TEDGlobal 2005
Martin Rees: Is this our final century?
Martın Rees soruşur: Bu bizim son yüzyılımız mı?
Filmed:
Readability: 5
2,914,928 views
Astronom və insan irqinin gələcəyi ilə bağlı bir fərd olaraq etdiyi danışmasında Sir Martin Rees planetimizi və onun gələcəyini kosmik görüş baxımından araşdırır. O elmi və texnoloji gelişmemizin bilinməyən nəticələrindən qorunmada oyanıq olmamız mövzusunda bizi xəbərdar edir.
Martin Rees - Astrophysicist
Lord Martin Rees, one of the world's most eminent astronomers, is an emeritus professor of cosmology and astrophysics at the University of Cambridge and the UK's Astronomer Royal. He is one of our key thinkers on the future of humanity in the cosmos. Full bio
Lord Martin Rees, one of the world's most eminent astronomers, is an emeritus professor of cosmology and astrophysics at the University of Cambridge and the UK's Astronomer Royal. He is one of our key thinkers on the future of humanity in the cosmos. Full bio
Double-click the English transcript below to play the video.
00:24
If you take 10,000 people at random, 9,999 have something in common:
0
0
6000
Təsadüfi 10.000 adamı alsanız, 9,999 'u bəzi ortaq xüsusiyyətlərə malikdir:
00:30
their interests in business lie on or near the Earth's surface.
1
6000
5000
onların məşğul ol sahələri yerküreyle ya da onun yaxını əlaqədardır.
00:35
The odd one out is an astronomer, and I am one of that strange breed.
2
11000
4000
Geriyə qalan tək adam isə astronomdur, və mən bu növdən olanlardan biriyəm.
00:39
(Laughter)
3
15000
1000
(Gülüş)
00:40
My talk will be in two parts. I'll talk first as an astronomer,
4
16000
5000
Danışmaram iki hissədən meydana gələcək. İlk olaraq astronom olaraq danışacağam,
00:45
and then as a worried member of the human race.
5
21000
4000
və sonra da insan irqinin narahat bir mənsubu olaraq.
00:49
But let's start off by remembering that Darwin showed
6
25000
5000
Amma gəlin Darvinin göstərdiyi kimi dörd milyard illik təkamülün
00:54
how we're the outcome of four billion years of evolution.
7
30000
4000
nəticəsi olaraq necə ortaya çıxdığımızı xatırlayaraq başlayaq.
00:58
And what we try to do in astronomy and cosmology
8
34000
3000
Və astronomiya və kosmik bizim etməyə çalışdığımız,
01:01
is to go back before Darwin's simple beginning,
9
37000
3000
Darvinin sadə başlanğıcından da geriyə gedərək
01:04
to set our Earth in a cosmic context.
10
40000
4000
yeri kosmik mənada yapılandırmaktır.
01:08
And let me just run through a few slides.
11
44000
3000
Və icazənizlə bir neçə slayd üzərindən gedim.
01:11
This was the impact that happened last week on a comet.
12
47000
4000
Bu samanyolu üzərində keçən həftə ibarət olan bir təsir.
01:16
If they'd sent a nuke, it would have been rather more spectacular
13
52000
2000
Əgər bu atom bombası yolu ilə olsaydı,
01:18
than what actually happened last Monday.
14
54000
2000
keçən bazar ertəsi olmuş olandan daha maraq çəkmiş olardı.
01:21
So that's another project for NASA.
15
57000
2000
Bu NASA-nın digər bir layihəsi.
01:23
That's Mars from the European Mars Express, and at New Year.
16
59000
5000
Avropa Mars Ekspressindən Yeni İldə Mars.
01:28
This artist's impression turned into reality
17
64000
5000
Bu sənətçinin təəssüratı Saturnun nəhəng peyki
01:33
when a parachute landed on Titan, Saturn's giant moon.
18
69000
4000
Titan üzərinə bir paraşüt endiyi zaman həqiqətə çevrildi.
01:37
It landed on the surface. This is pictures taken on the way down.
19
73000
4000
Səthə kondu.Bu Foto alçalırken çəkilmiş.
01:41
That looks like a coastline.
20
77000
1000
Bir sahilinə bənzəyir.
01:42
It is indeed, but the ocean is liquid methane --
21
78000
3000
Həqiqətən bənzəyir, amma okean likid metan'dan -
01:45
the temperature minus 170 degrees centigrade.
22
81000
5000
istilik mənfi 170 dərəcə santigrad.
01:50
If we go beyond our solar system,
23
86000
2000
Öz solar sistemimizdən kənara xərc isək,
01:52
we've learned that the stars aren't twinkly points of light.
