TEDGlobal 2007
Jane Goodall: How humans and animals can live together
Jane Goodall pomaga ludziom i zwierzętom żyć w zgodzie
Filmed:
Readability: 4
948,670 views
Słynna badaczka szympansów Jane Goodall mówi o programie TACARE i innych prowadzonych przez nią projektach społecznych, które pomagają ludziom w błyskawicznie rozrastających się afrykańskich miastach żyć w zgodzie z zagrożonymi gatunkami zwierząt.
Jane Goodall - Primatologist; environmentalist
Jane Goodall, dubbed by her biographer "the woman who redefined man," has changed our perceptions of primates, people, and the connection between the two. Over the past 45 years, Goodall herself has also evolved -- from steadfast scientist to passionate conservationist and humanitarian. Full bio
Jane Goodall, dubbed by her biographer "the woman who redefined man," has changed our perceptions of primates, people, and the connection between the two. Over the past 45 years, Goodall herself has also evolved -- from steadfast scientist to passionate conservationist and humanitarian. Full bio
Double-click the English transcript below to play the video.
00:19
Good afternoon, good evening, whatever.
0
1000
3000
Dzień dobry, dobry wieczór, czy coś w tym stylu.
00:23
We can go, jambo, guten Abend, bonsoir,
1
5000
5000
Możemy powiedzieć jambo, guten abend, bonsoir,
00:28
but we can also ooh, ooh, ooh, ooh, ooh, ooh, ooh, ooh, ooh.
2
10000
9000
ale możemy też - uuu, uuu, uuu, uuu…
00:38
That is the call that chimpanzees make
3
20000
3000
Taki okrzyk wydają szympansy,
00:41
before they go to sleep in the evening.
4
23000
2000
gdy wieczorem kładą się spać.
00:43
You hear it going from one side of the valley to the other,
5
25000
4000
Słychać, jak przetacza się przez dolinę,
00:47
from one group of nests to the next.
6
29000
3000
od jednej grupy gniazd do następnej.
00:51
And I want to pick up with my talk this evening
7
33000
3000
Dzisiejszy wykład chciałabym rozpocząć tam,
00:54
from where Zeray left off yesterday.
8
36000
4000
gdzie Zeray skończył swój wykład wczoraj.
00:59
He was talking about this amazing, three-year-old Australopithecine child, Selam.
9
41000
6000
Opowiadał o niezwykłej trzyletniej dziewczynce australopiteku, Selam.
01:05
And we've also been hearing about the history, the family tree, of mankind
10
47000
7000
I usłyszeliśmy sporo o historii, o drzewie genealogicznym ludzkości
01:12
through DNA genetic profiling.
11
54000
3000
stworzonym dzięki badaniom DNA.
01:15
And it was a paleontologist, the late Louis Leakey,
12
57000
5000
I to właśnie paleontolog, Louis Leakey,
01:20
who actually set me on the path for studying chimpanzees.
13
62000
4000
wskazał mi ścieżkę wiodącą do badania szympansów.
01:24
And it was pretty extraordinary, way back then.
14
66000
3000
W tamtym momencie było to dość niezwykłe.
01:27
It's kind of commonplace now,
15
69000
2000
Obecnie to powszechny pogląd.
01:29
but his argument was -- because he'd been searching
16
71000
3000
Leakey poszukiwał w Afryce
01:32
for the fossilized remains of early humans in Africa.
17
74000
5000
skamieniałości wczesnych człowiekowatych.
01:37
And you can tell an awful lot
18
79000
3000
Ze skamieniałości dowiadujemy się wiele
01:40
about what those beings looked like from the fossils,
19
82000
3000
na temat wyglądu tych stworzeń,
01:43
from the shape of the muscle attachments,
20
85000
3000
badając kształt przyczepów mięśniowych.
01:46
something about the way they lived
21
88000
2000
Coś o tym, jak żyły,
01:48
from the various artifacts found with them.
22
90000
3000
mówią znalezione przy nich przedmioty.
01:51
But what about how they behaved? That's what he wanted to know.
23
93000
4000
Ale Leakey chciał dowiedzieć się czegoś o ich zachowaniu.
01:55
And of course, behavior doesn't fossilize.
24
97000
2000
Oczywiście, zachowanie nie skamienieje.
01:57
He argued -- and it's now a fairly common theory --
25
99000
3000
Twierdził, a teraz to dość powszechny pogląd,
02:00
that if we found behavior patterns similar or the same
26
102000
7000
że jeśli znajdziemy podobne lub wręcz takie same wzorce zachowań
02:07
in our closest living relatives, the great apes, and humans today,
27
109000
4000
u swoich najbliższych żyjących krewnych, małp człekokształtnych,
02:11
then maybe those behaviors were present in the ape-like,
28
113000
4000
to mogły one być też obecne u ogniw pośrednich między małpami
02:15
human-like ancestor some seven million years ago.
29
117000
4000
a człowiekiem, siedem milionów lat temu.
02:19
And therefore, perhaps we had brought those characteristics with us
30
121000
4000
A więc, być może zachowaliśmy w sobie te cechy
02:23
from that ancient, ancient past.
31
125000
2000
z odległej przeszłości.
02:25
Well, if you look in textbooks today that deal with human evolution,
32
127000
6000
Cóż, gdy zajrzy się do współczesnych podręczników ludzkiej ewolucji,
02:31
you very often find people speculating about how early humans
33
133000
4000
często natrafia się na spekulacje na temat zachowań
02:35
may have behaved, based on the behavior of chimpanzees.
34
137000
4000
wczesnych człowiekowatych, na podstawie zachowania szympansów.
02:39
They are more like us than any other living creature,
35
141000
4000
Są do nas bardziej podobne niż jakiekolwiek inne żyjące stworzenia
02:43
and we've heard about that during this TED Conference.
36
145000
3000
i sporo o tym słyszeliśmy w trakcie tej konferencji.
02:46
So it remains for me to comment on the ways in which chimpanzees
37
148000
5000
Mnie więc przypada skomentować, w jakim sensie szympansy
02:51
are so like us, in certain aspects of their behavior.
38
153000
5000
przypominają nas pod względem zachowania.
02:57
Every chimpanzee has his or her own personality.
39
159000
3000
Każdy szympans ma swoją własną osobowość.
03:00
Of course, I gave them names. They can live to be 60 years or more,
40
162000
4000
Oczywiście, nadałam im imiona. Dożywają wieku 60 lat i więcej,
03:04
although we think most of them probably don't make it to 60 in the wild.
