TED2012
Christina Warinner: Tracking ancient diseases using ... plaque
Christina Warinner: Vëzhgimi i sëmundjeve të vjetra duke përdoruri ...shtresë
Filmed:
Readability: 5.4
720,126 views
Imagjinoni qfar do të mësojm rreth sëmundjeve duke studjuar historin e njerëzimit, nga të herëshmit deri te tanishmja. Mirpo si ? TED fellow Christina Warinner është akeologjike gjenetike, dhe ajo ka zbuluar një vegël spektakulare -- ADN-ja mikrobiale në shtresat e fosileve dentale.
Christina Warinner - Archaeological geneticist
Christina Warinner is a researcher at the University of Zurich, where she studies how humans have co-evolved with environments, diets and disease. Full bio
Christina Warinner is a researcher at the University of Zurich, where she studies how humans have co-evolved with environments, diets and disease. Full bio
Double-click the English transcript below to play the video.
00:15
Have you ever wondered
0
0
2000
A keni dëshiruar ndonjëher
00:17
what is inside your dental plaque?
1
2000
3000
atë që është brenda shtreses suaj dentale?
00:20
Probably not, but people like me do.
2
5000
2000
Ndoshta jo, mirpo njerëzit sikurse une po.
00:22
I'm an archeological geneticist
3
7000
2000
Në gjenetiken arkeologjike
00:24
at the Center for Evolutionary Medicine
4
9000
2000
në qendres për evuluim medicin
00:26
at the University of Zurich,
5
11000
2000
tek universiteti i Curihut,
00:28
and I study the origins and evolution of human health and disease
6
13000
3000
dhe unë studjoj orgjinine dhe evuluimin e sëmundjeve dhe shëndetit të njerzimit
00:31
by conducting genetic research
7
16000
2000
duke mbajtur kërkime gjenetike
00:33
on the skeletal and mummified remains of ancient humans.
8
18000
3000
në shtresat e mbetura të skeleteve dhe të njerëzve.
00:36
And through this work, I hope to better understand
9
21000
3000
Dhe nepërmjet kësaj pune, Unë shpresoj të kuptoj më mirë
00:39
the evolutionary vulnerabilities of our bodies,
10
24000
2000
evuluimin e trupit vulnerabilë,
00:41
so that we can improve
11
26000
3000
që ne të përmisojmë
00:44
and better manage our health in the future.
12
29000
2000
dhe të menagjojmë më mirë shëndetin tonë në të ardhmen.
00:46
There are different ways to approach evolutionary medicine,
13
31000
3000
Janë disa menyra për të kryer evulucjonin medicinë,
00:49
and one way is to extract human DNA
14
34000
2000
dhe një menyr është të nxierrim ADN-në e njëriut
00:51
from ancient bones.
15
36000
2000
nga shtresat e eshtrave.
00:53
And from these extracts,
16
38000
2000
Dhe nga këto nxierrje,
00:55
we can reconstruct the human genome at different points in time
17
40000
3000
ne mund të rikonstruktojmë gjenet e njeriut ne forma dhe kohë të ndryshme
00:58
and look for changes that might be related to adaptations,
18
43000
3000
dhe të shiqojmë për ndryshime që mund të lidhen me këtë adaptim,
01:01
risk factors and inherited diseases.
19
46000
3000
faktoret e rrezikut dhe sëmundjet trashiguese.
01:04
But this is only one half of the story.
20
49000
3000
Mirpo kjo është vetem gjysma e tregimit.
01:07
The most important health challenges today
21
52000
3000
Sfida me e rendësishme e shëndetit sotë
01:10
are not caused by simple mutations in our genome,
22
55000
3000
nuk janë shkaktuar nga mutacjonet të thjeshta nga gjenet tona,
01:13
but rather result from a complex and dynamic interplay
23
58000
3000
mirpo si rezulat nga një interluajtije dinamike dhe komplekte
01:16
between genetic variation,
24
61000
2000
në mes të varjacjoneve gjenetike,
01:18
diet, microbes and parasites
25
63000
2000
dijetes, mikrobeve dhe paraziteve
01:20
and our immune response.