24
88000
4000
bilirik ki ulduzlar yalnız göz Qırpan işıq nöqtəciklər deyil.
01:56
Each one is like a sun with a retinue of planets orbiting around it.
25
92000
4000
Hər biri eynilə ətraflarında peyklər hini olan bir günəş kimidir.
02:01
And we can see places where stars are forming,
26
97000
3000
və Eagle Nebula kimi ulduzların meydana gəlməkdə olduğu yerləri görə bilərik.
02:04
like the Eagle Nebula. We see stars dying.
27
100000
3000
Ulduzların ölümünü görərik.
02:07
In six billion years, the sun will look like that.
28
103000
3000
altı milyard il içində, günəş buna bənzəyəcək.
02:10
And some stars die spectacularly in a supernova explosion,
29
106000
4000
Və bəzi ulduzlar bir süpernova partlamasında möhtəşəm şəkildə
02:14
leaving remnants like that.
30
110000
2000
ölərək geriyə belə artıqlar buraxacaqları.
02:16
On a still bigger scale, we see entire galaxies of stars.
31
112000
4000
Daha da böyük bir şkala üzərində ulduzların bütün galaksilerini görə bilərik.
02:20
We see entire ecosystems where gas is being recycled.
32
116000
3000
Qazın yenidən çevrilməyə uğradığı bütün ekosistemlər görə bilərik.
02:23
And to the cosmologist,
33
119000
2000
Və kozmoloğa görə
02:25
these galaxies are just the atoms, as it were, of the large-scale universe.
34
121000
6000
bu qalaktikalar geniş diametrli kainatın yalnız atomlarının, köhnədən irəli kimi.
02:31
This picture shows a patch of sky
35
127000
3000
Bu fotoşəkil bir səma parçasını göstərir
02:34
so small that it would take about 100 patches like it
36
130000
3000
o qədər kiçik ki bunun kimi 100 dənəsi səmada ancaq
02:37
to cover the full moon in the sky.
37
133000
2000
bir dolunayı örtebilirdi.
02:40
Through a small telescope, this would look quite blank,
38
136000
2000
Kiçik bir teleskopla bu yalnız line boşmuş kimi görünebilirdi,
02:42
but you see here hundreds of little, faint smudges.
39
138000
4000
amma burada yüzlərlə kiçik, dağınıq kölgə görürsünüz.
02:46
Each is a galaxy, fully like ours or Andromeda,
40
142000
4000
Hər biri bir qalaktika, tamamilə bizimki ya da Andromeda kimi,
02:50
which looks so small and faint because its light
41
146000
2000
o qədər də kiçik və silik görünür çünki
02:52
has taken 10 billion light-years to get to us.
42
148000
3000
onun işığı bizə çatmaq üçün 10 milyard işıq ili yol katediyor.
02:56
The stars in those galaxies probably don't have planets around them.
43
152000
4000
Bu qalaktikalardakı ulduzlar ehtimalla ətraflarında peyklərə sahib deyildirlər.
03:01
There's scant chance of life there -- that's because there's been no time
44
157000
3000
Oralarda həyat olma ehtimalı aşağı - bunun səbəbi
03:04
for the nuclear fusion in stars to make silicon and carbon and iron,
45
160000
6000
planetlərin və həyatın təməl elementlərini olan silikon, karbon və dəmiri
03:10
the building blocks of planets and of life.
46
166000
3000
etməkdə rol alan nüvə füzyon üçün ulduzlarda kafi zaman olmamış.
03:14
We believe that all of this emerged from a Big Bang --
47
170000
5000
Bütün bunların Big Bang səbəbiylə olduğuna inanırıq -
03:20
a hot, dense state. So how did that amorphous Big Bang
48
176000
4000
isti, sıx bir vəziyyət. Yaxşı necə oldu da bu şəkilsiz Big Bang
03:24
turn into our complex cosmos?
49
180000
2000
bizim kompleks kozmozumuza çevrildi?
03:26
I'm going to show you a movie simulation
50
182000
3000
Sizə gerçək zamandan 10 üstü 16 dəfə sürətli
03:29
16 powers of 10 faster than real time,
51
185000
2000
bir video simulyasiyası göstərəcəyəm
03:31
which shows a patch of the universe where the expansions have subtracted out.
52
187000
4000
genişlənməyə meydana gəldiyi kainat parçasını göstərir.
03:35
But you see, as time goes on in gigayears at the bottom,
53
191000
4000
Lakin gördüyünüz kimi alt tərəfdə göstərilən milyard illər keçdikcə
03:39
you will see structures evolve as gravity feeds
54
195000
3000
cazibə təsirlərinin kiçik və sıx
03:42
on small, dense irregularities, and structures develop.