41
166000
5000
choć sądzimy, że na wolności większość z nich nie dożyje 60-tki.
03:09
Mr. Wurzel. The female has her first baby when she's 11 or 12.
42
171000
6000
Pan Wurzel. Samica rodzi pierwsze młode w wieku 11 lub 12 lat,
03:15
Thereafter, she has one baby only every five or six years,
43
177000
4000
a kolejne tylko co pięć-sześć lat.
03:19
a long period of childhood dependency when the child is nursing,
44
181000
5000
W tym długim okresie zależności dziecko wymaga stałej opieki,
03:24
sleeping with the mother at night, and riding on her back.
45
186000
4000
śpi z matką w nocy i jeździ na jej grzbiecie.
03:28
And we believe that this long period of childhood
46
190000
3000
Uważamy, że długi okres dzieciństwa
03:31
is important for chimpanzees, just as it is for us, in relation to learning.
47
193000
5000
jest ważny u szympansów i ludzi, ze względu na uczenie się.
03:36
As the brain becomes ever more complex
48
198000
2000
Im bardziej złożony mózg
03:38
during evolution in different forms of animals,
49
200000
4000
w ewolucji różnych form zwierzęcych,
03:42
so we find that learning plays an ever more important role
50
204000
3000
tym większą rolę uczenie się odgrywa
03:45
in an individual's life history.
51
207000
3000
w toku życia jednostki.
03:48
And young chimpanzees spend a lot of time watching what their elders do.
52
210000
4000
A młode szympansy spędzają dużo czasu obserwując starsze.
03:52
We know now that they're capable of imitating behaviors that they see.
53
214000
6000
Wiemy, że potrafią naśladować zachowania,
03:58
And we believe that it's in this way
54
220000
3000
i uważamy, że to w taki sposób
04:01
that the different tool-using behaviors -- that have now been seen
55
223000
3000
użycie narzędzi, zaobserwowane już u wszystkich
04:04
in all the different chimpanzee populations studied in Africa --
56
226000
4000
populacji szympansów badanych w Afryce
04:08
how these are passed from one generation to the next,
57
230000
3000
przekazywane jest z pokolenia na pokolenie,
04:11
through observation, imitation and practice,
58
233000
3000
przez obserwację, naśladowanie i ćwiczenie.
04:14
so that we can describe these tool-using behaviors as primitive culture.
59
236000
5000
Dlatego te zachowania możemy nazwać pierwotną kulturą.
04:19
Chimpanzees don't have a spoken language. We've talked about that.
60
241000
4000
Szympansy nie mają języka mówionego. Rozmawialiśmy już o tym.
04:23
They do have a very rich repertoire of postures and gestures,
61
245000
4000
Dysponują bogatym repertuarem postaw i gestów,
04:27
many of which are similar, or even identical, to ours
62
249000
4000
z których wiele jest podobnych, lub identycznych, jak nasze
04:31
and formed in the same context. Greeting chimpanzees embracing.
63
253000
4000
i stosowanych w tym samym kontekście. Szympansy ściskają się na powitanie.
04:35
They also kiss, hold hands, pat one another on the back.
64
257000
3000
Całują się, trzymają za ręce, klepią nawzajem po plecach.
04:38
And they swagger and they throw rocks.
65
260000
3000
Kroczą dumnie i rzucają kamieniami.
04:42
In chimpanzee society, we find many, many examples of compassion,
66
264000
6000
W ich społeczeństwie zauważamy wiele przykładów współczucia,
04:48
precursors to love and true altruism.
67
270000
3000
prekursorów miłości i prawdziwego altruizmu.
04:51
Unfortunately, they, like us, have a dark side to their nature.
68
273000
4000
Niestety, tak jak i my, mają także ciemną stronę.
04:55
They're capable of extreme brutality, even a kind of primitive war.
69
277000
5000
Mogą stać się brutalne, a nawet prowadzić prymitywne wojny.
05:00
And these really aggressive behaviors, for the most part,
70
282000
3000
A celem najbardziej agresywne zachowań
05:03
are directed against individuals of the neighboring social group.
71
285000
4000
są przeważnie osobniki z sąsiedniego stada.
05:07
They are very territorially aggressive.
72
289000
4000
Są bardzo agresywne, gdy gra idzie o terytorium.
05:12
Chimpanzees, I believe, more than any other living creature,
73
294000
4000
Sądzę, że szympansy, bardziej niż jakiekolwiek inne istoty,
05:16
have helped us to understand that, after all, there is no sharp line
74
298000
4000
pomagają nam zrozumieć, że od królestwa zwierząt
05:20
between humans and the rest of the animal kingdom.
75
302000
3000
nie oddziela nas żadna wyraźna linia.
05:23
It's a very blurry line, and it's getting more blurry all the time
76
305000
4000
To bardzo rozmyta linia, a rozmywa się tym bardziej,
05:27
as we make even more observations.
77
309000
3000
im więcej prowadzimy obserwacji.
05:30
The study that I began in 1960 is still continuing to this day.
78
312000
5000
Badania, które rozpoczęłam w 1960 roku, wciąż trwają.
05:35
And these chimpanzees, living their complex social lives in the wild,
79
317000
5000
Te szympansy, wiodące złożone życie społeczne na wolności,
05:40
have helped -- more than anything else --
80
322000
3000
pomogły nam, bardziej niż cokolwiek innego,
05:43
to make us realize we are part of, and not separated from,
81
325000
4000
zdać sobie sprawę, że jesteśmy integralną częścią
05:47
the amazing animals with whom we share the planet.
82
329000
3000
zwierzęcego świata, z którym dzielimy tę planetę.
05:50
So it's pretty sad to find that chimpanzees,
83
332000
3000
Dlatego bardzo zasmuca fakt, że szympansy,
05:53
like so many other creatures around the world, are losing their habitats.
84
335000
4000
jak wiele innych zwierząt na świecie, tracą swoje habitaty.
05:57
This is just one photograph from the air,
85
339000
3000
To jest tylko jedno zdjęcie lotnicze,
06:00
and it shows you the forested highlands of Gombe.
86
342000
4000
które pokazuje lesiste wzgórza Gombe.
06:04
And it was when I flew over the whole area, about 16 years ago,
87
346000
6000
Kiedy leciałam nad tą okolicą, jakieś 16 lat temu,
06:10
and realized that outside the park, this forest,
88
352000
3000
pomyślałam, że pominąwszy sam Park,
06:13
which in 1960 had stretched almost unbroken
89
355000
3000
las który w 1960 rozpościerał się nieprzerwanie
06:16
along the eastern shore of Lake Tanganyika,
90
358000
3000
wzdłuż wschodniego brzegu jeziora Tanganika,
06:19
which is where the tiny, 30-square-mile Gombe National Park lies,
91
361000
5000
gdzie znajduje się maleńki Park Narodowy Gombe, mierzący 78 km kwadratowych,
06:24
that a question came to my mind.