26
65000
2000
dhe përgjigjëjes sonë imune.
01:22
All of these diseases
27
67000
2000
Të gjitha këto sëmundje
01:24
have a strong evolutionary component
28
69000
2000
kanë komponente të forta evulutive
01:26
that directly relates to the fact
29
71000
2000
të cilat direkt ndërlidhen me faktin
01:28
that we live today in a very different environment
30
73000
2000
që ne jetojmë sotë në një ambient shumë të ndryshem
01:30
than the ones in which our bodies evolved.
31
75000
3000
që nga evolvimi i trupit tonë.
01:33
And in order to understand these diseases,
32
78000
2000
Dhe për ti kuptuar këto sëmundje,
01:35
we need to move past studies of the human genome alone
33
80000
3000
na duhet të lëvizim studimet e kaluara të njerëzve vetë
01:38
and towards a more holistic approach
34
83000
2000
drejt një fushe krejt ndryshe
01:40
to human health in the past.
35
85000
2000
tek një shëndet i njerëzimit në të kaluaren.
01:42
But there are a lot of challenges for this.
36
87000
2000
Mirpo ka shumë sfida për këtë.
01:44
And first of all, what do we even study?
37
89000
3000
Dhe së pari, qfarë po studjojme ne?
01:47
Skeletons are ubiquitous; they're found all over the place.
38
92000
3000
Skeletët janë rrjete; ato gjinden gjdokund.
01:50
But of course, all of the soft tissue has decomposed,
39
95000
3000
Mirpo sigurisht, i gjithë idit i tyre është dekompozuar,
01:53
and the skeleton itself
40
98000
2000
dhe vetë skeleti
01:55
has limited health information.
41
100000
2000
ka informatat të limituara shendëtsore.
01:57
Mummies are a great source of information,
42
102000
2000
Mumjet janë burime të mira të informacioneve,
01:59
except that they're really geographically limited
43
104000
3000
përveq se ato vërtet janë gjeografikisht të limituara
02:02
and limited in time as well.
44
107000
2000
dhe në kohë gjithashtu.
02:04
Coprolites are fossilized human feces,
45
109000
3000
Koprolitete janë fosile të ftyrave njerëzore,
02:07
and they're actually extremely interesting.
46
112000
2000
dhe ato faktikisht janë interesante në ekstremitet
02:09
You can learn a lot about ancient diet and intestinal disease,
47
114000
3000
Ju mund të mësoni shumë për shtresat dietale dhe sëmundjet intenzive,
02:12
but they are very rare.
48
117000
2000
mirpo ato janë shumë të rralla.
02:14
(Laughter)
49
119000
3000
(Qeshen)
02:17
So to address this problem,
50
122000
2000
Pra për t'ju adresuar këtij problemi,
02:19
I put together a team of international researchers
51
124000
2000
Vendosa një ekip të kërkuesve internacjonalë
02:21
in Switzerland, Denmark and the U.K.
52
126000
2000
në Zvicerr, Danimark dhe Angli.
02:23
to study a very poorly studied, little known material
53
128000
6000
të besh një studim shumë të dobet, njohje të cekta të materialit
02:29
that's found on people everywhere.
54
134000
2000
i është zbuluar në njerëz gjdokund.
02:31
It's a type of fossilized dental plaque
55
136000
3000
Është një lloje shtrese o fosilizuar dentale
02:34
that is called officially dental calculus.
56
139000
3000
e cila zyrtarisht quhet dental calculus.
02:37
Many of you may know it by the term tartar.
57
142000
2000
Shumica prej jush mund ta njihni nga termi i tij.
02:39
It's what the dentist cleans off your teeth
58
144000
2000
Është ajo që dentisti i pastron dhembet tuaj
02:41
every time that you go in for a visit.
59
146000
2000
gjdoherë që ju shkoni për vizitë.
02:43
And in a typical dentistry visit,
60
148000
2000
Dhe është një vizit tipike,
02:45
you may have about 15 to 30 milligrams removed.
61
150000
3000
që ju mund të keni hequr rreth 15 deri 30 milogramë.