55
198000
4000
düzensizlikleriyle strukturlar ortaya çıxır və inkişaf edir.
03:46
And we'll end up after 13 billion years
56
202000
2000
Və biz 13 milyard il sonra kainatımıza
03:48
with something looking rather like our own universe.
57
204000
4000
bənzəməyən bir görünüşlə sona gələcəyik.
03:55
And we compare simulated universes like that --
58
211000
3000
Və biz bunun kimi simüle edilmiş kainatları karşılaştırıyoruz.
03:58
I'll show you a better simulation at the end of my talk --
59
214000
2000
Çıxışımın sonunda səmada gördüyümüzə
04:00
with what we actually see in the sky.
60
216000
4000
bənzər daha yaxşı bir simulyasiya göstərəcəyəm.
04:04
Well, we can trace things back to the earlier stages of the Big Bang,
61
220000
6000
Olanları Big Bang-ın erkən dövrlərinə qədər geriyə doğru izləməmiz mümkün,
04:10
but we still don't know what banged and why it banged.
62
226000
4000
amma nə partladı və səbəb partladı hələ bilmirik.
04:14
That's a challenge for 21st-century science.
63
230000
3000
Bu 21nci-əsr elmi üçün bir məşğul ol mövzusu.
04:19
If my research group had a logo, it would be this picture here:
64
235000
3000
Əgər mənim araşdırma qrupum bir logo etsəydi, buradakı şəkil kimi olardı:
04:22
an ouroboros, where you see the micro-world on the left --
65
238000
4000
öz quyruğunu dişləyən bir əjdaha, sol tərəfdə mikro-dünyanı görürsünüz -
04:27
the world of the quantum -- and on the right
66
243000
3000
quantumun dünyasını - və sağ tərəfdə
04:30
the large-scale universe of planets, stars and galaxies.
67
246000
5000
qalaktikaların, ulduzların və planetlərin geniş-miqyaslı kainatını.
04:35
We know our universes are united though --
68
251000
2000
Buna baxmayaraq bilirik ki bizim evrenlerimiz bir bütün
04:37
links between left and right.
69
253000
2000
solu və sağı bir-birinə bağlayır.
04:39
The everyday world is determined by atoms,
70
255000
2000
Alışılmış dünya atomlar tərəfindən təyin olunur,
04:41
how they stick together to make molecules.
71
257000
2000
onların bir-birinə yapışıb molekulları meydana gətirmələri tərzində.
04:43
Stars are fueled by how the nuclei in those atoms react together.
72
259000
6000
Ulduzlar atomların nükleusları arasında reaksiyalara bənzər şəkildə qidalanırlar.
04:49
And, as we've learned in the last few years, galaxies are held together
73
265000
3000
Və son bir neçə il içində öyrəndiyimiz kimi, qalaktikalar
04:52
by the gravitational pull of so-called dark matter:
74
268000
3000
qaranlıq maddə deyə xatırlanan cazibə qüvvəsi sayəsində bir yerdə tutulurlar:
04:55
particles in huge swarms, far smaller even than atomic nuclei.
75
271000
5000
ki bu, atom nükleuslarından belə daha kiçik, nəhəng parçacıq buludlarından meydana gəlir.
05:01
But we'd like to know the synthesis symbolized at the very top.
76
277000
6000
Amma ən təpədə simvollaşdırma edilən sintezi bilmək istərdik.
05:07
The micro-world of the quantum is understood.
77
283000
3000
Kuantumun mikro-dünyası aydın olmuş vəziyyətdə.
05:10
On the right hand side, gravity holds sway. Einstein explained that.
78
286000
4000
Sağ tərəfdə, cazibə əmr verir. Eynşteyn bunu açıqlamışdı.
05:15
But the unfinished business for 21st-century science
79
291000
3000
Lakin 21-ci-əsr elmi üçün bitməmiş vəzifə
05:18
is to link together cosmos and micro-world
80
294000
2000
birləşdirici bir nəzəriyyə kozmozu və mikro-dünyanı
05:20
with a unified theory -- symbolized, as it were, gastronomically
81
296000
4000
bir-birinə bağlamaqdır. - fotoşəkilin təpəsində əvvəldən olduğu şəkildə
05:24
at the top of that picture. (Laughter)
82
300000
2000
gastronomik olaraq simvollaşdırma edilmiş. (Gülüşmələr)
05:26
And until we have that synthesis,
83
302000
2000
Və bu sintezə çatana qədər,
05:28
we won't be able to understand the very beginning of our universe
84
304000
3000
kainatımızın başlanğıcını anlama şansımız ola bilməyəcək
05:31
because when our universe was itself the size of an atom,
85
307000
3000
çünki bizim kainatımız əgər bir atom ölçüsündə olsaydı
05:34
quantum effects could shake everything.