92
366000
3000
powstało we mnie pytanie:
06:27
"How can we even try to save these famous chimpanzees,
93
369000
4000
"Jak w ogóle mamy próbować ocalić te słynne szympansy,
06:31
when the people living around the National Park are struggling to survive?"
94
373000
4000
skoro ludzie żyjący wokół Parku stale walczą o przetrwanie?"
06:35
More people are living there than the land could possibly support.
95
377000
4000
Mieszka tam więcej osób, niż ziemia może wykarmić.
06:39
The numbers increased by refugees pouring in from Burundi
96
381000
4000
Ich liczebność wzrasta z napływem uchodźców z Burundi
06:43
and over the lake from Congo.
97
385000
2000
i z drugiego brzegu jeziora, z Kongo.
06:45
And very poor people -- they couldn't afford to buy food from elsewhere.
98
387000
7000
A to ubodzy ludzie, których nie stać na jedzenie sprowadzane skądinąd.
06:52
This led to a program, which we call TACARE.
99
394000
3000
Tak powstał program o nazwie Take Care (Pod Opieką)
06:55
It's a very holistic way of improving the lives
100
397000
5000
Polega na całościowym podejściu do poprawy warunków życia
07:00
of the people living in the villages around the park.
101
402000
3000
mieszkańców wiosek otaczających park.
07:03
It started small with 12 villages. It's now in 24.
102
405000
4000
Zaczęliśmy pracę w 12 wsiach, teraz jesteśmy już w 24.
07:07
There isn't time to go into it, but it's including things like tree nurseries,
103
409000
5000
Nie będę się rozwodzić, ale wprowadzamy między innymi szkółki drzew,
07:12
methods of farming most suitable to this now very degraded,
104
414000
4000
oraz metody upraw odpowiednie do tych bardzo wyjałowionych,
07:16
almost desert-like land up in these mountains.
105
418000
3000
niemal pustynnych górskich gleb.
07:19
Ways of controlling, preventing soil erosion.
106
421000
4000
Kontrolo i zapobieganie erozji gleby.
07:23
Ways of reclaiming overused farmland,
107
425000
3000
Sposoby rekultywacji nazbyt eksploatowanych pól,
07:26
so that within two years they can again be productive.
108
428000
3000
tak by po dwóch latach znów dawały plony.
07:29
Working to help the villagers obtain fresh water from wells.
109
431000
6000
Pomagamy mieszkańcom uzyskiwać czystą wodę ze studni,
07:35
Perhaps build some schoolrooms.
110
437000
3000
budować szkoły, itd.
07:38
Most important of all, I believe,
111
440000
3000
Najważniejsza, jak sądzę,
07:41
is working with small groups of women,
112
443000
4000
jest praca z małymi grupami kobiet,
07:45
providing them with opportunities for micro-credit loans.
113
447000
4000
oferowanie im możliwości zaciągnięcia mikro-pożyczek.
07:49
And we've got, as is the case around the world,
114
451000
3000
I jak w innych podobnych projektach na świecie,
07:52
about 95 percent of all loans returned.
115
454000
4000
ok. 95% zaciągniętych pożyczek jest zwracana.
07:56
Empowering women, working with education,
116
458000
5000
Wspieramy kobiety poprzez edukację,
08:01
providing scholarships for girls so they can finish secondary school,
117
463000
6000
stypendia umożliwiające dziewczętom ukończenie szkoły średniej,
08:07
in the clear understanding that, all around the world,
118
469000
3000
gdyż jest dla nas jasne, że na całym świecie,
08:10
as women's education improves, family size drops.
119
472000
5000
im lepiej wykształcone są kobiety, tym mniejsze są rodziny.
08:15
We provide information about family planning and about HIV/AIDS.
120
477000
5000
Dostarczamy informacji o planowaniu rodziny i o HIV/AIDS.
08:20
And as a result of this program,
121
482000
4000
Ten program daje też efekty
08:24
something's happening for conservation.
122
486000
2000
w zakresie ochrony przyrody.
08:26
What's happening for conservation is that the farmers living in these 24 villages,
123
488000
6000
A mianowicie, rolnicy mieszkający w tych 24 wioskach,
08:32
instead of looking on us as a bunch of white people
124
494000
3000
nie patrzą już na nas jak na stado białych,
08:35
coming to study a whole bunch of monkeys --
125
497000
3000
którzy przyjechali badać stado małp…
08:38
and by the way, many of the staff are now Tanzanian --
126
500000
4000
Nawiasem mówiąc, wiele osób z mojego zespołu pochodzi z Tanzanii,
08:42
but when we began the TACARE program,
127
504000
3000
ale gdy rozpoczęliśmy program Take Care,
08:45
it was a Tanzanian team going into the villages.
128
507000
3000
to pracownicy tanzańscy ruszali do wiosek.
08:48
It was a Tanzanian team talking to the villagers,
129
510000
3000
To Tanzańczycy rozmawiali z mieszkańcami,
08:51
asking what they were interested in.
130
513000
2000
pytając, czym byliby zainteresowani.
08:53
Were they interested in conservation? Absolutely not.
131
515000
3000
Czy byli zainteresowani ochroną przyrody? Absolutnie nie.
08:56
They were interested in health; they were interested in education.
132
518000
3000
Byli zainteresowani ochroną zdrowia, edukacją.
08:59
And as time went on, and as their situation began to improve,
133
521000
7000
I z czasem, gdy ich sytuacja zaczęła się poprawiać,
09:06
they began to understand ever more about the need for conservation.
134
528000
5000
zaczęli coraz bardziej rozumieć potrzebę ochrony przyrody.
09:11
They began to understand
135
533000
2000
Zaczęli rozumieć,
09:13
that as the upper levels of the hills were denuded of trees,
136
535000
3000
że ogołocenie wyższych partii gór z drzew
09:16
so you've got this terrible soil erosion and mudslides.
137
538000
4000
skutkowało fatalną erozją gleby i osuwaniem się błota.
09:20
Today, we are developing what we call the Greater Gombe Ecosystem.
138
542000
5000
Obecnie pracujemy nad projektem o nazwie Większy Ekosystem Gombe.
09:25
This is an area way outside the National Park,
139
547000
3000
Jest to obszar poza Parkiem Narodowym,
09:28
stretching out into all these very degraded lands.