02:48
But in ancient times before tooth brushing,
62
153000
3000
Mirpo në kohrat e herëshme përpara pastrimit me brush,
02:51
up to 600 milligrams might have built up on the teeth
63
156000
3000
deri në 600 miligram mund të kishte krijuar dhëmbet tuaj
02:54
over a lifetime.
64
159000
2000
gjatë gjithë jetës.
02:56
And what's really important about dental calculus
65
161000
3000
Dhe kjo që është e rendësishme rreth dental calculus
02:59
is that it fossilizes just like the rest of the skeleton,
66
164000
3000
është ajo që fozilet sikurse pjesa tjetër e skeletit,
03:02
it's abundant in quantity before the present day
67
167000
3000
është me e madhe në sasi sikurse dita e tanishme
03:05
and it's ubiquitous worldwide.
68
170000
2000
dhe është rreth botes së madhe.
03:07
We find it in every population around the world at all time periods
69
172000
3000
Ne e gjejmë atë në gjdo popullsi rreth botes në kohë
03:10
going back tens of thousands of years.
70
175000
2000
duke shkuar mbrapa në dhjetra vite më parë.
03:12
And we even find it in neanderthals and animals.
71
177000
3000
Dhe ne madje e gjejmë atë edhe në kafshët e herëshme.
03:15
And so previous studies
72
180000
2000
Dhe kështu studimet e mëherëshme
03:17
had only focused on microscopy.
73
182000
2000
kanë qen të fokusuara vetem në mikroskopi.
03:19
They'd looked at dental calculus under a microscope,
74
184000
2000
Ata e shiquan dental calculus me një mikroskopë,
03:21
and what they had found was things like pollen
75
186000
3000
dhe atë që ata zbuluan ishte një gjë sikurse pollen
03:24
and plant starches,
76
189000
2000
dhe mbjelljet e papërfunduara,
03:26
and they'd found muscle cells from animal meats
77
191000
2000
dhe ata kanë gjetur muskuj qelizor nga mishrat e kafëshme
03:28
and bacteria.
78
193000
2000
dhe bakterie.
03:30
And so what my team of researchers, what we wanted to do,
79
195000
3000
Dhe atë që ekipi im i kërkueseve, atë që ne dëshirojmë ta bejmë,
03:33
is say, can we apply
80
198000
2000
është themi, a mundemi të aplikojmë
03:35
genetic and proteomic technology
81
200000
2000
teknologjinë gjenetike dhe proteomike
03:37
to go after DNA and proteins,
82
202000
2000
për të shkuar pas ADN-së dhe proteinave,
03:39
and from this can we get better taxonomic resolution
83
204000
3000
dhe nga kjo a mundemi ne të marrim një rezultat me të mirë taksonomikë
03:42
to really understand what's going on?
84
207000
2000
që me të vërtet për ta kuptuar atë që po shkon nepër to?
03:44
And what we found
85
209000
2000
Dhe atë që ne e gjetem
03:46
is that we can find many commensal and pathogenic bacteria
86
211000
2000
është që ne mund të gjejme disa bakterie komensjonale dhe pathogjenike
03:48
that inhabited the nasal passages and mouth.
87
213000
3000
që trashegojnë gojore dhe hundore.
03:51
We also have found immune proteins
88
216000
3000
Ne gjithashtu kemi gjetur proteina imune
03:54
related to infection and inflammation
89
219000
3000
të ndërlidhura me infeksionin dhe inflamacjonin
03:57
and proteins and DNA related to diet.
90
222000
3000
dhe proteina dhe AND të ndërlidhura me dieten.
04:00
But what was surprising to us, and also quite exciting,
91
225000
3000
Mirpo ajo që ishte befasuese për ne, dhe gjithashtu shumë eksituese,
04:03
is we also found bacteria
92
228000
2000
është që ne gjithashtu gjetem bakterie
04:05
that normally inhabit upper respiratory systems.
93
230000
2000
që normalisht trashegojnë sisteme respirative të larta.
04:07
So it gives us virtual access to the lungs,
94
232000
3000
Pra na jep neve një qasje virtuale në mushkri,
04:10
which is where many important diseases reside.
95
235000
3000
që e cila është se shumë sëmundje fillojnë.
