ABOUT THE SPEAKER
Kenneth Lacovara - Paleontologist
In his quest to understand the largest dinosaurs to have walked the Earth, Lacovara blends exploration with the latest imaging and modeling techniques from engineering to medicine.

Why you should listen

Paleontologist Kenneth Lacovara famously unearthed some of the largest dinosaurs ever to walk our planet, including the super-massive Dreadnoughtus, which at 65 tons weighs more than seven T.Rex.

When he's not excavating fossils from far-flung locations, Lacovara works on the cutting edge of applying 21st-century technology to the study of dinosaurs. By using 3D imaging, 3D printing, robotics, and medical modeling techniques, his work is helping to shift our perspective of giant herbivorous dinosaurs from their historic portrayal as hapless lumbering prey to that of fearsome, hulking, hyper-efficient eating machines.

Lacovara led the effort to create the Rowan University Fossil Park in suburban Mantua Township, New Jersey. The quarry preserves a rich cache of marine fossils that Lacovara is using to shed light on the calamitous events that wiped out the dinosaurs. 

More profile about the speaker
Kenneth Lacovara | Speaker | TED.com
TED2016

Kenneth Lacovara: Hunting for dinosaurs showed me our place in the universe

Kenneth Lacovara: Tìm kiếm khủng long cho chúng ta biết vị trí của mình trong vũ trụ này.

Filmed:
2,150,567 views

Điều gì sẽ xả ra khi bạn tìm thấy một con khủng long? Nhà cổ sinh vật học Kenneth Lacovara sẽ kể về quá trình tìm kiếm khủng long Dreadnoughtus của ông - khủng long ăn thực vật 77 triệu năm tuổi, cao bằng một ngôi nhà lớn hai tầng và nặng bằng máy bay Boeing 747. Ông còn cho chúng ta biết điều kì diệu khác - làm thế nào mà một loài động vật có vú nhỏ xíu sống ở kẽ của thế giới khủng long có thể tiếng hoá để hiểu những sinh vật to lớn vĩ đại này. Hãy cùng Kenneth Lacovara kỷ niệm ngày lịch sử địa lí Trái Đát và hoà mình vào chiêm ngưỡng thời cổ xưa.
- Paleontologist
In his quest to understand the largest dinosaurs to have walked the Earth, Lacovara blends exploration with the latest imaging and modeling techniques from engineering to medicine. Full bio

Double-click the English transcript below to play the video.