140
550000
4000
rozciągający się na wszystkie te zniszczone ziemie.
09:32
And as these villages have a better standard of life,
141
554000
4000
I gdy w wioskach poprawił się standard życia,
09:36
they are actually agreeing to put
142
558000
2000
mieszkańcy zgadzają się zostawić
09:38
between 10 percent and 20 percent of their land in the highlands aside,
143
560000
5000
około 10-20% swojej ziemi na wzgórzach odłogiem,
09:43
so that once again, as the trees grow back,
144
565000
4000
dzięki czemu, gdy odrosną drzewa,
09:47
the chimpanzees will have leafy corridors
145
569000
2000
szympansy będą miały liściaste korytarze,
09:49
through which they can travel to interact --
146
571000
3000
którymi będą mogły podróżować
09:52
as they must for genetic viability --
147
574000
3000
i co konieczne dla różnorodności genetycznej,
09:55
with other remnant groups outside the National Park.
148
577000
3000
spotykać z innymi grupami, które przetrwały poza Parkiem.
09:58
So TACARE is a success.
149
580000
4000
A więc program Take Care to sukces.
10:02
We're replicating it in other parts of Africa,
150
584000
3000
Powielamy go w innych częściach Afryki,
10:05
around other wilderness areas
151
587000
2000
wokół obszarów dzikiej przyrody,
10:07
which are faced with extreme population pressure.
152
589000
3000
którym zagraża rosnąca presja ludzkich populacji.
10:10
The problems in Africa, however, as we've been discussing
153
592000
5000
Jednak problemy Afryki, jak o tym rozmawialiśmy
10:15
for the whole of these first couple of days of TED,
154
597000
4000
przez kilka pierwszych dni spotkania TED,
10:19
are major problems.
155
601000
3000
to poważne problemy.
10:22
There is a great deal of poverty.
156
604000
2000
Wiele tu biedy.
10:24
And when you get large numbers of people
157
606000
4000
A gdy bardzo wiele osób
10:28
living in land that is not that fertile,
158
610000
4000
żyje na niezbyt żyznym obszarze,
10:32
particularly when you cut down trees,
159
614000
2000
szczególnie gdy wytnie się drzewa
10:34
and you leave the soil open to the wind for erosion,
160
616000
4000
i odsłoni ziemię na wiatr powodujący erozję,
10:39
as desperate populations cut down more and more trees,
161
621000
3000
gdy zdesperowani rolnicy wycinają coraz więcej drzew,
10:42
so that they can try and grow food for themselves and their families,
162
624000
4000
próbując uprawiać rolę, by nakarmić siebie i swoją rodzinę,
10:46
what's going to happen? Something's got to give.
163
628000
3000
co się stanie? Coś musi się zmienić.
10:49
And the other problems -- in not only Africa,
164
631000
6000
Są też inne problemy - nie tylko w Afryce,
10:55
but the rest of the developing world and, indeed, everywhere --
165
637000
4000
ale i w innych krajach rozwijających się, w zasadzie wszędzie.
10:59
what are we doing to our planet?
166
641000
3000
Co robimy naszej planecie?
11:02
You know, the famous scientist, E. O. Wilson
167
644000
3000
Wiecie, słynny naukowiec, E.O. Wilson,
11:05
said that if every person on this planet
168
647000
3000
powiedział, że gdyby każdy na tym globie
11:08
attains the standard of living of the average European or American,
169
650000
4000
osiągnął standard życia przeciętnego Europejczyka czy Amerykanina,
11:12
we need three new planets.
170
654000
2000
potrzebowalibyśmy trzech nowych planet.
11:14
Today, they are saying four. But we don't have them. We've got one.
171
656000
5000
Dziś mówi się, że czterech. Ale ich nie mamy. Mamy tę jedną.
11:20
And what's happened? I mean, the question here is, here we are,
172
662000
6000
Co się dzieje? Jesteśmy tutaj, jako prawdopodobnie najinteligentniejsze
11:26
arguably the most intelligent being that's ever walked planet Earth,
173
668000
5000
stworzenia, które chodziły kiedykolwiek po Ziemi,
11:31
with this extraordinary brain,
174
673000
2000
z niezwykłymi mózgami,
11:33
capable of the kind of technology
175
675000
3000
tworzącymi takie technologie,
11:36
that is so well illustrated by these TED Conferences,
176
678000
4000
jakie widzimy na konferencjach TED.
11:40
and yet we're destroying the only home we have.
177
682000
4000
A jednak niszczymy jedyny dom, jaki mamy.
11:44
The indigenous people around the world,
178
686000
3000
Rdzenni mieszkańcy różnych zakątków Ziemi,
11:47
before they made a major decision,
179
689000
2000
zanim podjęli ważną decyzję,
11:49
used to sit around and ask themselves,
180
691000
3000
mieli zwyczaj, by usiąść razem i zadać sobie pytanie
11:52
"How does this decision affect our people seven generations ahead?"
181
694000
4000
"Jak ta decyzja wpłynie na nasz lud za siedem pokoleń?"
11:56
Today, major decisions -- and I'm not particularly talking about Africa here,
182
698000
5000
Dziś, ważne decyzje - i nie mówię tu jakoś szczególnie o Afryce,
12:01
but the developed world --
183
703000
2000
ale o krajach rozwiniętych -
12:03
major decisions involving millions of dollars,
184
705000
3000
ważne decyzje, dotyczące milionów dolarów i ludzi
12:06
and millions of people, are often based on,
185
708000
2000
często opierają się na pytaniu
12:08
"How will this affect the next shareholders' meeting?"
186
710000
3000
"Jak to wpłynie na najbliższe spotkanie udziałowców?"
12:11
And these decisions affect Africa.
187
713000
2000
Te decyzje mają wpływ na Afrykę.
12:13
As I began traveling around Africa
188
715000
2000
Gdy zaczęłam podróżować po Afryce,
12:15
talking about the problems faced by chimpanzees and their vanishing forests,
189
717000
5000
rozmawiając o problemach szympansów i ich znikających lasów,
12:20
I realized more and more how so many of Africa's problems
190
722000
3000
uświadomiłam sobie, jak wiele z problemów Afryki
12:23
could be laid at the door of previous colonial exploitation.
191
725000
5000
wywodzi się z czasów eksploatacji kolonialnej.
12:28
So I began traveling outside Africa, talking in Europe,
192
730000
3000
Zaczęłam więc podróżować poza Afryką, rozmawiając w Europie,
12:31
talking in the United States, going to Asia.