86
310000
2000
kvant təsirləri o zaman hər şeyi açıklayabilirdi.
05:37
And so we need a theory that unifies the very large and the very small,
87
313000
4000
Və çox küçükle çox böyüyü birləşdirən bir nəzəriyyəyə ehtiyacımız var
05:41
which we don't yet have.
88
317000
2000
ki ona hələ sahib deyilik.
05:44
One idea, incidentally --
89
320000
2000
Bu vaxt bir düşüncə -
05:46
and I had this hazard sign to say I'm going to speculate from now on --
90
322000
4000
və təhlükəni gözə almış şəkildə bu andan etibarən speküle etmək istəyirəm -
05:51
is that our Big Bang was not the only one.
91
327000
2000
--- Bizim Big Bang 'imiz tək deyildi.
05:53
One idea is that our three-dimensional universe
92
329000
4000
Bir ehtimal bu ki bizim üç-ölçülü kainatımız
05:57
may be embedded in a high-dimensional space,
93
333000
2000
çox-ölçülü bir kosmos içində gömülüdür,
05:59
just as you can imagine on these sheets of paper.
94
335000
3000
bu kağız layları üzərində düşünebileceğiniz kimi.
06:02
You can imagine ants on one of them
95
338000
2000
Bunlardan biri üzərində qarışqalar düşünün
06:04
thinking it's a two-dimensional universe,
96
340000
2000
bu onun iki-ölçülü bir kainat olduğunu düşündürür,
06:06
not being aware of another population of ants on the other.
97
342000
2000
digəri üzərində fərqli bir qarışqa populyasiyani olduğunun fərqində olmadan.
06:08
So there could be another universe just a millimeter away from ours,
98
344000
4000
Beləcə bizlərdən yalnız bir millimetr uzaqda digər bir kainat ola bilərdi,
06:12
but we're not aware of it because that millimeter
99
348000
3000
lakin bu millimetr bizim içinə hapsolduğumuz
06:15
is measured in some fourth spatial dimension,
100
351000
2000
üç ölçünün xaricində qalan
06:17
and we're imprisoned in our three.
101
353000
2000
bir dördüncüsü tərəfindən ölçülmüş ola bilərdi.
06:19
And so we believe that there may be a lot more to physical reality
102
355000
5000
Və beləliklə inana bilər ki, bizim özümüzə aid olaraq qəbul etdiyimiz
06:24
than what we've normally called our universe --
103
360000
2000
kainatdan başqa - bizim Big Bang-ın xaricində - fiziki həqiqəti
06:26
the aftermath of our Big Bang. And here's another picture.
104
362000
3000
olan bir çox şey ola bilər. Və bu da digər bir şəkil.
06:29
Bottom right depicts our universe,
105
365000
2000
Sağ alt künc bizim kainatımıza təmsil edir,
06:31
which on the horizon is not beyond that,
106
367000
2000
ki üfüqdə göründüyü qədəriylə məhdud ötesiyle əlaqəli deyil.
06:33
but even that is just one bubble, as it were, in some vaster reality.
107
369000
5000
Amma o belə sanki daha nəhəng bir həqiqət içində iştirak edən bir şarcıq.
06:38
Many people suspect that just as we've gone from believing
108
374000
3000
Bir çox insan
06:41
in one solar system to zillions of solar systems,
109
377000
4000
bir solar sistemdən zilyonlarca solar sistemə,
06:45
one galaxy to many galaxies,
110
381000
2000
bir qalaktikanın bir çox qalaktikanı doğru inanc dəyişdirməmiz kimi
06:47
we have to go to many Big Bangs from one Big Bang,
111
383000
4000
bir Big Bang'tan bir çox Big Bang'a doğru ilerlememiz mövzusunda düşünür.
06:51
perhaps these many Big Bangs displaying
112
387000
2000
Bəlkə də bu bir çox Big Bangdan çox sayda
06:53
an immense variety of properties.
113
389000
2000
xüsusiyyətin müxtəlifliyini gösteriyordur.
06:55
Well, let's go back to this picture.
114
391000
2000
Yaxşı bu fotoşəkilə geri dönək.
06:57
There's one challenge symbolized at the top,
115
393000
2000
Təpədə bir problem simvollaşdırma edilir,
07:00
but there's another challenge to science symbolized at the bottom.