Làm thế nào các bạn có thể tìm thấy
một con khủng long?
00:13
How do you find a dinosaurkhủng long?
0
1317
1770
00:15
SoundsÂm thanh impossibleKhông thể nào, doesn't it?
1
3928
1825
Nghe có vẻ không khả thi, phải không?
00:18
It's not.
2
6650
1295
Không đâu.
Và câu trả lời phụ thuộc vào công thức mà
tất cả các nhà cổ sinh vật học sử dụng.
00:19
And the answercâu trả lời reliesphụ thuộc on a formulacông thức
that all paleontologistsMarsh use.
3
7969
4226
00:24
And I'm going to tell you the secretbí mật.
4
12722
1952
Và tôi sẽ nói cho các bạn bí quyết.
00:27
First, find rocksđá of the right agetuổi tác.
5
15350
2940
Đầu tiên, tìm những tảng đá
đã có năm tuổi thích hợp
00:31
SecondThứ hai, those rocksđá
mustphải be sedimentarytrầm tích rocksđá.
6
19226
4094
Thứ hai, những tảng đá đó
phải là đá trầm tích
00:35
And thirdthứ ba, layerslớp of those rocksđá
mustphải be naturallymột cách tự nhiên exposedlộ ra.
7
23863
4440
Và thứ ba, các lớp của những tảng đá kia
phải được phơi ra một cách tự nhiên
00:40
That's it.
8
28768
1151
Tất cả chỉ có vậy.
00:41
Find those threesố ba things
and get yourselfbản thân bạn on the groundđất,
9
29943
3411
Tìm ba thứ đó và lăn lộn trên mặt đất,
00:45
chancescơ hội are good
that you will find fossilshóa thạch.
10
33378
2405
rất có thể các bạn sẽ tìm thấy hoá thạch.
00:48
Now let me breakphá vỡ down this formulacông thức.
11
36313
2090
Bây giờ hãy để tôi giảng giải cho bạn
về công thức này.
00:50
OrganismsSinh vật existhiện hữu only duringsuốt trong certainchắc chắn
geologicalĐịa chất học intervalskhoảng thời gian.
12
38812
4371
Các sinh vật chỉ tồn tại ở những
khoảng thời gian địa chất nhất định.
Vì vậy bạn phải tìm
những tảng đá có năm tuổi thích hợp,
00:55
So you have to find
rocksđá of the right agetuổi tác,
13
43207
2430
00:57
dependingtùy on what your interestssở thích are.
14
45661
2168
tuỳ thuộc vào mối quan tâm
của bạn là gì.
Nếu bạn muốn tìm bọ ba thuỳ,
00:59
If you want to find trilobitestrilobite,
15
47853
1510
01:01
you have to find the really,
really old rocksđá of the PaleozoicĐại cổ sinh --
16
49387
3151
bạn phải tìm những tảng đá có
rất nhiều năm tuổi ở kỷ Đại Cổ Sinh
01:04
rocksđá betweengiữa a halfmột nửa a billiontỷ
and a quarter-billionQuarter-tỷ yearsnăm old.
17
52562
3305
những tảng đá có niên đại cách đây khoảng
500 - 250 triệu năm về trước
Bây giờ, nếu các bạn muốn tìm thấy
khủng long,
01:08
Now, if you want to find dinosaurskhủng long,
18
56306
2088
đừng tìm ở kỷ Đại Cổ Sinh,
bạn sẽ không tìm thấy chúng đâu.
01:10
don't look in the PaleozoicĐại cổ sinh,
you won'tsẽ không find them.
19
58418
2357
Chúng còn chưa tiến hoá.
01:12
They hadn'tđã không evolvedphát triển yetchưa.
20
60799
1481
01:14
You have to find the youngertrẻ hơn
rocksđá of the MesozoicĐại Trung sinh,
21
62304
3087
Bạn phải tìm những tảng đá trẻ hơn
hình thành ở Đại Trung Sinh,
và trong trường hợp tìm khủng long,
01:17
and in the casetrường hợp of dinosaurskhủng long,
22
65415
1397
đá phải cách đây
235 và 66 triệu năm về trước.
01:18
betweengiữa 235 and 66 milliontriệu yearsnăm agotrước.
23
66836
3725
01:23
Now, it's fairlycông bằng easydễ dàng to find rocksđá
of the right agetuổi tác at this pointđiểm,
24
71495
3175
Khá dễ để tìm
những tảng đá có niên đại thích hợp,
bởi vì địa chất trái đất,
một cách thô sơ,
01:26
because the EarthTrái đất is, to a coarsethô degreetrình độ,
25
74694
3132
đã được khám phá.
01:29
geologicallyvề mặt địa chất mappedánh xạ.
26
77850
1330
01:31
This is hard-wonHard-won informationthông tin.
27
79578
2183
Đây là thông tin khó có được.
01:34
The annalsbiên niên sử of EarthTrái đất historylịch sử
are writtenbằng văn bản in rocksđá,
28
82323
2804
Lịch sử trái đất ẩn chứa
bên trong những tảng đá,
từng chương xếp chồng lên nhau,
01:37
one chapterchương upontrên the nextkế tiếp,
29
85151
1301
01:38
suchnhư là that the oldestcũ nhất pagestrang are on bottomđáy
30
86476
2604
những chương lâu đời nhất nằm phía dưới
và những chương mới nhất
nằm phía trên.
01:41
and the youngestút on tophàng đầu.
31
89104
1654
01:43
Now, were it quitekhá that easydễ dàng,
geologistsnhà địa chất học would rejoicehân hoan.
32
91583
4053
Nếu việc đó dễ dàng như vậy,
các nhà địa chất sẽ rất vui mừng.
01:47
It's not.
33
95660
1258
Không phải vậy.
01:48
The librarythư viện of EarthTrái đất is an old one.
34
96942
2054
Thư viện của trái đất thì cũ kỹ.
Nó không có thủ thư để sắp xếp trật tự.
01:51
It has no librarianthư viện to imposeáp đặt ordergọi món.
35
99020
2639
01:54
OperatingHoạt động over vastrộng lớn swathsswaths of time,
36
102111
3130
Hoạt động qua những
mảng thời gian rộng lớn,
vô số quá trình địa chất
có thể gây ra bất kỳ ảnh hưởng gì
01:57
myriadvô số geologicalĐịa chất học processesquy trình
offerphục vụ everymỗi possiblekhả thi insultsự xúc phạm
37
105265
4133
02:02
to the rocksđá of ageslứa tuổi.
38
110136
1369
đến các tảng đá cổ.
02:04
MostHầu hết pagestrang are destroyedphá hủy
soonSớm after beingđang writtenbằng văn bản.
39
112277
2669
Nhiều trang bị huỷ hoại
ngay sau khi được hình thành.
02:07
Some pagestrang are overwrittenghi đè,
40
115410
1752
Một vài trang thì bị ghi đè,
02:09
creatingtạo difficult-to-decipherkhó giải mã palimpsestspalimpsests
of long-gonexa xưa landscapesphong cảnh.
41
117186
4570
gây khó khăn trong việc giải mã
những khung cảnh đã mất từ lâu.
02:14
PagesTrang that do find sanctuarykhu bảo tồn
underDưới the advancingtiến lên sandscát of time
42
122384
4141
Những trang tìm thấy nơi cư trú
theo dòng thời gian
02:19
are never trulythực sự safean toàn.
43
127173
1595
thì chưa thực sự
được lưu giữ.
02:21
UnlikeKhông giống như the MoonMặt Trăng --
our deadđã chết, rockyRocky companionđồng hành --
44
129410
3344
Không giống như mặt trăng --
vệ tinh đầy đá, lạnh lẽo --
02:24
the EarthTrái đất is alivesống sót, pulsingđập
with creativesáng tạo and destructivephá hoại forceslực lượng
45
132778
3640
trái đất còn đang sống, xáo động
bởi những lực kiến tạo và phá hủy
cung cấp năng lượng
cho quá trình trao đổi địa chất của nó
02:28
that powerquyền lực its geologicalĐịa chất học metabolismsự trao đổi chất.