193
733000
3000
w Stanach Zjednoczonych, w Azji.
12:34
And everywhere there were these terrible problems.
194
736000
3000
I wszędzie pojawiały się te okropne problemy.
12:37
And you know the kind I'm talking about. I'm talking about pollution.
195
739000
4000
Wiecie, o czym mówię. Mówię o zanieczyszczeniach.
12:41
The air that we breathe that often poisons us.
196
743000
3000
Powietrze, którym oddychamy, często nas zatruwa.
12:44
The earth is poisoning our foods.
197
746000
2000
Ziemia zatruwa nasze jedzenie.
12:46
The water -- water is perhaps one of the most crucial issues
198
748000
4000
Woda to pewnie jeden z najważniejszych problemów,
12:50
that we're going to face in this century --
199
752000
3000
którym musimy stawić czoła w tym stuleciu.
12:53
and everywhere water is being polluted by agricultural,
200
755000
3000
A wszędzie woda jest zanieczyszczana przez rolnicze,
12:56
industrial and household chemicals
201
758000
3000
przemysłowe i domowe chemikalia,
12:59
that still are being sprayed around the world,
202
761000
3000
które wciąż są rozpylane na całym świecie,
13:02
seemingly with the inability to profit from past experience.
203
764000
5000
najwyraźniej w wyniku niemożności uczenia się na starych błędach.
13:07
The mangroves are being cut down;
204
769000
3000
Wycina się namorzyny,
13:10
the effects of things like the tsunami get worse.
205
772000
3000
co nasila konsekwencje zjawisk takich, jak tsunami.
13:13
We've talked about the soil erosion.
206
775000
2000
Mówiliśmy o erozji gleby.
13:15
We have the reckless burning of fossil fuels
207
777000
4000
Beztroskie spalanie paliw kopalnych,
13:19
along with other greenhouse gasses, so called,
208
781000
3000
razem z innymi tzw. gazami cieplarnianymi
13:22
leading to climate change.
209
784000
2000
prowadzi do zmian klimatycznych.
13:24
Finally, all around the world, people have begun to believe
210
786000
4000
W końcu, na całym świecie ludzie zaczęli wierzyć,
13:28
that there is something going on very wrong with our climate.
211
790000
3000
że z klimatem dzieje się coś bardzo złego.
13:31
All around the world climates are mixed up.
212
793000
3000
Na całym świecie klimat się zmienia.
13:34
And it's the poor people who are affected worse.
213
796000
3000
A te zmiany najbardziej dotykają ubogich.
13:37
It's Africa that already is affected.
214
799000
3000
Afryka już odczuwa tego skutki.
13:40
In many parts of sub-Saharan Africa, the droughts are so much worse.
215
802000
4000
W Afryce Subsaharyjskiej susze są znacznie dotkliwsze.
13:44
And when the rain does come, it so often leads to flooding
216
806000
3000
Opady deszczu często prowadzą do powodzi,
13:47
and added distress, and the cycle of poverty and hunger and disease.
217
809000
7000
które nasilają problemy biedy, głodu i choroby.
13:54
And the numbers of people living in an area that the land cannot support,
218
816000
6000
Coraz więcej osób mieszka na ziemiach, które nie mogą ich wyżywić,
14:00
who are too poor to buy food,
219
822000
3000
nie stać ich, by kupić jedzenie,
14:03
who can't move away because the whole land is degraded.
220
825000
3000
nie mogą się przenieść, bo cały obszar jest wyniszczony.
14:06
And so you get desertification -- creeping, creeping, creeping --
221
828000
6000
W efekcie ziemie krok za krokiem ziemie pustynnieją
14:12
as the last of the trees are cut down.
222
834000
2000
i znikają ostatnie drzewa.
14:14
And this kind of thing is not just in Africa. It's all over the world.
223
836000
4000
Takie rzeczy dzieją się nie tylko w Afryce, ale na całym świecie.
14:20
So it wasn't surprising to me
224
842000
4000
Dlatego podróżując po świecie,
14:24
that as I was traveling around the world
225
846000
2000
nie byłam zaskoczona, widząc,
14:26
I met so many young people who seemed to have lost hope.
226
848000
4000
że tylu młodych wydaje się pozbawionych nadziei.
14:30
We seem to have lost wisdom, the wisdom of the indigenous people.
227
852000
5000
Wydaje się, że straciliśmy mądrość, mądrość rdzennych mieszkańców.
14:35
I asked a question. "Why?"
228
857000
3000
Zadałam więc pytanie - "Dlaczego?"
14:38
Well, do you think there could be some kind of disconnect
229
860000
4000
Czy możliwe, że nie ma połączenia
14:42
between this extraordinarily clever brain,
230
864000
3000
między tym niezwykle sprawnym mózgiem,
14:45
the kind of brain that the TED technologies exemplify,
231
867000
6000
takim mózgiem, jaki tworzy technologie TED,
14:51
and the human heart? Talking about it in the non-scientific term,
232
873000
4000
a ludzkim sercem? Mówiąc w sensie nie-naukowym.
14:55
in terms of love and compassion. Is there some disconnect?
233
877000
5000
W sensie miłości i współczucia. Czy połączenie zostało przerwane?
15:00
And these young people, when I talk to them,
234
882000
4000
Ci młodzi ludzie, gdy z nimi rozmawiałam,
15:04
basically they were either depressed or apathetic,
235
886000
3000
byli na ogół przygnębieni, apatyczni,
15:07
or bitter and angry. And they said more or less the same thing,
236
889000
4000
lub zgorzkniali i wściekli. I wszyscy mówili podobnie:
15:11
"We feel this way because we feel you've compromised our future
237
893000
3000
"To dlatego, że czujemy, że zaprzepaściliście naszą przyszłość
15:14
and there's nothing we can do about it."
238
896000
3000
i nic nie możemy już z tym zrobić."
15:17
We have compromised their future.
239
899000
2000
Zaprzepaściliśmy ich przyszłość.
15:19
I've got three little grandchildren, and every time I look at them
240
901000
3000
Mam troje wnucząt, i zawsze, gdy na nie patrzę,
15:22
and I think how we've harmed this beautiful planet since I was their age,
241
904000
5000
myślę, jak skrzywdziliśmy tę piękną planetę odkąd ja byłam w ich wieku
15:27
I feel this desperation.
242
909000
2000
i także czuję tę rozpacz.
15:29
And that led to this program we call Roots and Shoots,
243
911000
3000
I stąd wziął się program Roots and Shoots (Korzenie i Pędy),
15:32
which began right here in Tanzania
244
914000
3000
który rozpoczął się właśnie tu, w Tanzanii,
15:35
and has now spread to 97 countries around the world.
