195
469000
3000
Në këtë libër, Smithi shprehet se
08:07
that we are moral creatures, not because of a top-down reason,
196
472000
3000
jemi krijesa të moralshme, jo pse na imponohet,
08:10
but for a bottom-up reason.
197
475000
2000
por sepse na vjen nga brenda nesh.
08:12
He said we're social creatures,
198
477000
2000
Ai thosh se jemi qenie shoqërore,
08:14
so we share the emotions of others.
199
479000
2000
ndaj i ndajmë me të tjerët emocionet.
08:16
So if I do something that hurts you, I feel that pain.
200
481000
3000
Nëse bëni diçka që ju lëndon, dhimbjen e ndjej dhe unë.
08:19
So I tend to avoid that.
201
484000
2000
Ndaj përpiqem ta shmang.
08:21
If I do something that makes you happy, I get to share your joy.
202
486000
3000
Nëse bëj diçka që ju bën të lumtur, gëzimin tuaj e ndaj edhe unë.
08:24
So I tend to do those things.
203
489000
2000
Ndaj prirem të bëj gjëra të tilla.
08:26
Now this is the same Adam Smith who, 17 years later,
204
491000
2000
Ky është po ai Adam Smith që, 17 vjetë më vonë,
08:28
would write a little book called "The Wealth of Nations" --
205
493000
3000
do të shkruante një libërth të vogël me titull "Pasuria e Kombeve" --
08:31
the founding document of economics.
206
496000
2000
dokumenti themeltar i ekonomisë.
08:33
But he was, in fact, a moral philosopher,
207
498000
3000
Por qe, në fakt, filozof i moralit,
08:36
and he was right on why we're moral.
208
501000
2000
dhe kish të drejtë mbi atë pse jemi të moralshëm.
08:38
I just found the molecule behind it.
209
503000
3000
Sapo e kam gjetur molekulën prapa tërë kësaj.
08:41
But knowing that molecule is valuable,
210
506000
3000
Ama duke e ditur që molekula është e vlefshme,
08:44
because it tells us how to turn up this behavior
211
509000
3000
ngaqë na tregon si të aktivizohet kjo sjellje
08:47
and what turns it off.
212
512000
2000
dhe se çfarë e shuan atë.
08:49
In particular, it tells us
213
514000
2000
Në veçanti, na tregon
08:51
why we see immorality.
214
516000
3000
pse e vëmë re imoralitetin.
08:54
So to investigate immorality,
215
519000
2000
Që të hetojmë imoralitetin,
08:56
let me bring you back now to 1980.
216
521000
2000
le t'i kthehemi 1980-s.
08:58
I'm working at a gas station
217
523000
2000
Punoja në një karburant
09:00
on the outskirts of Santa Barbara, California.
218
525000
3000
në të dalë të Santa Barbaras, Kaliforni.
09:03
You sit in a gas station all day,
219
528000
2000
Ulur gjithë ditën në një karburant,
09:05
you see lots of morality and immorality, let me tell you.
220
530000
2000
sheh lloj-lloj moraliteti dhe imoraliteti, besomani.
09:07
So one Sunday afternoon, a man walks into my cashier's booth
221
532000
3000
E kështu, një të dielë pasdite, te sporteli mbërrin një burrë
09:10
with this beautiful jewelry box.
222
535000
2000
me një kuti shumë të bukur bizhush.
09:12
Opens it up and there's a pearl necklace inside.
223
537000
2000
E hap dhe shoh brenda një varëse me margaritarë.
09:14
And he said, "Hey, I was in the men's room.
224
539000
2000
Dhe më thotë, "Hej, qeshë në banjë.
09:16
I just found this. What do you think we should do with it?"
225
541000
3000
Sapo e gjeta atje. Çfarë mendon se duhet të bëjmë me të?"
09:19
"I don't know, put it in the lost and found."
226
544000
2000
"Nuk e di. Ta dorëzojmë te të humburat dhe të gjeturat."
09:21
"Well this is very valuable.
227
546000
2000
"Hmmm, po kjo ka vlerë të madhe.
09:23
We have to find the owner for this." I said, "Yea."
228
548000
2000
Duhet t'i gjejmë të zotin." I them, "Po."
09:25
So we're trying to decide what to do with this,
229
550000
2000
Po përpiqeshim të vendosnim ç'të bënim me të,
09:27
and the phone rings.