46
136442
2451
Những phiến đá mặt trăng được mang về
bởi các phi hành gia của Apollo
02:31
LunarÂm lịch rocksđá broughtđưa back
by the ApolloApollo astronautsphi hành gia
47
139864
2373
02:34
all datengày back to about the agetuổi tác
of the SolarNăng lượng mặt trời SystemHệ thống.
48
142261
2967
tất cả tồn tại trong niên đại
của Hệ Mặt Trời
02:37
MoonMặt Trăng rocksđá are forevermãi mãi.
49
145609
2240
Đá mặt trăng vĩnh cửu.
02:40
EarthTrái đất rocksđá, on the other handtay,
faceđối mặt the perilsnguy hiểm of a livingsống lithospherethạch quyển.
50
148960
4126
Ngược lại, đá ở trái đất đối mặt
với các hiểm họa từ khối thạch quyển.
02:45
All will sufferđau khổ ruinationruination,
51
153110
1584
Tất cả sẽ bị phá hủy,
02:46
throughxuyên qua some combinationsự phối hợp
of mutilationtàn sát, compressionnén,
52
154718
2826
thông qua một vài sự kết hợp
của quá trình cắt xén, nén,
02:49
foldinggấp lại, tearingrách, scorchingthiêu đốt and bakingnướng.
53
157568
2506
gấp, xé toạc, đốt và nướng.
02:53
ThusDo đó, the volumeskhối lượng of EarthTrái đất historylịch sử
are incompletechưa hoàn thiện and disheveleddisheveled.
54
161140
5052
Do đó, cuốn sách về lịch sử Trái Đất
thì chưa hoàn thiện và rối rắm.
02:59
The librarythư viện is vastrộng lớn and magnificenttráng lệ --
55
167079
3615
Thư viện thì lớn và rất ấn tượng --
03:03
but decrepitnát.
56
171964
1294
nhưng cũ kỹ.
03:06
And it was this tatteredrách complexityphức tạp
in the rockđá recordghi lại
57
174273
2866
Và sự phức tạp cũ kỹ này
nằm trong những phiến đá
03:09
that obscuredche khuất its meaningÝ nghĩa
untilcho đến relativelytương đối recentlygần đây.
58
177163
3031
mà ý nghĩa của nó thì thật sự khó hiểu
cho đến tận ngày nay.
03:13
NatureThiên nhiên providedcung cấp no cardThẻ catalogmục lục
for geologistsnhà địa chất học --
59
181031
2326
Thiên nhiên đã không cung cấp
danh mục cho các nhà địa chất--
03:15
this would have to be inventedphát minh.
60
183381
1713
danh mục này phải
được tạo ra.
03:18
FiveNăm thousandnghìn yearsnăm after the SumeriansSumerians
learnedđã học to recordghi lại theirhọ thoughtssuy nghĩ
61
186079
3631
5000 năm sau khi người Sume
học cách ghi lại suy nghĩ của họ
03:21
on clayđất sét tabletsmáy tính bảng,
62
189734
1152
trên những phiến đất sét,
03:22
the Earth'sTrái đất volumeskhối lượng remainedvẫn
inscrutablekhông thể tìm hiểu to humanscon người.
63
190910
3083
những gì về Trái Đất
vẫn còn bí hiểm với con người.
03:26
We were geologicallyvề mặt địa chất illiteratemù chữ,
64
194495
2464
Chúng ta không biết về địa chất,
03:29
unawarekhông biết of the antiquitythời cổ đại
of our ownsở hữu planethành tinh
65
197637
3182
không biết gì về thời cổ đại
của hành tinh của chúng ta
03:32
and ignorantdốt of our connectionkết nối
66
200843
1509
và không biết gì về mối liên kết
của chúng ta
03:34
to deepsâu time.
67
202376
1197
trong suốt thời gian dài.
03:37
It wasn'tkhông phải là untilcho đến the turnxoay
of the 19ththứ centurythế kỷ
68
205040
3176
Mãi cho đến khi bước sang thế kỷ 19
03:40
that our blindersvật dùng để che were removedloại bỏ,
69
208240
2396
những mập mờ đó đã được xoá bỏ
đầu tiên, với việc xuất bản ấn phẩm
"Lý thuyết của Trái đất" của James Hutton,
03:42
first, with the publicationxuất bản
of JamesJames Hutton'sCủa Hutton "TheoryLý thuyết of the EarthTrái đất,"
70
210660
4394
03:47
in which he told us that the EarthTrái đất
revealstiết lộ no vestigedi tích of a beginningbắt đầu
71
215078
3872
trong đó ông nói với chúng ta rằng Trái
Đất không cho thấy dấu vết của sự bắt đầu
03:50
and no prospectkhách hàng tiềm năng of an endkết thúc;
72
218974
1778
và không có viễn cảnh của một kết thúc;
03:53
and then, with the printingin
of WilliamWilliam Smith'sSmith mapbản đồ of BritainVương Quốc Anh,
73
221545
3946
và sau đó, với việc in bản đồ
Vương Quốc Anh của William Smith
03:57
the first country-scalequy mô Quốc gia geologicalĐịa chất học mapbản đồ,
74
225515
2185
bản đồ địa chất quy mô quốc gia đầu tiên,
cho phép chúng ta lần đầu tiên--
03:59
givingtặng us for the first time
75
227724
1366
04:01
predictivetiên đoán insightcái nhìn sâu sắc into where
certainchắc chắn typesloại of rocksđá mightcó thể occurxảy ra.
76
229114
3928
tiên đoán về nơi
một số loại đá nhất định có thể xuất hiện.
04:05
After that, you could say things like,
77
233504
2023
Sau đó, bạn có thể nói những câu như,
04:07
"If we go over there,
we should be in the JurassicKỷ Jura,"
78
235551
3003
"Nếu chúng ta tới đó,
chúng ta phải ở trong kỷ Jura,"
04:10
or, "If we go up over that hillđồi núi,
we should find the CretaceousKỷ Creta."
79
238578
3751
hoặc, "Nếu chúng ta đi lên trên ngọn
đồi đó, chúng ta phải ở kỷ Phấn Trắng."
04:15
So now, if you want to find trilobitestrilobite,
80
243129
2855
Vậy bây giờ, nếu bạn muốn tìm bọ ba thùy,
04:18
get yourselfbản thân bạn a good geologicalĐịa chất học mapbản đồ
81
246008
2129
tìm cho mình một bản đồ địa chất tốt
04:20
and go to the rocksđá of the PaleozoicĐại cổ sinh.
82
248161
2251
và đi tới những tảng đá của kỷ Đại Cổ Sinh.
04:23
If you want to find dinosaurskhủng long like I do,
83
251023
2319
Nếu bạn muốn tìm những
con khủng long như tôi,
04:25
find the rocksđá of MesozoicĐại Trung sinh and go there.
84
253366
3054
tìm thấy những tảng đá của
Đại Trung Sinh và đi đến đó.
Tất nhiên bây giờ, bạn chỉ có thể kiếm
được một hóa thạch trong đá trầm tích,
04:29
Now of coursekhóa học, you can only make
a fossilhóa thạch in a sedimentarytrầm tích rockđá,
85
257217
3099
04:32
a rockđá madethực hiện by sandCát and mudbùn.
86
260340
1649
đá hình thành từ cát và bùn.
Bạn không thể có được hóa thạch
04:34
You can't have a fossilhóa thạch
87
262489
1167
04:35
in an igneousđá mácma rockđá formedhình thành
by magmamacma, like a graniteđá hoa cương,
88
263680
3324
trong đá hỏa sinh được hình thành
bởi dung nham, giống như đá granit,
04:39
or in a metamorphicđá biến chất rockđá
that's been heatednước nóng and squeezedvắt.
89
267028
3062
hay trong một tảng đá
bị biến chất do bị nung và nén.
04:42
And you have to get yourselfbản thân bạn in a desertSa mạc.
90
270773
2135