245
917000
4000
a teraz jest prowadzony już w 97 krajach świata.
15:39
It's symbolic. Roots make a firm foundation.
246
921000
3000
To metafora. Korzenie tworzą solidną podstawę.
15:42
Shoots seem tiny; to reach the sun they can break through a brick wall.
247
924000
4000
Pędy wydają się małe, lecz szukając słońca potrafią przebić mur.
15:46
See the brick wall as all these problems we've inflicted on the planet,
248
928000
4000
Mur symbolizuje problemy, które spowodowaliśmy na planecie,
15:50
environmental and social. It's a message of hope.
249
932000
3000
przyrodnicze i społeczne. To jest światełko nadziei.
15:53
Hundreds and thousands of young people around the world
250
935000
3000
Tysiące młodych ludzi na całym świecie mogą
15:56
can break through and can make this a better world for all living things.
251
938000
5000
przebić się przez ten mur i uczynić świat lepszym dla wszystkich stworzeń.
16:01
The most important message of Roots and Shoots:
252
943000
3000
Najważniejsze w programie Roots and Shoots jest to,
16:04
every single one of us makes a difference, every single day.
253
946000
5000
że każdy z nas może coś zrobić, codziennie.
16:09
We have a choice. Every one of us in this room,
254
951000
4000
Mamy wybór. Każdy z nas, na tej sali,
16:13
we have a choice as to what kind of difference we want to make.
255
955000
5000
może zdecydować, jak może pomóc.
16:18
The very poor have no choice. It's up to us to change things
256
960000
5000
Ubodzy nie mają wielkiego wyboru. To my możemy wprowadzać zmiany,
16:23
so that the poor have choice as well.
257
965000
3000
tak by oni też mieli wybór.
16:26
The Roots and Shoots groups all choose three projects.
258
968000
4000
Grupy Roots and Shoots wybierają po trzy projekty.
16:30
It depends on how old they are, and which country,
259
972000
4000
Wybór zależy od ich wieku i od kraju,
16:34
whether they're in a city or rural, as to what kinds of projects.
260
976000
4000
oraz czy są z miasta, czy ze wsi.
16:38
But basically, we have programs now from preschool right through university,
261
980000
4000
Mamy programy od przedszkola aż po uniwersytet
16:42
with more and more adults starting their own Roots and Shoots groups.
262
984000
6000
i coraz więcej dorosłych tworzy własne grupy Roots and Shoots.
16:48
And every group chooses, between them,
263
990000
3000
I każda grupa wybiera trzy projekty,
16:51
three different kinds of project to make this a better world,
264
993000
3000
które zmienią świat na lepsze,
16:54
recognizing that all these different problems are interconnected
265
996000
4000
pamiętając, że wszystkie te problemy wpływają na siebie nawzajem.
16:58
and impinge on each other.
266
1000000
2000
pamiętając, że wszystkie te problemy wpływają na siebie nawzajem..
17:00
So one of their projects will be to help their own human community.
267
1002000
3000
Jeden z projektów polega na pomocy własnej społeczności.
17:03
And then, if they're able, they may raise money to help communities
268
1005000
4000
Jeśli im się powiedzie, mogą potem zbierać środki, które pomogą
17:07
in other parts of the world.
269
1009000
2000
innym społecznościom świata.
17:09
One of their projects will be to help animals -- not just wildlife,
270
1011000
4000
Drugi projekt skupia się na pomocy zwierzętom - nie tylko dzikim,
17:13
domestic animals as well.
271
1015000
2000
ale także domowym.
17:15
And one of their projects will be to help the environment that we all share.
272
1017000
4000
Zaś trzeci projekt to pomoc środowisku, w którym wszyscy żyjemy.
17:19
And woven throughout all of this is a message
273
1021000
4000
I we wszystkich działaniach przewija się motyw
17:23
of learning to live in peace and harmony within ourselves,
274
1025000
5000
nauki życia w pokoju i w harmonii z samym sobą,
17:28
in our families, in our communities, between nations, between cultures,
275
1030000
4000
z rodziną, społecznością, innymi narodami i kulturami,
17:32
between religions and between us and the natural world.
276
1034000
4000
religiami, z ludźmi i ze światem przyrody.
17:36
We need the natural world. We cannot go on destroying it at the rate we are.
277
1038000
5000
Potrzebujemy tego świata. Nie możemy dalej w takim tempie go niszczyć.
17:41
We not do have more than this one planet.
278
1043000
4000
Nie mamy nic więcej, poza tą planetą.
17:45
Just picking one or two of the projects right here in Africa
279
1047000
4000
Opiszę jeden czy dwa projekty realizowane w Afryce
17:49
that the Roots and Shoots groups are doing,
280
1051000
3000
przez grupy Roots and Shoots,
17:52
one or two projects only -- in Tanzania, in Uganda, Kenya,
281
1054000
5000
tylko jeden czy dwa projekty - w Tanzanii, Ugandzie, Kenii,
17:57
South Africa, Congo-Brazzaville, Sierra Leone, Cameroon
282
1059000
5000
Południowej Afryce, Kongo, Brazzaville, Sierra Leone, Kamerunie
18:02
and other groups. And as I say, it's in 97 countries around the world.
283
1064000
4000
i inne grupy. Jak mówiłam, działamy już w 97 krajach świata.
18:06
Of course, they're planting trees. They're growing organic vegetables.
284
1068000
4000
Oczywiście, sadzą drzewa, hodują organicznie warzywa.
18:10
They're working in the refugee camps, with chickens
285
1072000
3000
Pracują w obozach dla uchodźców, hodują kury,
18:13
and selling the eggs for a little amount of money,
286
1075000
2000
i sprzedają jajka za niewielkie kwoty,
18:15
or just using them to feed their families,
287
1077000
3000
lub po prostu żywią nimi rodziny,
18:18
and feeling a sense of pride and empowerment,
288
1080000
3000
co niesie poczucie dumy i samostanowienia,
18:21
because they're no longer helpless and depending on others
289
1083000
2000
bo nie są już bezradni i zależni od innych,
18:23
with their vegetables and their chickens.
290
1085000
3000
mają własne warzywa i kury.
18:26
It's being used in Uganda
291
1088000
2000
W Ugandzie program wspomaga
18:28
to give some psychological help to ex-child soldiers.
292
1090000
5000
psychologicznie dzieci, które walczyły jako żołnierze.