230
552000
2000
kur ra telefoni.
09:29
And a man says very excitedly,
231
554000
2000
Dhe një burrë foli shumë prekshëm,
09:31
"I was in your gas station a while ago,
232
556000
2000
"Pak më parë qeshë te karburanti juaj,
09:33
and I bought this jewelry for my wife, and I can't find it."
233
558000
2000
pasi i bleva sime shoqeje një bizhu, që nuk po e gjej më."
09:35
I said, "Pearl necklace?" "Yeah."
234
560000
2000
I them, "Një varëse me margaritarë?" "Po."
09:37
"Hey, a guy just found it."
235
562000
2000
"Zotëri, sapo e gjetëm."
09:39
"Oh, you're saving my life. Here's my phone number.
236
564000
2000
"Oh, po më shpëtoke jetën. Mbaje shënim telefonin tim.
09:41
Tell that guy to wait half an hour.
237
566000
2000
I thuaj të më presë gjysmë ore.
09:43
I'll be there and I'll give him a $200 reward."
238
568000
2000
Po vij edhe do ta shpërblej me 200 dollarë."
09:45
Great, so I tell the guy, "Look, relax.
239
570000
2000
Xham, dhe i them mikut, "Qetësohu.
09:47
Get yourself a fat reward. Life's good."
240
572000
3000
Po shpërblehesh. Jeta është e ëmbël."
09:50
He said, "I can't do it.
241
575000
2000
Më thotë, "Nuk mundem.
09:52
I have this job interview in Galena in 15 minutes,
242
577000
2000
Për 15 minuta kam një intervistë për vend pune në Galena,
09:54
and I need this job, I've got to go."
243
579000
3000
ai vend pune më duhet me se s'bën, duhet të iki."
09:57
Again he asked me, "What do you think we should do?"
244
582000
2000
Më pyet sërish, "Ç'thua të bëjmë?"
09:59
I'm in high school. I have no idea.
245
584000
3000
Unë, gjimnazist. Pa kokrrën e idesë.
10:02
So I said, "I'll hold it for you."
246
587000
2000
E i them, "ta ruaj unë."
10:04
He said, "You know, you've been so nice, let's split the reward."
247
589000
3000
Më përgjigjet, "Meqë je kaq i sjellshëm, le të ndajmë shpërblimin."
10:07
I'll give you the jewelry, you give me a hundred dollars,
248
592000
2000
Po të lë xhevahiret, e do më japësh njëqind dollarët,
10:09
and when the guy comes ... "
249
594000
2000
dhe kur të vijë i zoti ... "
10:11
You see it. I was conned.
250
596000
2000
E kuptoni. Rashë në kurth.
10:13
So this is a classic con called the pigeon drop,
251
598000
3000
Ky është një kurth klasik i quajtur kurth turtujsh,
10:16
and I was the pigeon.
252
601000
2000
dhe turtulli qeshë unë.
10:18
So the way many cons work
253
603000
2000
Pra rruga se si ecin shumë prej mashtruesve
10:20
is not that the conman gets the victim to trust him,
254
605000
3000
është jo ta bëjnë viktimën t'u besojë atyre,
10:23
it's that he shows he trusts the victim.
255
608000
3000
është të bërit gjoja se ai i beson viktimës.
10:26
Now we know what happens.
256
611000
2000
Tani e dimë se ç'ngjet.
10:28
The victim's brain releases oxytocin,
257
613000
2000
Truri i viktimës prodhon oksitocinë,
10:30
and you're opening up your wallet or purse, giving away the money.
258
615000
3000
dhe kështu e zgjidhni kuletën ose xhepin, duke dhënë para.
10:33
So who are these people
259
618000
2000
Cilët janë këta njerëz që
10:35
who manipulate our oxytocin systems?
260
620000
3000
manipulojnë sistemet tona të oksitocinës?
10:38
We found, testing thousands of individuals,
261
623000
3000
Gjetëm, pas provash me mijëra individë,
10:41
that five percent of the population
262
626000
2000
se pesë përqind e popullsisë
10:43
don't release oxytocin on stimulus.
263
628000
3000
nuk prodhon oksitocinë gjatë një stimulimi.
10:47
So if you trust them, their brains don't release oxytocin.