Và bạn phải tới sa mạc.
04:45
It's not that dinosaurskhủng long
particularlyđặc biệt livedđã sống in desertssa mạc;
91
273378
3081
Không phải vì loài khủng long
sống nhiều trong các sa mạc;
chúng sống trên mọi vùng đất
04:48
they livedđã sống on everymỗi landđất đai masskhối lượng
92
276483
1564
04:50
and in everymỗi imaginabletưởng tượng environmentmôi trường.
93
278071
2057
và trong mọi môi trường
có thể tưởng tượng được.
04:52
It's that you need to go to a placeđịa điểm
that's a desertSa mạc todayhôm nay,
94
280596
2945
Bạn cần phải đi đến một
sa mạc ngày hôm nay,
04:55
a placeđịa điểm that doesn't have
too manynhiều plantscây coveringbao gồm up the rocksđá,
95
283565
3174
một nơi mà không có quá nhiều cây
bao trùm lên những tảng đá,
và một nơi mà sự xói mòn luôn làm lộ
ra những mẩu xương mới ở bề mặt.
04:58
and a placeđịa điểm where erosionxói mòn is always
exposinglộ newMới bonesxương at the surfacebề mặt.
96
286763
3880
05:03
So find those threesố ba things:
97
291302
1533
Vì vậy hãy tìm ba thứ đó:
đá đúng niên đại,
05:04
rocksđá of the right agetuổi tác,
98
292859
1555
05:06
that are sedimentarytrầm tích rocksđá, in a desertSa mạc,
99
294438
3049
đá trầm tích, ở sa mạc,
05:09
and get yourselfbản thân bạn on the groundđất,
100
297511
1557
và lăn lộn trên mặt đất,
và bạn phải đi bộ
05:11
and you literallynghĩa đen walkđi bộ
101
299092
1512
05:12
untilcho đến you see a bonekhúc xương
stickingbám dính out of the rockđá.
102
300628
2588
cho đến khi thấy xương
nhô ra khỏi đá.
05:16
Here'sĐây là a picturehình ảnh that I tooklấy
in SouthernMiền Nam PatagoniaPatagonia.
103
304562
3102
Dưới đây là một bức ảnh mà tôi
đã chụp ở phía Nam Patagonia.
05:20
EveryMỗi pebblePebble that you see
on the groundđất there
104
308347
2762
Mỗi viên sỏi mà bạn nhìn thấy trên mặt đất
là mẩu nhỏ của
xương khủng long.
05:23
is a piececái of dinosaurkhủng long bonekhúc xương.
105
311133
1523
05:25
So when you're in that right situationtình hình,
106
313478
1866
Vì vậy, khi bạn đang ở đúng thời điểm,
05:27
it's not a questioncâu hỏi of whetherliệu
you'llbạn sẽ find fossilshóa thạch or not;
107
315368
2754
bạn không cần băn khoăn
sẽ tìm thấy các hóa thạch hay không;
bạn sẽ tìm thấy hóa thạch.
05:30
you're going to find fossilshóa thạch.
108
318146
1389
Câu hỏi đặt ra là: bạn sẽ tìm thấy
cái gì đó có ý nghĩa khoa học?
05:31
The questioncâu hỏi is: Will you find something
that is scientificallykhoa học significantcó ý nghĩa?
109
319559
4048
Và để giải quyết việc đó, tôi sẽ thêm
phần thứ tư vào công thức của chúng ta,
05:35
And to help with that, I'm going to addthêm vào
a fourththứ tư partphần to our formulacông thức,
110
323631
3970
05:39
which is this:
111
327625
1177
đó là:
05:41
get as farxa away from other
paleontologistsMarsh as possiblekhả thi.
112
329431
3460
tránh càng xa các nhà cổ sinh vật học
khác càng tốt
05:44
(LaughterTiếng cười)
113
332915
1971
(Cười)
Không phải là tôi không thích
các nhà cổ sinh vật học khác.
05:46
It's not that I don't like
other paleontologistsMarsh.
114
334910
2355
Khi bạn đi đến một nơi
nhìn chung chưa bị khám phá,
05:49
When you go to a placeđịa điểm
that's relativelytương đối unexploredChưa được khám phá,
115
337289
2525
05:51
you have a much better chancecơ hội
of not only findingPhát hiện fossilshóa thạch
116
339838
2814
bạn có một cơ hội tốt hơn
không chỉ tìm kiếm hóa thạch
05:54
but of findingPhát hiện something
that's newMới to sciencekhoa học.
117
342676
2509
mà còn có thể tìm thấy một cái gì đó
mới mẻ với khoa học
05:57
So that's my formulacông thức
for findingPhát hiện dinosaurskhủng long,
118
345788
2111
Đó là công thức tìm khủng long của tôi,
05:59
and I've appliedáp dụng it all around the worldthế giới.
119
347923
2033
và tôi đã áp dụng nó trên toàn thế giới.
06:01
In the australAustral summermùa hè of 2004,
120
349980
2328
Vào mùa hè năm 2004,
06:04
I wentđã đi to the bottomđáy of SouthNam AmericaAmerica,
121
352332
1825
tôi đã đi đến dưới cùng của Nam Mỹ,
06:06
to the bottomđáy of PatagoniaPatagonia, ArgentinaArgentina,
122
354181
2117
tới dưới cùng của Patagonia, Argentina,
06:08
to prospectkhách hàng tiềm năng for dinosaurskhủng long:
123
356322
2253
để tìm kiếm khủng long:
06:10
a placeđịa điểm that had terrestrialtrên mặt đất
sedimentarytrầm tích rocksđá of the right agetuổi tác,
124
358599
3373
một nơi mà có đá trầm tích
đúng niên đại,
06:13
in a desertSa mạc,
125
361996
1203
trong một sa mạc,
06:15
a placeđịa điểm that had been barelyvừa đủ visitedthăm viếng
by paleontologistsMarsh.
126
363223
3262
một nơi rất ít có
các nhà cổ sinh học ghé thăm.
06:19
And we foundtìm this.
127
367166
1303
Và chúng tôi đã tìm thấy nó.
06:21
This is a femurxương đùi, a thighđùi bonekhúc xương,
128
369206
2113
Đây là xương đùi
06:23
of a giantkhổng lồ, plant-eatingăn thực vật dinosaurkhủng long.
129
371343
2369
của một con khủng long
ăn thực vật khổng lồ.
06:25
That bonekhúc xương is 2.2 metersmét acrossbăng qua.
130
373736
2834
Xương dài 2.2m.
06:28
That's over sevenbảy feetđôi chân long.
131
376594
2089
Dài hơn 7 feet.
06:31
Now, unfortunatelykhông may,
that bonekhúc xương was isolatedbị cô lập.
132
379807
2100
Thật không may là cái xương
ở nơi rời rạc.
06:33
We dugđào and dugđào and dugđào,
and there wasn'tkhông phải là anotherkhác bonekhúc xương around.
133
381931
3039
Chúng tôi đã đào, đào và đào, và
không có môt cái xương nào khác xung quanh
06:36
But it madethực hiện us hungryđói bụng to go back
the nextkế tiếp yearnăm for more.
134
384994
2695
Nhưng nó khiến chúng tôi
mong muốn trở lại vào năm sau.
06:39
And on the first day
of that nextkế tiếp fieldcánh đồng seasonMùa,
135
387713
2603
Và vào ngày đầu tiên
của mùa khai quật tiếp theo đó,
06:42
I foundtìm this: anotherkhác two-meter2-đồng hồ femurxương đùi,
136
390340
3369
Tôi đã tìm thấy thứ này:
một cái xương đùi 2m khác
lần này nó không bị rời rạc.
06:45
only this time not isolatedbị cô lập,
137
393733
1643
06:47
this time associatedliên kết with 145 other bonesxương
138
395400
3095
lần này còn có 145 xương khác
06:50
of a giantkhổng lồ plantthực vật eatereater.
139
398519
1800