116
396000
4000
amma altda da elm üçün digər bir problem simvollaşdırma edilir.
07:04
You want to not only synthesize the very large and the very small,
117
400000
3000
Yalnız çox böyük olanı və çox kiçik və sintez düşünmək deyil,
07:07
but we want to understand the very complex.
118
403000
2000
amma çox kompleks olanı anlamağı istəyirik.
07:10
And the most complex things are ourselves,
119
406000
2000
Və ən kompleks olan şeylər ulduzlar və atomlar
07:12
midway between atoms and stars.
120
408000
2000
arasındakı bizlərik.
07:14
We depend on stars to make the atoms we're made of.
121
410000
2000
Bizi meydana gətirən atomların edilməsində ulduzlara bağımlıyız.
07:16
We depend on chemistry to determine our complex structure.
122
412000
5000
Kompleks quruluşumuzu təyin kimyaya bağımlıyız.
07:22
We clearly have to be large, compared to atoms,
123
418000
2000
Atomlarla müqayisə edildiyində, kompleks quruluşumuzu təbəqə təbəqə
07:25
to have layer upon layer of complex structure.
124
421000
2000
quruluşuna sahib olmaq üçün açıq şəkildə böyük olmalıyıq.
07:27
We clearly have to be small, compared to stars and planets --
125
423000
3000
Planetlər və ulduzlarla müqayisədə kiçik olmalıyıq -
07:30
otherwise we'd be crushed by gravity. And in fact, we are midway.
126
426000
4000
əks təqdirdə yer çəkilişi tərəfindən ezilirdik. Və əslində ortadayız.
07:34
It would take as many human bodies to make up the sun
127
430000
2000
Günəşin səthini örtmək üçün nə qədər insan gövdəsinə
07:36
as there are atoms in each of us.
128
432000
2000
ehtiyac varsa hər birimizin içində o qədər atom var.
07:38
The geometric mean of the mass of a proton
129
434000
2000
Bir protonun kütləsinin və günəşin kütləsinin
07:40
and the mass of the sun is 50 kilograms,
130
436000
3000
həndəsi ortalaması 50 kiloqramdır,
07:43
within a factor of two of the mass of each person here.
131
439000
3000
buradakı hər adamın kütləsi bu iki kütlənin (cəminin) arasında təmsil edilir.
07:46
Well, most of you anyway.
132
442000
1000
Təbii böyük bir bölmənizin yəni.
07:47
The science of complexity is probably the greatest challenge of all,
133
443000
5000
Kompleksitenin elmi ehtimalla bütün elmlərin ən zorlusudur,
07:52
greater than that of the very small on the left
134
448000
2000
soldakı çox kiçik olanınkinden də
07:54
and the very large on the right.
135
450000
2000
və sağdakı çox geniş olanınkinden də.
07:57
And it's this science,
136
453000
2000
Və bu elmdir ki,
07:59
which is not only enlightening our understanding of the biological world,
137
455000
4000
yalnız bioloji dünya mövzusundakı anlayışımızı işıqlandırmaqla qalmır
08:03
but also transforming our world faster than ever.
138
459000
3000
lakin eyni zamanda dünyamızı hər zamankindən daha sürətli çevirir.
08:07
And more than that, it's engendering new kinds of change.
139
463000
3000
Və bundan da çox, yeni bir tip dəyişməsi də doğurur.
08:11
And I now move on to the second part of my talk,
140
467000
4000
Və mən indi çıxışımın ikinci hissəsinə keçmək istəyirəm,
08:16
and the book "Our Final Century" was mentioned.
141
472000
4000
və "Bizim Son Yüzyılımız" kitabından söz edildi.
08:20
If I was not a self-effacing Brit, I would mention the book myself,
142
476000
4000
Əgər təvazökar olmasaydım kitabdan özüm bahsederdim
08:24
and I would add that it's available in paperback.
143
480000
3000
və kitabın karton qapaqlı dərisinin mövcud olduğunu da eklerdim.
08:27
(Laughter)
144
483000
2000
(Gülüş)
08:30
And in America it was called "Our Final Hour"
145
486000
3000
Və Amerikada o "Bizim Son Saatımız" adıyla bilinir
08:33
because Americans like instant gratification.
146
489000
2000
çünki Amerikalılar sürətli təmini sevərlər.
08:35
(Laughter)
147
491000
2000
(Gülüş)
08:37
But my theme is that in this century,
148
493000
3000
Amma mənim mövqe bu ki, bu əsrdə
08:40
not only has science changed the world faster than ever,
149
496000
3000
elm dünyanı hər zaman olduğundan daha sürətli dəyişdirməklə qalmadı
08:43
but in new and different ways.