264
632000
3000
Pra kur u besoni atyre, truri i tyre nuk prodhon oksitocinë.
10:50
If there's money on the table, they keep it all.
265
635000
3000
Po panë para në tryezë, do t'i fusin në xhep.
10:53
So there's a technical word for these people in my lab.
266
638000
2000
Në laboratorin tim për këta njerëz përdorim një term teknik.
10:55
We call them bastards.
267
640000
3000
I quajmë dobiçër.
10:58
(Laughter)
268
643000
2000
(Të qeshura)
11:00
These are not people you want to have a beer with.
269
645000
2000
Këta janë ata me të cilët nuk ta ka ënda të pish një birrë.
11:02
They have many of the attributes of psychopaths.
270
647000
3000
Ata bartin shumë nga huqet e psikopatëve.
11:06
Now there are other ways the system can be inhibited.
271
651000
2000
Ka dhe rrugë të tjera përmes të cilave sistemi bëhet jofunksional.
11:08
One is through improper nurturing.
272
653000
3000
Njëra është përmes kujdesit të munguar.
11:11
So we've studied sexually abused women,
273
656000
3000
Kemi shqyrtuar femra seksualisht të abuzuara,
11:14
and about half those don't release oxytocin on stimulus.
274
659000
3000
dhe gati gjysma e tyre nuk prodhojnë oksitocinë përballë një stimuli.
11:17
You need enough nurturing
275
662000
2000
Që ky sistem të zhvillohet si duhet,
11:19
for this system to develop properly.
276
664000
2000
lypset të ushqehet mirë.
11:21
Also, high stress inhibits oxytocin.
277
666000
3000
Po ashtu, stresi i madh e bllokon oksitocinën.
11:24
So we all know this, when we're really stressed out,
278
669000
2000
E kemi provuar të gjithë që, kur lodhja na ka vënë përfund,
11:26
we're not acting our best.
279
671000
3000
nuk japim më të mirën e vetes.
11:29
There's another way oxytocin is inhibited, which is interesting --
280
674000
3000
Ka edhe një rrugë tjetër për frenimin e oksitocinës, madje interesante --
11:32
through the action of testosterone.
281
677000
3000
përmes veprimit të testosteronit.
11:35
So we, in experiments, have administered testosterone to men.
282
680000
3000
Gjatë eksperimentesh, u kemi dhënë testosteron meshkujve.
11:38
And instead of sharing money,
283
683000
2000
Dhe në vend që të japin para për të tjerët,
11:40
they become selfish.
284
685000
2000
bëhen egoistë.
11:42
But interestingly,
285
687000
3000
Por për çudi,
11:45
high testosterone males are also more likely
286
690000
2000
meshkuj me testosteron të lartë janë më shpesh të prirur
11:47
to use their own money to punish others for being selfish.
287
692000
3000
që të përdorin paratë e tyre për të ndëshkuar të tjerët pse janë egoistë.
11:50
(Laughter)
288
695000
2000
(Të qeshura)
11:52
Now think about this. It means, within our own biology,
289
697000
3000
Pa mendojeni këtë. Do të thotë se, brenda biologjisë sonë,
11:55
we have the yin and yang of morality.
290
700000
3000
kemi edhe jinin, edhe jangun e moralitetit.
11:58
We have oxytocin that connects us to others,
291
703000
2000
Kemi oksitocinën që na lidh me të tjerët,
12:00
makes us feel what they feel.
292
705000
2000
që na bën të ndjejmë çka ndjejmë.
12:02
And we have testosterone.
293
707000
2000
Dhe kemi edhe testosteronin.
12:04
And men have 10 times the testosterone as women,
294
709000
2000
Meshkujt kanë 10 herë më tepër testosteron se femrat,
12:06
so men do this more than women --
295
711000
2000
pra meshkujt veprojnë kështu më shumë se sa femrat --
12:08
we have testosterone that makes us want to punish
296
713000
3000
kemi testosteron i cili na bën të duam t'i ndëshkojmë
12:11
people who behave immorally.
297
716000
2000
personat që sillen me imoralitet.
12:13
We don't need God or government telling us what to do.
298
718000
2000
Nuk kemi nevojë për Zotin apo qeverinë të na thotë se ç'duhet të bëjmë.
12:15
It's all inside of us.