của một loài ăn thực vật khổng lồ.
06:53
And after threesố ba more hardcứng,
really brutaltàn bạo fieldcánh đồng seasonsmùa giải,
140
401064
4096
Và sau ba mùa khai quật khó khăn, cực nhọc
các mỏ đá trông giống thế này.
06:57
the quarrymỏ đá cameđã đến to look like this.
141
405184
1952
06:59
And there you see the tailđuôi
of that great beastquái thú wrappingbao bì around me.
142
407597
4118
Và ở đó bạn thấy đuôi của
con thú to lớn đó quấn quanh tôi.
07:03
The giantkhổng lồ that layđặt nằm in this gravephần mộ,
the newMới speciesloài of dinosaurkhủng long,
143
411739
3552
Gã khổng lồ nằm trong mộ này,
loài mới của khủng long,
07:07
we would eventuallycuối cùng call
"DreadnoughtusDreadnoughtus schranischrani."
144
415315
3698
chúng tôi cuối cùng đã gọi nó
"Dreadnoughtus schrani"
07:11
DreadnoughtusDreadnoughtus was 85 feetđôi chân
from snoutmõm to tailđuôi.
145
419513
2996
Dreadnoughtus dài 85 feet từ mũi đến đuôi.
07:15
It stoodđứng two-and-a-halfhai-và-một-nửa storiesnhững câu chuyện
at the shouldervai,
146
423030
2678
Chiều cao tới vai khoảng 2.5 tầng nhà,
07:18
and all fleshedcùi thịt out in life,
it weighedcân nặng 65 tonstấn.
147
426217
4184
và suốt cuộc đời chúng được vỗ béo,
nó nặng 65 tấn.
07:23
People askhỏi me sometimesđôi khi,
"Was DreadnoughtusDreadnoughtus biggerlớn hơn than a T. rexRex?"
148
431290
3582
Đôi khi người ta hỏi tôi
"Dreadnoughtus có lớn hơn T.rex không?"
07:26
That's the masskhối lượng of eighttám or ninechín T. rexRex.
149
434896
2784
Đó là khối lượng của tám, chín con T. rex.
Một trong những điều thú vị
khi làm một nhà cổ sinh vật học
07:30
Now, one of the really coolmát mẻ things
about beingđang a paleontologistcổ sinh vật học
150
438669
3040
là khi bạn tìm thấy một loài mới,
bạn có thể đặt tên cho nó.
07:33
is when you find a newMới speciesloài,
you get to nameTên it.
151
441733
2769
07:36
And I've always thought it a shamexấu hổ
that these giantkhổng lồ, plant-eatingăn thực vật dinosaurskhủng long
152
444526
3834
Và tôi luôn nghĩ đó là một sự xấu hổ rằng
những con khủng long to lớn, ăn thực vật
07:40
are too oftenthường xuyên portrayedmiêu tả as passivethụ động,
lumberingdense plattersđĩa cứng of meatthịt
153
448384
4479
thường được miêu tả là thụ động, ì ạch
trên mặt đất.
07:44
on the landscapephong cảnh.
154
452887
1245
07:46
(LaughterTiếng cười)
155
454156
1126
(Cười)
07:47
They're not.
156
455585
1299
Chúng không như vậy.
07:48
BigLớn herbivoresđộng vật ăn cỏ can be surlyhay cau có,
and they can be territoriallãnh thổ --
157
456908
3019
Động vật ăn cỏ lớn có thể cáu kỉnh,
và chúng có thể bảo vệ lãnh thổ--
07:51
you do not want to messlộn xộn with a hippoHippo
or a rhinotê giác or a waterNước buffalotrâu.
158
459951
4523
bạn không muốn gây rối với một con hà mã
hay tê giác hoặc một con trâu nước.
07:56
The bisonbò rừng bizon in YellowstoneYellowstone injurelàm tổn thương
farxa more people than do the grizzlyhoa râm bearsgấu.
159
464871
4951
Một con bò rừng ở Yellowstone làm
thương nhiều người hơn những con gấu xám.
08:01
So can you imaginetưởng tượng a biglớn bullcon bò,
65-ton-tấn DreadnoughtusDreadnoughtus
160
469846
5141
Vì vậy, bạn có thể tưởng tượng
một con Dreadnoughtus 65 tấn
08:07
in the breedingchăn nuôi seasonMùa,
161
475011
1703
trong mùa sinh sản,
08:08
defendingbảo vệ a territorylãnh thổ?
162
476738
1500
bảo vệ lãnh thổ?
08:10
That animalthú vật would have been
incrediblyvô cùng dangerousnguy hiểm,
163
478990
2320
con vật đó sẽ vô cùng nguy hiểm,
08:13
a menaceđe dọa to all around, and itselfchinh no
would have had nothing to fearnỗi sợ.
164
481334
4721
đe dọa mọi thứ xung quanh, và chính nó
sẽ không có gì để sợ hãi.
08:18
And thusdo đó the nameTên, "DreadnoughtusDreadnoughtus,"
165
486507
2225
Và đúng như tên gọi, "Dreadnoughtus,"
08:20
or, "fearssợ hãi nothing."
166
488756
1701
hoặc, "không sợ gì cả."
Để to lớn như vậy,
08:24
Now, to growlớn lên so largelớn,
167
492047
1166
08:25
an animalthú vật like DreadnoughtusDreadnoughtus
would'venào đã had to have been
168
493237
2612
một con vật
như Dreadnoughtus phải có
một cấu tạo cơ thể hiệu quả.
08:27
a modelmô hình of efficiencyhiệu quả.
169
495873
1157
08:29
That long neckcái cổ and long tailđuôi help it
radiatetỏa heatnhiệt into the environmentmôi trường,
170
497054
3763
Đó cổ dài và đuôi dài
giúp nó tỏa nhiệt ra môi trường,
08:32
passivelythụ động controllingkiểm soát its temperaturenhiệt độ.
171
500841
2538
kiểm soát nhiệt độ của nó
một cách thụ động.
08:35
And that long neckcái cổ alsocũng thế servesphục vụ
as a super-efficientsiêu hiệu quả feedingcho ăn mechanismcơ chế.
172
503403
3505
Và rằng cổ dài cũng phục vụ như một cơ chế
lấy thức ăn siêu hiệu quả.
Dreadnoughtus có thể đứng
ở một nơi và với cái cổ đó
08:38
DreadnoughtusDreadnoughtus could standđứng
in one placeđịa điểm and with that neckcái cổ
173
506932
2780
08:41
cleartrong sáng out a hugekhổng lồ envelopephong bì of vegetationthực vật,
174
509736
2292
ăn sạch phần lớn thảm thực vật,
08:44
takinglấy in tenshàng chục of thousandshàng nghìn of caloriescalo
while expendingnhu very fewvài.
175
512052
3914
hấp thụ hàng ngàn tấn calo
trong khi tiêu tốn ít năng lượng.
08:48
And these animalsđộng vật evolvedphát triển
a bulldog-likegiống chó Bulldog wide-gaitdáng đi rộng stancelập trường,
176
516621
4300
Và những con vật này tiến hoá
dáng đứng giống như những con chó bun,
08:52
givingtặng them immensebao la stabilitysự ổn định,
177
520945
1815
đem lại cho nó sự
thăng bằng tốt,
08:55
because when you're 65 tonstấn,
when you're literallynghĩa đen as biglớn as a housenhà ở,
178
523625
4076
bởi vì khi bạn 65 tấn,
theo nghĩa đen bạn lớn như một ngôi nhà,
08:59
the penaltyhình phạt for fallingrơi xuống over
179
527725
2107
hình phạt khi bị ngã
09:01
is deathtử vong.
180
529856
1157
là cái chết.
Chúng là những con vật to khỏe,
09:03
Yeah, these animalsđộng vật are biglớn and toughkhó khăn,
181
531677
1905
nhưng chúng sẽ không bị dính đòn như thế.
09:05
but they won'tsẽ không take a blowthổi like that.
182
533606
1777
Dreadnoughtus ngã,
xương sườn gãy và phổi thủng.
09:07
DreadnoughtusDreadnoughtus fallsngã over,