150
499000
2000
eyni zamanda yeni və fərqli yollar da tapdı.
08:46
Targeted drugs, genetic modification, artificial intelligence,
151
502000
4000
Hədəf güdən dərmanlar, genetik modifikasiya, süni zəka,
08:50
perhaps even implants into our brains,
152
506000
2000
hətta bəlkə də beynə qoyulan implantlar
08:52
may change human beings themselves. And human beings,
153
508000
3000
insan şəxsiyyətini dəyişdirəcəklər. Və insanlar,
08:55
their physique and character, has not changed for thousands of years.
154
511000
4000
minlərlə il boyunca fizika və xarakter dəyişdirməsi belə
08:59
It may change this century.
155
515000
2000
Bu əsrdə dəyişə bilər.
09:01
It's new in our history.
156
517000
2000
Tariximizdə yeni bir şey
09:03
And the human impact on the global environment -- greenhouse warming,
157
519000
3000
Və qlobal ətraf üzərində insan təsiri - istixana qazları,
09:06
mass extinctions and so forth -- is unprecedented, too.
158
522000
3000
növlərin kütləvi xariclənməsi və dahaları --- misli görülməmiş şəkildə eyni zamanda.
09:10
And so, this makes this coming century a challenge.
159
526000
3000
Və bu gələn əsri çətin edir.
09:15
Bio- and cybertechnologies are environmentally benign
160
531000
3000
Bio-və-siberteknolojiler ətraf-dostudur
09:18
in that they offer marvelous prospects,
161
534000
2000
öz sahələrində təsir edici həllər təqdim edirlər,
09:20
while, nonetheless, reducing pressure on energy and resources.
162
536000
3000
bunları edərkən (eyni zamanda) enerji və qaynaqlar üzərindəki təzyiqi da azaldırlar.
09:24
But they will have a dark side.
163
540000
2000
Amma qaranlıq bir tərəfləri var.
09:27
In our interconnected world, novel technology could empower
164
543000
4000
Hər şeyin bir-birinə bağlandığı dünyamızda, yeni texnologiya
09:31
just one fanatic,
165
547000
2000
bir fanatiği
09:33
or some weirdo with a mindset of those who now design computer viruses,
166
549000
4000
ya da kompüter virusları hazırlama bilən qəribə bəzilərini
09:37
to trigger some kind on disaster.
167
553000
2000
hərəkətə keçirərək bəzi fəlakətləri tetikleyebilir.
09:39
Indeed, catastrophe could arise simply from technical misadventure --
168
555000
4000
Bu da əslində terror məqsədli olmaqdan çox sadəcə
09:43
error rather than terror.
169
559000
2000
texniki bir səhvdən qaynaqlana bilər.
09:45
And even a tiny probability of catastrophe is unacceptable
170
561000
5000
Və ortaya çıxan vəziyyət, qlobal bir təsiri olacaqsa
09:50
when the downside could be of global consequence.
171
566000
3000
dağıtma ehtimalı qəbul edilə bilməz.
09:55
In fact, some years ago, Bill Joy wrote an article
172
571000
4000
Həqiqətən, bir müddət əvvəl Bill Joy bir məqalə yazaraq robotların
09:59
expressing tremendous concern about robots taking us over, etc.
173
575000
4000
bizə hökm və sonrası mövzusundakı ətraflı marağını dilə gətirmişdi.
10:03
I don't go along with all that,
174
579000
1000
Bununla davam etməyəcəyəm,
10:04
but it's interesting that he had a simple solution.
175
580000
2000
amma sadə bir həll mülahizəsi maraqlıdır.
10:06
It was what he called "fine-grained relinquishment."
176
582000
3000
O da özünün dediyi kimi kiçik diametrli fədakarlıq.
10:09
He wanted to give up the dangerous kind of science
177
585000
3000
O elmdən təhlükəli ola biləcək şeyləri atmaq və yaxşı şeyləri tutmaq istədi.
10:12
and keep the good bits. Now, that's absurdly naive for two reasons.
178
588000
4000
İndi bu düşüncə, iki səbəblə axmaqlıq dərəcəsində kövrək.
10:16
First, any scientific discovery has benign consequences
179
592000
4000
Birincisi, hər elmi kəşfin təhlükəli olduğu qədər
10:20
as well as dangerous ones.
180
596000
2000
yaxşı da nəticələri var.
10:22
And also, when a scientist makes a discovery,
181
598000
3000
Və eyni zamanda, bir elm insanı bir kəşf etdiyi zaman,
10:25
he or she normally has no clue what the applications are going to be.