299
720000
3000
Gjithçka është brenda nesh.
12:18
So you may be wondering:
300
723000
2000
Mund të mendoni:
12:20
these are beautiful laboratory experiments,
301
725000
2000
eksperimente laboratori goxha të bukur,
12:22
do they really apply to real life?
302
727000
2000
por a kanë vend në jetën reale?
12:24
Yeah, I've been worrying about that too.
303
729000
2000
Për këtë e kam vrarë dhe unë mendjen.
12:26
So I've gone out of the lab
304
731000
2000
Ndaj jam hedhur në terren që të shoh
12:28
to see if this really holds in our daily lives.
305
733000
2000
nëse ndodh kështu edhe në jetën tonë të përditshme.
12:30
So last summer, I attended a wedding in Southern England.
306
735000
3000
Dhe për këtë, verën e shkuar, mora pjesë në një dasmë në Anglinë Jugore.
12:33
200 people in this beautiful Victorian mansion.
307
738000
3000
200 vetë në këtë pallat të hijshëm të epokës viktoriane.
12:36
I didn't know a single person.
308
741000
2000
Nuk njihja as edhe një person.
12:38
And I drove up in my rented Vauxhall.
309
743000
2000
Dhe mbërrita atje me një Vauxhall të marrë me qira.
12:40
And I took out a centrifuge and dry ice
310
745000
2000
Duke pasur me vete një centrifugë, akull të thatë
12:42
and needles and tubes.
311
747000
2000
age dhe tuba.
12:44
And I took blood from the bride and the groom
312
749000
2000
Dhe u mora gjak nuses dhe dhëndrit
12:46
and the wedding party and the family and the friends
313
751000
2000
të ftuarve, familjes dhe shokëve e miqve
12:48
before and immediately after the vows.
314
753000
2000
para dhe drejt e pas betimit.
12:50
(Laughter)
315
755000
2000
(Të qeshura)
12:52
And guess what?
316
757000
2000
Dhe e dini çfarë?
12:54
Weddings cause a release of oxytocin,
317
759000
2000
Dasma shkakton prodhim të oksitocinës,
12:56
but they do so in a very particular way.
318
761000
3000
por e bën këtë në një mënyrë shumë të veçantë.
12:59
Who is the center of the wedding solar system?
319
764000
2000
Kush gjendet në qendër të sistemit diellor të dasmës?
13:01
The bride.
320
766000
2000
Nusja.
13:03
She had the biggest increase in oxytocin.
321
768000
2000
Ajo pati rritjen më të madhe të oksitocinës.
13:05
Who loves the wedding almost as much as the bride?
322
770000
3000
Kujt i pëlqen dasma thuajse po aq sa nuses?
13:08
Her mother, that's right.
323
773000
2000
Të ëmës, drejt e keni.
13:10
Her mother was number two.
324
775000
2000
E ëma ishte në vend të dytë.
13:12
Then the groom's father, then the groom,
325
777000
2000
Mandej i ati i dhëndrit, mandej dhëndri vetë,
13:14
then the family, then the friends --
326
779000
2000
mandej familja, e mandej miqtë --
13:16
arrayed around the bride
327
781000
2000
vinin anës nuses
13:18
like planets around the Sun.
328
783000
2000
si planetët rreth Diellit.
13:20
So I think it tells us that we've designed this ritual
329
785000
3000
Kjo mendoj se na tregon që këtë ritual e kemi hartuar
13:23
to connect us to this new couple,
330
788000
2000
për të lidhur veten te ky çift i ri,
13:25
connect us emotionally.
331
790000
2000
për t'u lidhur emocionalisht.
13:27
Why? Because we need them to be successful at reproducing
332
792000
3000
Pse? Ngaqë na duhen të jenë të suksesshëm në riprodhim,
13:30
to perpetuate the species.
333
795000
3000
që të garantohet përhershmëria e llojit.
13:33
I also worried that my trust experiments with small amounts of money
334
798000
3000
Më shqetësonte po aq ideja se provat me besimin përmes sasish të vogla paraje
13:36
didn't really capture how often we actually trust our lives to strangers.
335
801000
4000
nuk thoshin gjë rreth se sa shpesh ua besojmë jetën tonë të panjohurve.