ribsxương sườn breakphá vỡ and piercePierce lungsphổi.
183
535407
2581
09:10
OrgansBộ phận cơ thể burstnổ.
184
538012
1525
Các cơ quan trong cơ thể vỡ ra.
09:11
If you're a biglớn 65-ton-tấn DreadnoughtusDreadnoughtus,
185
539561
1786
Nếu bạn là
một con Dreadnoughtus 65 tấn,
09:13
you don't get to fallngã down
in life -- even onceMột lần.
186
541371
2577
bạn sẽ không ngã trong đời,
dù chỉ một lần.
09:17
Now, after this particularcụ thể
DreadnoughtusDreadnoughtus carcassCarcass was buriedchôn
187
545664
3566
Sau khi xác con Dreadnoughtus được chôn
09:21
and de-fleshedde-fleshed by a multitudevô số
of bacteriavi khuẩn, wormsWorms and insectscôn trùng,
188
549254
4720
và phân hủy
bởi vô số vi khuẩn, sâu, côn trùng,
09:25
its bonesxương underwenttrải qua a briefngắn gọn metamorphosisbiến thái,
189
553998
2165
xương của nó bị biến đổi một chút,
09:28
exchangingtrao đổi moleculesphân tử with the groundwaternước ngầm
190
556187
2016
thay đổi cấu trúc phân tử bởi nước ngầm
09:30
and becomingtrở thành more and more
like the entombingentombing rockđá.
191
558227
2618
ngày càng trở nên giống
một nầm mồ đá.
09:33
As layerlớp upontrên layerlớp
of sedimenttrầm tích accumulatedtích lũy,
192
561603
2376
Khi từng lớp đá trầm tích
tích tụ lại,
09:36
pressuresức ép from all sideshai bên
weighedcân nặng in like a stonyđá glovegăng tay
193
564003
2826
áp lực từ mọi hướng
đè lên như một bàn tay bằng đá
09:38
whose firmchắc chắn and enduringlâu dài gripnắm chặt heldđược tổ chức
eachmỗi bonekhúc xương in a stabilizingổn định embraceôm hôn.
194
566853
5625
lâu dài và chắc, giữ
từng cái xương thành một khung bền vững
Và sau đó là một thời kỳ dài....
09:45
And then cameđã đến the long ...
195
573654
1650
không có gì cả.
09:48
nothing.
196
576044
1229
Từng kỷ nguyên đơn điệu,
09:49
EpochKỷ nguyên after epochkỷ nguyên of samenessbắng,
197
577868
3318
09:53
noneventsnonevents withoutkhông có numbercon số.
198
581210
1944
không một sự kiện gì xảy ra.
Rất lâu sau, bộ xương cứ nằm đó
09:55
All the while, the skeletonbộ xương layđặt nằm
everlastingmai mai and unchangingkhông biến đổi
199
583501
3422
không thay đổi
dưới một cân bằng hoàn hảo
09:58
in perfecthoàn hảo equilibriumcân bằng
200
586947
2363
trong cái mồ đá của nó.
10:01
withinbên trong its rockyRocky gravephần mộ.
201
589334
1713
Trong lúc đó, lịch sử Trái Đất
tiếp tục được viết lên.
10:03
MeanwhileTrong khi đó, EarthTrái đất historylịch sử unfoldedunfolded aboveở trên.
202
591995
2017
10:06
The dinosaurskhủng long would reignTriều đại
for anotherkhác 12 milliontriệu yearsnăm
203
594036
2647
Những con khủng long có thể
thống trị thêm 12 triệu năm nữa
10:08
before theirhọ hegemonyquyền bá chủ was snuffedsnuffed out
in a fierybốc lửa apocalypsetận thế.
204
596707
4264
trước khi quyền thống trị bị dập tắt
bởi một đợt tận thế bừng lửa.
Những mảng lục địa trôi dạt.
Động vật có vú trỗi dậy.
10:13
The continentslục địa driftedtrôi dạt. The mammalsđộng vật có vú roseHoa hồng.
205
601542
2678
10:16
The IceBăng AgeTuổi cameđã đến.
206
604244
1371
Kỷ Băng Hà tới.
Và sau đó, ở Đông Phi,
10:18
And then, in EastĐông AfricaAfrica,
207
606623
2247
Một loài linh trưởng xa lạ
tiến hóa vượt trội về tư duy
10:20
an unpromisingunpromising speciesloài of apeApe
evolvedphát triển the oddlẻ tricklừa of sentientnhạy cảm thought.
208
608894
5612
Những linh trưởng não nhăn này
không đặc biệt nhanh hay mạnh.
10:27
These brainythông minh primateslinh trưởng were not
particularlyđặc biệt fastNhanh or strongmạnh.
209
615752
3452
Nhưng chúng xuất sắc về việc
xâm lược lãnh thổ,
10:32
But they excelledrất xuất sắc at coveringbao gồm groundđất,
210
620062
2206
và trong quá trình phân tán
10:34
and in a remarkableđáng chú ý diasporacộng đồng
211
622292
1869
vượt qua cả kỷ lục
xâm chiếm lãnh thổ của khủng long,
10:36
surpassingvượt qua even the dinosaurs'khủng long recordghi lại
of territoriallãnh thổ conquestsự chinh phục,
212
624185
3142
10:39
they dispersedphân tán acrossbăng qua the planethành tinh,
213
627351
1930
họ phân tán khắp hành tinh,
cưỡng đoạt mọi hệ sinh thái
mà họ gặp phải,
10:41
ravishinghiếp everymỗi ecosystemhệ sinh thái
they encounteredđã gặp,
214
629305
3180
dọc đường, phát minh ra văn hóa,
công cụ kim loại, hội họa
10:44
alongdọc theo the way, inventingphát minh ra culturenền văn hóa
and metalworkinggia công kim loại and paintingbức vẽ
215
632509
3181
các điệu nhảy và âm nhạc
10:47
and dancenhảy and musicÂm nhạc
216
635714
1342
và khoa học
10:49
and sciencekhoa học
217
637786
1214
Và các con tàu vũ trụ lần lượt
đưa 12 linh trưởng xuất sắc nhất
10:51
and rockettên lửa shipstàu thuyền that would eventuallycuối cùng
take 12 particularlyđặc biệt excellentTuyệt vời apeskhỉ
218
639793
4529
10:56
to the surfacebề mặt of the MoonMặt Trăng.
219
644346
1851
đến bề mặt của mặt Trăng.
Trong 7 triệu năm Homo sapien
rong rủi trên hành tinh,
11:00
With sevenbảy billiontỷ peripateticperipatetic
HomoHomo sapienssapiens on the planethành tinh,
220
648900
3639
có lẽ không thể tránh khỏi
11:05
it was perhapscó lẽ inevitablechắc chắn xảy ra
221
653253
1217
11:06
that one of them would eventuallycuối cùng
trodtrod on the gravephần mộ of the magnificenttráng lệ titantitan
222
654494
4038
một con linh trưởng nào đó
giẫm phải mồ của gã khổng lồ
bị chôn vùi bên dưới
vùng đất Nam Patagonia cằng cỗi
11:10
buriedchôn beneathở trên the badlandsđất xấu
of SouthernMiền Nam PatagoniaPatagonia.
223
658556
2952
Tôi là con linh trưởng đó.
11:14
I was that apeApe.
224
662614
1251
11:17
And standingđứng there, alonemột mình in the desertSa mạc,
225
665038
2943
Và tôi đứng đó, một mình giữa sa mạc,
tôi không quên rằng
11:20
it was not lostmất đi on me
226
668640
1151
11:21
that the chancecơ hội of any one individualcá nhân
enteringnhập the fossilhóa thạch recordghi lại
227
669815
3630
cơ hội của bất kỳ ai
xem được mẫu hoá thạch
11:25
is vanishinglyvanishingly smallnhỏ bé.
228
673469
1673
là rất nhỏ.
11:28
But the EarthTrái đất is very, very old.
229
676039
2048
Nhưng Trái Đất đã
có nhiều năm tuổi
11:30
And over vastrộng lớn tractsnhững vùng of time,