182
601000
4000
onun bu kəşflərin necə istifadə ediləcəyi mövzusunda bir fikri yoxdur.
10:29
And so what this means is that we have to accept the risks
183
605000
5000
Və bunun mənası budur ki, əgər elmin faydalarından
10:34
if we are going to enjoy the benefits of science.
184
610000
4000
faydalanmaq istəyiriksə riskləri də qəbul etməliyik.
10:38
We have to accept that there will be hazards.
185
614000
2000
Qəbul etməliyik ki təhlükələr olacaq.
10:41
And I think we have to go back to what happened in the post-War era,
186
617000
6000
Və İkinci Dünya Müharibəsindən sonrakı mühitdə nə olduğunu anlamaq üçün
10:47
post-World War II, when the nuclear scientists
187
623000
3000
geri getməmiz lazım olduğunu düşünürəm, atom bombasını
10:50
who'd been involved in making the atomic bomb,
188
626000
2000
bir çox səbəblə etmə işində rol almış alimlər
10:52
in many cases were concerned that they should do all they could
189
628000
4000
əllərindən tək gələn şey olaraq onun təhlükələri mövzusunda
10:56
to alert the world to the dangers.
190
632000
2000
dünyanı xəbərdar etmək məcburiyyətində olduqlarını düşündülər.
10:58
And they were inspired not by the young Einstein,
191
634000
4000
Və onlar rölativite mövzusunda böyük qatqısı olan gənc Eynşteyni
11:02
who did the great work in relativity, but by the old Einstein,
192
638000
5000
deyil də fizika qanunlarını birləşdirmə məsələsini
11:07
the icon of poster and t-shirt,
193
643000
3000
halledememiş, poster və köynək simvolu
11:10
who failed in his scientific efforts to unify the physical laws.
194
646000
4000
qoca Eynşteyni ilham qaynağı olaraq gördülər.
11:14
He was premature. But he was a moral compass --
195
650000
3000
O vaxtından əvvəl doğulmuş biri idi. Lakin silahların tənzimləyici
11:17
an inspiration to scientists who were concerned with arms control.
196
653000
5000
mövzusuyla maraqlanan alimlərə ilham verən bir mənəvi faktördü.
11:22
And perhaps the greatest living person
197
658000
2000
Və (bu mövzuda) bəlkə də yaşayan ən böyük insan
11:24
is someone I'm privileged to know, Joe Rothblatt.
198
660000
3000
mənim də tanıma fürsəti tapdığım Joe Rothblatt'tır.
11:27
Equally untidy office there, as you can see.
199
663000
3000
Gördüyünüz kimi eyni dərəcədə dağınıq ofisin içində.
11:30
He's 96 years old, and he founded the Pugwash movement.
200
666000
4000
96 yaşındadır və Pugwash hərəkətini quran adam.
11:34
He persuaded Einstein, as his last act,
201
670000
2000
Eynşteynin son hərəkəti olmaq üzrə onu
11:36
to sign the famous memorandum of Bertrand Russell.
202
672000
3000
Bertrand Russellin məşhur Məlumatını imzalamaq üçün razı saldı
11:39
And he sets an example of the concerned scientist.
203
675000
4000
Və məsul bir elm adamı nümunəsi meydana gətirdi.
11:44
And I think to harness science optimally,
204
680000
3000
Və elmi optimist şəkildə idarə altında tutmaqda, bunun üçün də
11:47
to choose which doors to open and which to leave closed,
205
683000
3000
hansı qapıları açıq hansılarının bağlı olacağını seçmədə
11:50
we need latter-day counterparts of people like Joseph Rothblatt.
206
686000
5000
Cozef Rothblatt növündən çətin gün dostlarına ehtiyacımız var
11:55
We need not just campaigning physicists,
207
691000
2000
Yalnız kampaniya edən fizikaçılar deyil,
11:57
but we need biologists, computer experts
208
693000
2000
amma eyni zamanda biyologlara, kompüter mütəxəssislərinə
11:59
and environmentalists as well.
209
695000
2000
və ətrafçılar ehtiyacımız var.
12:02
And I think academics and independent entrepreneurs
210
698000
3000
Və alimlər və müstəqil sahibkarlar,
12:05
have a special obligation because they have more freedom
211
701000
2000
dövlət xidmətində çalışanlara və
12:07
than those in government service,
212
703000
2000
ticarət təzyiqlər altındakı şirkət işçilərinə nisbətən
12:09
or company employees subject to commercial pressure.