04:13
And we also found bacteria
96
238000
2000
Dhe ne gjithashtu e gjetem bakterie
04:15
that normally inhabit the gut.
97
240000
2000
që normalisht trashegojnë guxim.
04:17
And so we can also now virtually gain access
98
242000
3000
Poashtu ne mund të kemi qasje virtuale
04:20
to this even more distant organ system
99
245000
2000
tek kjo madje edhe më disa sisteme organike në distancë
04:22
that, from the skeleton alone,
100
247000
2000
nga, nga vetë skeleti,
04:24
has long decomposed.
101
249000
2000
ka dekompozim të gjatë.
04:26
And so by applying ancient DNA sequencing
102
251000
2000
Dhe pra kështu duke aplikuar sekuenca të ADN-së
04:28
and protein mass spectrometry technologies
103
253000
2000
dhe mbronë teknologjin spektromasive
04:30
to ancient dental calculus,
104
255000
2000
tek dentail calculus,
04:32
we can generate immense quantities of data
105
257000
3000
ne mund të gjenerojmë të dhëna sasiore
04:35
that then we can use to begin to reconstruct a detailed picture
106
260000
3000
që pastaj ne mund ti përdorim për të rikonstruktuar fotografi detajore
04:38
of the dynamic interplay
107
263000
2000
të një dinamike interluajtese
04:40
between diet, infection and immunity
108
265000
2000
në mes të dietes, infeksionit dhe imunitetit
04:42
thousands of years ago.
109
267000
2000
të mijera viteve më parë.
04:44
So what started out as an idea,
110
269000
2000
Pra ajo që filloj si një ide,
04:46
is now being implemented
111
271000
2000
është tani duke u implementuar
04:48
to churn out millions of sequences
112
273000
2000
për të implementuar miljona sekuenca
04:50
that we can use to investigate
113
275000
2000
që ne mund ti përdorim për investigim
04:52
the long-term evolutionary history of human health and disease,
114
277000
3000
dhe evoluim afatëgjat të historis së njerëzimit,
04:55
right down to the genetic code of individual pathogens.
115
280000
3000
mu nga kodi gjenetik individual i pathogjeneve.
04:58
And from this information
116
283000
2000
Dhe nga ky informacjonë
05:00
we can learn about how pathogens evolve
117
285000
2000
ne mund të mesojme rreth evoluimit të pathogjeneve
05:02
and also why they continue to make us sick.
118
287000
3000
dhe gjithashtu përse ato vazhdojne të na bejne neve të sëmur.
05:05
And I hope I have convinced you
119
290000
2000
Dhe unë shpresoj që t'ju kem bindur juve
05:07
of the value of dental calculus.
120
292000
2000
në vlerat e dental calculus.
05:09
And as a final parting thought,
121
294000
2000
Dhe si pjes e përfundimit
05:11
on behalf of future archeologists,
122
296000
3000
në emrin e arkiologjis së të ardhmes,
05:14
I would like to ask you to please think twice
123
299000
3000
do të dëshiroja t'ju pyes juve të mendoni dy herë
05:17
before you go home and brush your teeth.
124
302000
2000
përpara se të shkoni në shtëpi dhe ti pastroni dhembet tuaj.
05:19
(Applause)
125
304000
2000
(Duartrokitje)
05:21
Thank you.
126
306000
2000
Faliminderit.
05:23
(Applause)
127
308000
2000
(Duartrokitje)
Translated by Liridon Shala
ABOUT THE SPEAKER
Christina Warinner - Archaeological geneticistChristina Warinner is a researcher at the University of Zurich, where she studies how humans have co-evolved with environments, diets and disease.
Why you should listen
Tna analyzes DNA from the bones and teeth of ancient people to study human evolution in response to changes in infectious disease, diet and the environment over the last 10,000 years. Using samples from ancient skeletons and mummies, she investigates how and why lactase persistence, alcohol intolerance and HIv-resistance have evolved in different populations around the world. As an archaeogeneticist, she’s particularly interested in bridging the gap between archaeology, anthropology and the biomedical sciences.
Christina Warinner | Speaker | TED.com