18:33
Doing projects like this is bringing them out of themselves.
293
1095000
3000
Realizowanie projektu pomaga im przełamać wycofanie.
18:36
Once again, they're useful members of society.
294
1098000
3000
Znów stają się użytecznymi członkami społeczeństwa.
18:39
We have this program in prisons as well.
295
1101000
2000
Prowadzimy ten program także w więzieniach.
18:42
So, there's no time for more Roots and Shoots now.
296
1104000
3000
Muszę już kończyć temat Roots and Shoots.
18:45
But -- oh, they're also working on HIV/AIDS.
297
1107000
4000
Ale aha, pracują także nad HIV/AIDS.
18:49
That's a very important component of Roots and Shoots,
298
1111000
3000
To ważna część Roots and Shoots,
18:52
with older kids talking to younger ones.
299
1114000
2000
gdyż starsze dzieci rozmawiają o tym z młodszymi.
18:54
And unwanted pregnancies and things like that,
300
1116000
3000
Także o niechcianych ciążach i innych sprawach,
18:57
which young people listen to better from other youth, rather than adults.
301
1119000
5000
o których młodzi chętniej słuchają od rówieśników, niż od dorosłych.
19:03
Hope. That's the question I get asked as I'm going around the world:
302
1125000
5000
Nadzieja. To pytanie, które zadają mi wszyscy, gdy podróżuję po świecie.
19:08
"Jane, you've seen so many terrible things,
303
1130000
2000
"Jane, widziałaś tyle okropieństw,
19:10
you've seen your chimpanzees decrease in number
304
1132000
3000
widziałaś jak spada liczebność Twoich szympansów,
19:13
from about one million, at the turn of the century,
305
1135000
2000
z ok. miliona na przełomie wieków,
19:15
to no more than 150,000 now, and the same with so many other animals.
306
1137000
5000
do nie więcej niż 150 000 obecnie. Podobnie w przypadku wielu innych zwierząt.
19:20
Forests disappearing, deserts where once there was forest.
307
1142000
4000
Lasy znikają, a ich miejsce zajmują pustynie.
19:24
Do you really have hope?" Well, yes.
308
1146000
4000
Czy naprawdę masz nadzieję?" No cóż, tak.
19:28
You can't come to a conference like TED and not have hope, can you?
309
1150000
4000
Na takiej konferencji nie ma nikogo bez nadziei, prawda?
19:32
And of course, there's hope. One is this amazing human brain.
310
1154000
4000
I oczywiście, jest nadzieja. Jak ten niezwykły ludzki mózg.
19:36
And I mean, think of the technologies.
311
1158000
2000
Mam na myśli nowe technologie.
19:38
And I've just been so thrilled, finally, to come to people talking about compost latrines.
312
1160000
7000
Świetnie było móc wreszcie pogadać z ludźmi o toaletach kompostujących.
19:45
It's one of my hobbyhorses.
313
1167000
2000
To jeden z moich koników.
19:47
We just flush all this water down the lavatory, it's terrible.
314
1169000
4000
To okropne, ile spłukujemy tyle wody w toalecie.
19:51
And then talking about renewable energy -- desperately important.
315
1173000
5000
Co dalej... Dyskusje o odnawialnych źródłach energii - niezwykle ważne.
19:56
Do we care about the planet for our children?
316
1178000
3000
Czy zadbamy o planetę dla naszych dzieci?
19:59
How many of us have children or grandchildren, nieces, nephews?
317
1181000
3000
Ilu z nas ma dzieci, wnuki, bratanków, siostrzenice?
20:02
Do we care about their future?
318
1184000
3000
Czy obchodzi nas ich przyszłość?
20:05
And if we care about their future, we, as the elite around the world,
319
1187000
5000
I jeśli dbamy o ich przyszłość, my, elity świata,
20:10
we can do something about it. We can make choices as to how we live each day.
320
1192000
4000
możemy coś z tym zrobić. Możemy decydować, jak żyjemy każdego dnia.
20:14
What we buy. What we wear.
321
1196000
2000
Co kupujemy. W co się ubieramy.
20:16
And choose to make these choices with the question,
322
1198000
5000
Możemy dokonywać tych wyborów, zapytując siebie,
20:21
how will this affect the environment around me?
323
1203000
3000
jak wpłyną na środowisko wokół nas?
20:24
How will it affect the life of my child when he or she grows up?
324
1206000
5000
Jak wpłyną na życie naszego dziecka, teraz lub w przyszłości?
20:29
Or my grandchild, or whatever it is.
325
1211000
2000
Życie mojego wnuka, itd.
20:31
So the human brain, coupled with the human heart,
326
1213000
5000
To ludzki mózg, gdy współdziała z sercem, pozwala nam
20:36
and we join hands around the world.
327
1218000
2000
wziąć się za ręce na całym świecie.
20:38
And that's what TED is helping so well with, and Google who help us,
328
1220000
4000
I to jest to, w czym tak bardzo pomaga TED, i Google
20:42
and Esri are helping us with mapping in Gombe National Park.
329
1224000
5000
i ESRI, którzy pomagają nam robić mapy Parku Narodowego Gombe.
20:47
All of these technologies we can use.
330
1229000
2000
Tyle mamy technologii.
20:49
Now let's link them, and it's beginning to happen, isn't it?
331
1231000
3000
A teraz je połączmy... I to zaczyna się dziać, prawda?
20:52
You've heard about it this afternoon. It's beginning to happen.
332
1234000
4000
Słyszeliście o tym dziś po południu. To się zaczyna dziać.
20:56
This change, this change. To see change
333
1238000
2000
Widzimy zmiany, potrzebne,
20:58
that we must have if we care about the future.
334
1240000
3000
jeśli obchodzi nas przyszłość.
21:01
And the next reason for hope -- nature is amazingly resilient.
335
1243000
4000
I następny powód do nadziei - przyroda jest niezwykle odporna.
21:05
You can take an area that's absolutely destroyed,
336
1247000
3000
Obszar, który jest kompletnie zniszczony,
21:08
with time and perhaps some help it can regenerate.
337
1250000
3000
odrodzi się, z czasem i odrobiną pomocy.
21:11
And an example is the TACARE program.
338
1253000
3000
I przykładem tego jest program Take Care.
21:14
I told you, where a seemingly dead tree stump --
339
1256000
3000
Jeśli weźmie się zwalone drzewo, na oko martwe,
21:17
if you stop hacking them for firewood,
340
1259000
2000
jeśli nie porąbie się go na opał,
21:19
which you don't need to because you have wood lots,
341
1261000
2000
niepotrzebny, bo są specjalne plantacje,
21:21
then in five years you can have a 30-foot tree.