13:40
So even though I have a fear of heights,
336
805000
2000
Ndaj, edhe pse lartësia më fut frikën,
13:42
I recently strapped myself to another human being
337
807000
2000
jo shumë larg, u lidha në shpinë të një tjetre qenie njerëzore
13:44
and stepped out of an airplane at 12,000 ft.
338
809000
3000
dhe u hodhëm nga një aeroplan në lartësinë 3650 metra.
13:47
I took my blood before and after,
339
812000
2000
I mora gjak vetes para dhe pas,
13:49
and I had a huge spike of oxytocin.
340
814000
3000
dhe pashë që pata një shpërthim oksitocine.
13:52
And there are so many ways we can connect to people.
341
817000
3000
Pra ka kaq shumë mënyra për t'u lidhur me njerëzit.
13:55
For example, through social media.
342
820000
2000
Për shembull, përmes rrjeteve shoqërore.
13:57
Many people are Tweeting right now.
343
822000
2000
Ka plot këtë çast që përdorin Twitter-in.
13:59
So we investigated the role of social media
344
824000
2000
Ndaj edhe hetuam rolin e rrjeteve shoqërore
14:01
and found the using social media
345
826000
2000
dhe pamë se përdorimi i rrjeteve shoqërore
14:03
produced a solid double-digit increase in oxytocin.
346
828000
3000
shkakton një rritje të qëndrueshme dyshifrore të oksitocinës.
14:06
So I ran this experiment recently for the Korean Broadcasting System.
347
831000
3000
Ndaj bëra së fundi këtë provë me Korean Broadcasting System.
14:09
And they had the reporters and their producers participate.
348
834000
4000
Në të cilën morën pjesë reporterë dhe producentë të saj.
14:13
And one of these guys, he must have been 22,
349
838000
2000
Njëri prej pjesëmarrësve, diku rreth 22 vjeç,
14:15
he had 150 percent spike in oxytocin.
350
840000
3000
pati një rritje prej 150 përqind të oksitocinës.
14:18
I mean, astounding; no one has this.
351
843000
2000
M'u duk e mahnitshme; nuk e pamë te ndonjë tjetër.
14:20
So he was using social media in private.
352
845000
2000
Tani, zotëria po përdorte fshehtas një rrjet shoqëror.
14:22
When I wrote my report to the Koreans,
353
847000
2000
Kur shkrova raportin për koreanët,
14:24
I said, "Look, I don't know what this guy was doing,"
354
849000
2000
u thashë, "Dëgjoni, nuk e di se ç'po bënte pikërisht ky,"
14:26
but my guess was interacting with his mother or his girlfriend.
355
851000
3000
por them se po lidhej ose me të ëmën, ose me të dashurën.
14:29
They checked.
356
854000
2000
E kontrolluan.
14:31
He was interacting on his girlfriend's Facebook page.
357
856000
2000
Po jepte e merrte me faqen e së dashurës në Facebook.
14:33
There you go. That's connection.
358
858000
3000
Ja pra. E kjo është lidhje.
14:36
So there's tons of ways that we can connect to other people,
359
861000
3000
Pra, ka një qerre me mënyra se si mund të lidhemi me të tjerët,
14:39
and it seems to be universal.
360
864000
2000
dhe duket se kjo është diçka universale.
14:41
Two weeks ago,
361
866000
2000
Dy javë më parë,
14:43
I just got back from Papua New Guinea
362
868000
2000
sapo u ktheva nga Papua New Guinea
14:45
where I went up to the highlands --
363
870000
2000
ku pata vizituar malësitë e atjeshme --
14:47
very isolated tribes of subsistence farmers
364
872000
3000
tribu tejet të izoluara që rrojnë me pak bujqësi,
14:50
living as they have lived for millenia.
365
875000
3000
ashtu si kanë rrojtur për mijëra vjetë.
14:53
There are 800 different languages in the highlands.
366
878000
3000
Në malësitë e tyre ka rreth 800 gjuhë të ndryshme.
14:56
These are the most primitive people in the world.
367
881000
3000
Bëhet fjalë për popullin më primitiv në botë.
14:59
And they indeed also release oxytocin.
368
884000
3000
Por edhe te këta prodhohet oksitocina.
15:02
So oxytocin connects us to other people.
369
887000
4000
Pra oksitocina na lidh me njerëzit e tjerë.