the improbableimprobable becomestrở thành the probablecó thể xảy ra.
230
678111
4260
Theo thời gian, những điều
không thể thành có thể
Đó là điều kì diệu của địa lý
11:34
That's the magicma thuật of the geologicalĐịa chất học recordghi lại.
231
682395
2691
11:37
ThusDo đó, multitudinousmultitudinous creaturessinh vật
livingsống and dyingchết on an old planethành tinh
232
685110
3182
Vì vậy, vố số sinh vật sống và chết đi
trên trái đất này
11:40
leaverời khỏi behindphía sau immensebao la numberssố of fossilshóa thạch,
233
688316
1927
để lại một số lượng hoá thạch khổng lồ
11:42
eachmỗi one a smallnhỏ bé miraclephép màu,
234
690267
1642
Từng hoá thạch là một
điều kì diệu
nhưng tổng thể, là điều hiển nhiên
11:44
but collectivelychung, inevitablechắc chắn xảy ra.
235
692691
2533
11:48
Sixty-sixSáu mươi sáu milliontriệu yearsnăm agotrước,
an asteroidtiểu hành tinh hitslượt truy cập the EarthTrái đất
236
696572
2873
66 triệu năm trước, một tiểu hành tinh đâm vào Trái Đất
và tiệu diệt sạch loài khủng long.
11:51
and wipeskhăn giấy ướt out the dinosaurskhủng long.
237
699953
1683
Chuyện này dễ dàng không xảy ra
11:54
This easilydễ dàng mightcó thể not have been.
238
702771
1928
11:57
But we only get one historylịch sử,
and it's the one that we have.
239
705312
2855
Nhưng chúng ta chỉ có một lịch sử
và đó là sự thật duy nhất chúng ta có.
Nhưng riêng sự thật này
không phải không né được
12:00
But this particularcụ thể realitythực tế
was not inevitablechắc chắn xảy ra.
240
708191
2276
Dao động nhỏ nhất trong quỹ đạo
của tiểu hành tinh xa xôi ấy
12:02
The tiniestnhỏ nhất perturbationnhiễu loạn
of that asteroidtiểu hành tinh farxa from EarthTrái đất
241
710491
2802
có thể làm nó bay trượt
Trái Đất một khoảng lớn
12:05
would have causedgây ra it to missbỏ lỡ
our planethành tinh by a widerộng marginmargin.
242
713317
3001
Cái chính, ngày tai họa mà
khủng long bị quét sạch,
12:08
The pivotalchủ chốt, calamitouscalamitous day duringsuốt trong which
the dinosaurskhủng long were wipedxóa sổ out,
243
716754
3353
tạo nên một thế giới mới
ngày nay mà chúng ta biết
12:12
settingcài đặt the stagesân khấu
for the modernhiện đại worldthế giới as we know it
244
720131
3211
không nhất thiết phải xảy ra
12:15
didn't have to be.
245
723366
1532
Đó đã có thể là một ngày khác --
12:16
It could'vecó thể just been anotherkhác day --
246
724922
1965
12:19
a ThursdayThứ năm, perhapscó lẽ --
247
727443
1341
Thứ năm, chẳng hạn--
12:21
amongtrong số the 63 billiontỷ daysngày
alreadyđã enjoyedrất thích by the dinosaurskhủng long.
248
729856
4927
trong suốt 63 tỉ ngày mà khủng long tồn tại
Nhưng trong thời gian địa chất,
12:27
But over geologicalĐịa chất học time,
249
735313
1385
12:28
improbableimprobable, nearlyGần impossibleKhông thể nào eventssự kiện
250
736722
2885
không có khả năng,
gần như là một sự kiện không thể
12:31
do occurxảy ra.
251
739631
1151
lại xảy ra.
Theo dòng
từ tổ tiên hình giun kỷ Cambrian
12:32
AlongDọc theo the pathcon đường from our wormymừng,
CambrianKỷ Cambri ancestorstổ tiên
252
740806
2923
cho đến động vật linh trưởng biết mặc đồ
12:35
to primateslinh trưởng dressedmặc quần áo in suitsphù hợp với,
253
743753
2403
vô số ngã rẽ trong các nhánh tiến hóa
dẫn ta đến thực tại độc nhất này.
12:38
innumerablevô số forksnhánh in the roadđường
led us to this very particularcụ thể realitythực tế.
254
746180
4881
12:43
The bonesxương of DreadnoughtusDreadnoughtus
layđặt nằm undergroundngầm for 77 milliontriệu yearsnăm.
255
751982
4092
Xương của loài khủng long Dreadnoughtus
ở dưới mặt đất 77 triệu năm
Ai có thể tưởng tượng được
12:48
Who could have imaginedtưởng tượng
256
756899
1171
12:50
that a singleĐộc thân speciesloài of shrew-likegiống như chuột chù mammalđộng vật có vú
257
758094
2964
rằng một loài thú có vú
đơn lẻ giống chuột chù
sống trong những kẽ hở
ở thế giới của khủng long
12:53
livingsống in the cracksvết nứt of the dinosaurkhủng long worldthế giới
258
761082
2044
12:55
would evolvephát triển into sentientnhạy cảm beingschúng sanh
259
763150
2052
có thể tiến hóa trở thành có tri giác
12:57
capablecó khả năng of characterizingcharacterizing
and understandinghiểu biết
260
765226
2356
có khả năng mô tả và thấu hiểu
12:59
the very dinosaurskhủng long they mustphải have dreadedsợ hãi?
261
767606
3007
loài khủng long mà chúng phải kinh sợ?
Tôi đã một lần đứng
ở thượng nguồn dòng sông Missouri
13:04
I onceMột lần stoodđứng at the headcái đầu
of the MissouriMissouri RiverSông
262
772775
3023
bước dọc theo nó.
13:09
and bestraddledbestraddled it.
263
777107
1381
13:11
There, it's nothing more
than a gurglegurgle of waterNước
264
779123
2202
Ở đó, chả có gì
ngoài tiếng nước chảy róc rách
13:13
that issuesvấn đề forthra from beneathở trên a rockđá
in a boulderBoulder in a pastuređồng cỏ,
265
781349
4611
phát ra từ dưới một hòn đá,
trong tảng đá ở trong bãi cỏ,
ở cao trên núi Bitterroot.
13:17
highcao in the BitterrootBitterroot MountainsDãy núi.
266
785984
1697
13:20
The streamsuối nextkế tiếp to it
runschạy a fewvài hundredhàng trăm yardssân
267
788165
2392
Dòng bên cạnh đó
chảy suốt vài trăm thước
và kết thúc trong một cái ao nhỏ.
13:23
and endskết thúc in a smallnhỏ bé pondao.
268
791407
1452
13:25
Those two streamsdòng -- they look identicalgiống nhau.
269
793970
2897
Hai dòng nước-- chúng trông y hệt nhau,
13:29
But one is an anonymousvô danh trickletia nước of waterNước,
270
797732
2539
Nhưng một dòng chỉ là
dòng nước nhỏ vô danh,
13:32
and the other is the MissouriMissouri RiverSông.
271
800295
2269
còn dòng kia là sông Missouri.
Bây giờ xuống đến
miệng dòng Missouri, gần St. Louis,
13:35
Now go down to the mouthmiệng
of the MissouriMissouri, nearở gần StSt. LouisLouis,
272
803667
3497
và có thể thấy một cách khá rõ rằng
dòng sông đó quả thật rất lớn.
13:39
and it's prettyđẹp obvioushiển nhiên
that that rivercon sông is a biglớn dealthỏa thuận.
273
807188
2717
Nhưng nếu đi lên đến dãy Bitterroots
và nhìn xuống Missouri,
13:42
But go up into the BitterrootsBitterroots
and look at the MissouriMissouri,
274
810640
2714
13:45
and humanNhân loại prospectionTìm kiếm does not