342
1263000
4000
to po pięciu latach można mieć 9-metrowe drzewo.
21:25
And animals, almost on the brink of extinction,
343
1267000
3000
A zwierzęta, niemal na krawędzi wyginięcia,
21:28
can be given a second chance. That's my next book.
344
1270000
3000
mogą dostać drugą szansę. O tym jest moja następna książka.
21:31
It's inspiring. And it brings me to my last category of hope,
345
1273000
4000
To inspirujące. I tak dochodzimy do ostatniego rodzaju nadziei,
21:35
and we've heard about this so much in the last two days:
346
1277000
3000
o którym słyszałam sporo w ciągu ostatnich dwóch dni:
21:38
this indomitable human spirit. This determination of people,
347
1280000
4000
nieposkromiony ludzki duch. Ta determinacja ludzi,
21:42
the resilience of the human spirit,
348
1284000
2000
ta odporność ludzkiego ducha,
21:44
So that people who you would think would be battered by poverty,
349
1286000
4000
to, że ludzie którzy mogliby być złamani biedą,
21:48
or disease, or whatever, can pull themselves up out of it,
350
1290000
5000
chorobą czy czymkolwiek innym, są w stanie podźwignąć się,
21:53
sometimes with a helping hand, and take their part in society,
351
1295000
6000
czasem z czyjąś pomocą, i zająć swe miejsce w społeczeństwie,
21:59
and take their part in changing the world.
352
1301000
3000
odegrać swą rolę w zmienianiu świata.
22:02
And just to think of one or two people out of Africa who are just really inspiring.
353
1304000
4000
Przywołajmy dwa bardzo inspirujące przykłady z Afryki.
22:06
We could make a very long list,
354
1308000
3000
Można by stworzyć ich bardzo długą listę,
22:09
but obviously Nelson Mandela, emerging from 17 years
355
1311000
3000
ale oczywiście Nelson Mandela, powracający po 17 latach
22:12
of hard physical labor, 23 years of imprisonment,
356
1314000
3000
ciężkiej fizycznej pracy, 23 latach w więzieniu,
22:15
with this amazing ability to forgive, so that he could lead his nation
357
1317000
4000
z zadziwiającą umiejętnością przebaczenia, dzięki której
22:19
out the evil regime of apartheid without a bloodbath.
358
1321000
4000
wyprowadził naród z reżimu apartheidu bez rozlewu krwi.
22:23
Ken Saro-Wiwa, in Nigeria, who took on the giant oil companies,
359
1325000
5000
Ken Saro-Wiwa z Nigerii, który przeciwstawił się koncernom naftowym.
22:28
and although people around the world tried their best, was executed.
360
1330000
5000
I mimo wysiłków ludzi na całym świecie, został stracony.
22:33
People like this are so inspirational.
361
1335000
4000
Tacy ludzie są niezmiernie inspirujący.
22:37
People like this are the role models we need for young Africans.
362
1339000
4000
Tacy ludzie są potrzebni jako przykład dla afrykańskiej młodzieży.
22:41
And we need some environmental role models as well,
363
1343000
4000
Takich przykładów potrzeba też w dziedzinie ekologii,
22:45
and I've been hearing some of them today.
364
1347000
2000
a kilka już dziś usłyszałam.
22:47
So I'm really grateful for this opportunity to share this message
365
1349000
5000
Więc jestem bardzo wdzięczna, że mogę podzielić się tym przesłaniem
22:52
again, with everyone at TED.
366
1354000
2000
ze wszystkimi uczestnikami TEDa.
22:54
And I hope that some of us can get together and talk about some of these things,
367
1356000
5000
I mam nadzieję, że uda mi się podyskutować z niektórymi z was o tych sprawach,
22:59
especially the Roots and Shoots program.
368
1361000
2000
szczególnie o programie Roots and Shoots.
23:01
And just a last word on that --
369
1363000
2000
I jeszcze ostatnie słowo,
23:03
the young woman who's running this entire conference center,
370
1365000
3000
na temat młodej kobiety, która prowadzi całe to centrum konferencyjne.
23:06
I met her today.
371
1368000
2000
Spotkałam ją dzisiaj.
23:08
She came up so excited, with her certificate. She was [in] Roots and Shoots.
372
1370000
5000
Przyszła do mnie bardzo podekscytowana, z dyplomem. Była w Roots and Shoots.
23:13
She was in the leadership in Dar es Salaam.
373
1375000
2000
Była liderką w Dar Es Salaam.
23:15
She said it's helped her to do what she's doing.
374
1377000
3000
Powiedziała, że to pomogło jej robić to, co robi teraz.
23:18
And it was very, very exciting for me to meet her
375
1380000
3000
Spotkanie z nią było dla mnie bardzo ekscytujące,
23:21
and see just one example of how young people,
376
1383000
3000
bo zobaczyłam przykład tego, jak młodzi ludzie,
23:24
when they are empowered, given the opportunity to take action,
377
1386000
6000
jeśli się ich wesprze, da okazję do działania w celu uczynienia świata lepszym,
23:30
to make the world a better place,
378
1392000
2000
jeśli się ich wesprze, da okazję do działania w celu uczynienia świata lepszym,
23:32
truly are our hope for tomorrow.
379
1394000
2000
stają się prawdziwą nadzieją jutra.
23:34
Thank you.
380
1396000
2000
Dziękuję.
23:37
(Applause)
381
1399000
3000
(Brawa)
ABOUT THE SPEAKER
Jane Goodall - Primatologist; environmentalistJane Goodall, dubbed by her biographer "the woman who redefined man," has changed our perceptions of primates, people, and the connection between the two. Over the past 45 years, Goodall herself has also evolved -- from steadfast scientist to passionate conservationist and humanitarian.
Why you should listen
Jane Goodall hasn't exactly found the missing link, but she's come closer than just about anyone else on Earth. Her extensive research into the behavior of chimpanzees, which started in Africa in the 1960s and continues today, fundamentally altered scientific thinking about the relationship between humans and other mammals.
Goodall, who founded a research institute in her name in 1977, is an internationally recognized authority on the primate world. She's written books for adults and children, contributed to documentaries, and serves as a National Geographic explorer-in-residence, a United Nations peace messenger, and the president of Advocates for Animals. For her efforts to observe and preserve all species, Goodall has received honors and accolades from governments, nonprofits, universities, and professional organizations, including a medal from UNESCO and the French Legion of Honor in 2006.
Jane Goodall | Speaker | TED.com