15:06
Oxytocin makes us feel what other people feel.
370
891000
2000
Oksitocina na bën të ndjejmë ç'ndjejnë të tjerët.
15:08
And it's so easy to cause people's brains
371
893000
3000
Dhe është kaq e lehtë ta bësh trurin e njerëzve
15:11
to release oxytocin.
372
896000
2000
të prodhojë oksitocinë.
15:13
I know how to do it,
373
898000
2000
Unë e di se si bëhet,
15:15
and my favorite way to do it is, in fact, the easiest.
374
900000
2000
dhe mënyra që kam më për zemër, është, në fakt, edhe më e kollajta.
15:17
Let me show it to you.
375
902000
2000
Lejomëni t'ua tregoj.
15:24
Come here. Give me a hug.
376
909000
2000
Eja këtu. Përqafomë.
15:26
(Laughter)
377
911000
2000
(Të qeshura)
15:28
There you go.
378
913000
2000
Ja pra.
15:30
(Applause)
379
915000
9000
(Duartrokitje)
15:39
So my penchant for hugging other people
380
924000
2000
Prirja ime për të përqafuar njerëzit
15:41
has earned me the nickname Dr. Love.
381
926000
2000
më ka dhënë nofkën Dr. Dashnia.
15:43
I'm happy to share a little more love in the world,
382
928000
2000
Jam i lumtur të ndaj pakëz dashuri më tepër me botën,
15:45
it's great,
383
930000
2000
s'ka gjë më të mirë,
15:47
but here's your prescription from Dr. Love:
384
932000
2000
dhe ja edhe receta e Dr. Dashnisë:
15:49
eight hugs a day.
385
934000
3000
tetë përqafime në ditë.
15:52
We have found that people who release more oxytocin
386
937000
2000
Kemi zbuluar se njerëzit që prodhojnë më tepër oksitocinë
15:54
are happier.
387
939000
2000
janë më të lumtur.
15:56
And they're happier
388
941000
2000
Dhe më të lumtur janë
15:58
because they have better relationships of all types.
389
943000
3000
ngaqë kanë marrëdhënie më të mira, të të gjitha llojeve.
16:01
Dr. Love says eight hugs a day.
390
946000
3000
Dr. Dashnia thotë tetë përqafime në ditë.
16:04
Eight hugs a day -- you'll be happier
391
949000
2000
Tetë përqafime në ditë -- ju do të jeni më të lumtur
16:06
and the world will be a better place.
392
951000
2000
dhe bota do të jetë një vend më i mirë.
16:08
Of course, if you don't like to touch people, I can always shove this up your nose.
393
953000
3000
Sigurisht, po s'ju pëlqeu të prekni njerëz, mund t'jua jap nga hunda.
16:11
(Laughter)
394
956000
2000
(Të qeshura)
16:13
Thank you.
395
958000
2000
Faleminderit.
16:15
(Applause)
396
960000
13000
(Duartrokitje)
ABOUT THE SPEAKER
Paul Zak - NeuroeconomistA pioneer in the field of neuroeconomics, Paul Zak is uncovering how the hormone oxytocin promotes trust, and proving that love is good for business.
Why you should listen
What’s behind the human instinct to trust and to put each other’s well-being first? When you think about how much of the world works on a handshake or on holding a door open for somebody, why people cooperate is a huge question. Paul Zak researches oxytocin, a neuropeptide that affects our everyday social interactions and our ability to behave altruistically and cooperatively, applying his findings to the way we make decisions. A pioneer in a new field of study called neuroeconomics, Zak has demonstrated that oxytocin is responsible for a variety of virtuous behaviors in humans such as empathy, generosity and trust. Amazingly, he has also discovered that social networking triggers the same release of oxytocin in the brain -- meaning that e-connections are interpreted by the brain like in-person connections.
A professor at Claremont Graduate University in Southern California, Zak believes most humans are biologically wired to cooperate, but that business and economics ignore the biological foundations of human reciprocity, risking loss: when oxytocin levels are high in subjects, people’s generosity to strangers increases up to 80 percent; and countries with higher levels of trust – lower crime, better education – fare better economically.
He says: "Civilization is dependent on oxytocin. You can't live around people you don't know intimately unless you have something that says: Him I can trust, and this one I can't trust."
Paul Zak | Speaker | TED.com