allowcho phép us to see it as anything specialđặc biệt.
275
813378
4470
với tầm nhìn của con người, chúng
ta không thấy gì đặc biệt
13:51
Now go back to the CretaceousKỷ Creta PeriodThời gian
276
819030
1954
Bây giờ hãy quay lại kỷ Phấn Trắng
và nhìn lại những tổ tiên nhỏ bé
của chúng ta,
13:53
and look at our tinynhỏ bé, fuzzballfuzzball ancestorstổ tiên.
277
821008
2445
Bạn sẽ không bao giờ đoán được
13:55
You would never guessphỏng đoán
278
823477
1437
13:56
that they would amountsố lượng
to anything specialđặc biệt,
279
824938
2077
rằng chúng mang một ý nghĩa
đặc biệt
và chúng có thể chẳng mang ý nghĩa gì
13:59
and they probablycó lẽ wouldn'tsẽ không have,
280
827039
1648
14:00
were it not for that peskypesky asteroidtiểu hành tinh.
281
828711
2237
nếu không có tiểu hành tinh
gây tai hoạ kia.
Bây giờ, tạo ra một nghìn thế giới
trong một nghìn hệ mặt trời nữa
14:03
Now, make a thousandnghìn more worldsthế giới
and a thousandnghìn more solarhệ mặt trời systemshệ thống
282
831797
3361
14:07
and let them runchạy.
283
835182
1286
và để chúng hoạt động.
14:09
You will never get the sametương tự resultkết quả.
284
837047
2154
Bạn sẽ không bao giờ
có kết quả giống nhau.
14:11
No doubtnghi ngờ, those worldsthế giới would be
bothcả hai amazingkinh ngạc and amazinglyđáng kinh ngạc improbableimprobable,
285
839225
3405
Không nghi ngờ gì, những hành tinh này
sẽ kì diệu đến không thể
14:14
but they would not be our worldthế giới
and they would not have our historylịch sử.
286
842654
3308
nhưng chúng sẽ không là thế giới của chúng ta
và cũng không sở hữu lịch sử của chúng ta.
Có vô số những lịch sử
mà chúng ta có thể có.
14:17
There are an infinitevô hạn numbercon số of historieslịch sử
that we could'vecó thể had.
287
845986
2979
Chúng ta chỉ có một, Wow,
chúng ta đã có một lịch sử thật tuyệt.
14:20
We only get one, and wowwow,
did we ever get a good one.
288
848989
2526
Những chú khủng long như Dreadnoughtus có thật.
14:23
DinosaursKhủng long like DreadnoughtusDreadnoughtus were realthực.
289
851539
2838
Quái vật biển như Mosasaur có thật.
14:27
SeaBiển monstersquái vật like the mosasaurmosasaur were realthực.
290
855058
3365
Chuồn chuồn với sải cánh rộng như một con đại bàng
và sâu đá có chiều dài của một chiếc xe hơi
14:31
DragonfliesChuồn chuồn with the wingspanSải cánh of an eaglechim ưng
and pillViên thuốc bugslỗi the lengthchiều dài of a carxe hơi
291
859216
4096
14:35
really existedtồn tại.
292
863336
1563
thực sự đã tồn tại.
Tại sao cần phải học về quá khứ xưa cũ?
14:39
Why studyhọc the ancientxưa pastquá khứ?
293
867192
1603
14:42
Because it givesđưa ra us perspectivequan điểm
294
870652
1667
Bởi nó cho chúng ta viễn cảnh
14:45
and humilitysự khiêm tốn.
295
873065
1254
và sự khiêm tốn.
14:46
The dinosaurskhủng long diedchết in the world'scủa thế giới
fifththứ năm masskhối lượng extinctionsự tuyệt chủng,
296
874977
3432
Loài khủng long chết trong cuộc
đại tuyệt chủng thứ 5 của thế giới
14:50
snuffedsnuffed out in a cosmicvũ trụ accidentTai nạn
throughxuyên qua no faultlỗi of theirhọ ownsở hữu.
297
878433
3768
quét sạch trong một thiên tai vũ trụ
mà bản thân chúng không có lỗi
Chúng không biết điều đó đến
và chúng không có sự lựa chọn.
14:55
They didn't see it comingđang đến,
and they didn't have a choicelựa chọn.
298
883114
3459
Chúng ta, ngược lại, có sự lựa chọn.
15:00
We, on the other handtay, do have a choicelựa chọn.
299
888009
3466
Và những hoá thạch cho chúng ta biết
sự tồn tại của chúng ta trên hành tinh này
15:03
And the naturethiên nhiên of the fossilhóa thạch recordghi lại
tellsnói us that our placeđịa điểm on this planethành tinh
300
891943
3991
15:07
is bothcả hai precariousbấp bênh
and potentiallycó khả năng fleetingThái.
301
895958
2799
là bấp bênh và chóng vánh.
Hiện tại, loài người chúng ta
đang gây ra tai hoạ môi trường
15:11
Right now, our speciesloài is propagatingtuyên truyền
an environmentalmôi trường disasterthảm họa
302
899127
3768
15:14
of geologicalĐịa chất học proportionstỷ lệ
that is so broadrộng lớn and so severenghiêm trọng,
303
902919
3583
trên tỉ lệ địa chất rất rộng lớn
và nghiêm trọng,
15:18
it can rightlyđúng be calledgọi là
the sixththứ sáu extinctionsự tuyệt chủng.
304
906526
2625
nó rất có thể
là cuộc tuyệt chủng thứ 6.
15:22
Only unlikekhông giống the dinosaurskhủng long,
305
910429
1816
Chỉ khác với khủng long,
chúng ta có thể thấy nó xảy ra.
15:25
we can see it comingđang đến.
306
913128
1491
Và khác với khủng long,
15:27
And unlikekhông giống the dinosaurskhủng long,
307
915438
1673
chúng ta có thể làm gì đó.
15:29
we can do something about it.
308
917708
1736
Lựa chọn nằm ở chúng ta.
15:32
That choicelựa chọn is ourscủa chúng tôi.
309
920406
2409
15:35
Thank you.
310
923490
1151
Cảm ơn!
15:36
(ApplauseVỗ tay)
311
924665
12098
( Vỗ tay)
Translated by Linh T. Nguyen
Reviewed by Tuan Mach

▲Back to top

ABOUT THE SPEAKER
Kenneth Lacovara - Paleontologist
In his quest to understand the largest dinosaurs to have walked the Earth, Lacovara blends exploration with the latest imaging and modeling techniques from engineering to medicine.

Why you should listen

Paleontologist Kenneth Lacovara famously unearthed some of the largest dinosaurs ever to walk our planet, including the super-massive Dreadnoughtus, which at 65 tons weighs more than seven T.Rex.

When he's not excavating fossils from far-flung locations, Lacovara works on the cutting edge of applying 21st-century technology to the study of dinosaurs. By using 3D imaging, 3D printing, robotics, and medical modeling techniques, his work is helping to shift our perspective of giant herbivorous dinosaurs from their historic portrayal as hapless lumbering prey to that of fearsome, hulking, hyper-efficient eating machines.

Lacovara led the effort to create the Rowan University Fossil Park in suburban Mantua Township, New Jersey. The quarry preserves a rich cache of marine fossils that Lacovara is using to shed light on the calamitous events that wiped out the dinosaurs. 

More profile about the speaker
Kenneth Lacovara | Speaker | TED.com