213
705000
3000
daha azad olduqlarından xüsusi bir məsuliyyətə sahibdirlər.
12:12
I wrote my book, "Our Final Century," as a scientist,
214
708000
5000
Mən kitabım "Bizim Son Yüzyılımız" kitabını bir alim
12:17
just a general scientist. But there's one respect, I think,
215
713000
3000
yalnız ümumi bir alim olaraq yazdım. Amma məncə bir şey daha var
12:20
in which being a cosmologist offered a special perspective,
216
716000
4000
o da kozmolog olmanın təmin etdiyi xüsusi bir baxış bucağı
12:24
and that's that it offers an awareness of the immense future.
217
720000
4000
və o uzaq gələcək üçün fərqindəlik təklif edir.
12:28
The stupendous time spans of the evolutionary past
218
724000
3000
Təkamül keçmişin müdhiş zaman dilimləri
12:31
are now part of common culture --
219
727000
3000
indi artıq ortaq mədəniyyətin bir parçası -
12:34
outside the American Bible Belt, anyway --
220
730000
3000
Amerikadakı dini bölgə dəhlizinin xaricində təbii ki -
12:37
(Laughter)
221
733000
1000
(Gülüş)
12:38
but most people, even those who are familiar with evolution,
222
734000
4000
Lakin bir çox insan hətta təkamül düşüncəsinə yaxın olanlar,
12:42
aren't mindful that even more time lies ahead.
223
738000
3000
qarşımızda daha uzun bir zaman olduğu mövzusunda düşüncəli deyillər.
12:46
The sun has been shining for four and a half billion years,
224
742000
3000
Günəş dörd yarım milyard ildir parlayır,
12:49
but it'll be another six billion years before its fuel runs out.
225
745000
4000
lakin istiliyini itirənə qədər bir altı milyard il daha var.
12:53
On that schematic picture, a sort of time-lapse picture, we're halfway.
226
749000
5000
Sxemdik olaraq, vaxtsız bir şəkil içində yarı yoldayıq.
12:59
And it'll be another six billion before that happens,
227
755000
5000
Və yer üzündə hər hansı bir həyat qalmamasına
13:04
and any remaining life on Earth is vaporized.
228
760000
4000
bir digər altı milyard il var.
13:09
There's an unthinking tendency to imagine that humans will be there,
229
765000
3000
Günəş söndüyü zaman insanların hələ orada olacağını sanan
13:12
experiencing the sun's demise,
230
768000
2000
bir düşüncədən məhrum meyl var,
13:14
but any life and intelligence that exists then
231
770000
3000
lakin ondan sonra ortaya çıxacaq hər hansı bir həyat və zəka növü
13:17
will be as different from us as we are from bacteria.
232
773000
4000
bizim bakteriyalardan fərqli olduğumuz qədər bizdən fərqli olacaq.
13:21
The unfolding of intelligence and complexity
233
777000
2000
Zəkanın və kompleksliyi açıqlığa qovuşması üçün hələ qarşımızda
13:23
still has immensely far to go, here on Earth and probably far beyond.
234
779000
5000
böyük bir yol var, burada yer üzündə və ehtimalla çox kənarında.
13:29
So we are still at the beginning of the emergence of complexity
235
785000
3000
Yəni yer üzünün və kənarının karmaşıklığının (anlaşılnasında)
13:32
in our Earth and beyond.
236
788000
2000
hələ başlangıçtayız.
13:35
If you represent the Earth's lifetime by a single year,
237
791000
4000
Əgər yer üzünün həyatını bir tək il olaraq düşünsəniz,
13:39
say from January when it was made to December,
238
795000
3000
deyək Yanvardan intervala qədər,
13:42
the 21st-century would be a quarter of a second in June --
239
798000
5000
21.yüzyıl yalnız İyunun içindəki bir saniyənin dörddə biri olardı -
13:48
a tiny fraction of the year.
240
804000
2000
bir ilin çox kiçik bir parçası.
13:51
But even in this concertinaed cosmic perspective,
241
807000
4000
Amma yenə də bu çox böyük kosmik dünyagörüşündə belə
13:55
our century is very, very special,
242
811000
2000
yüzyılımız çox, çox xüsusi.
13:58
the first when humans can change themselves and their home planet.
243
814000
4000
Ən başda insanlar öz özlərini və öz planetlərini değiştirebilebilirler.
14:03
As I should have shown this earlier,
244
819000
3000
Bunu əslində daha əvvəldən göstermeliydim,
14:06
it will not be humans who witness the end point of the sun;
245
822000
3000
günəşin sonuna şahid olacaq olanlar insanlar olmayacaq,
14:09
it will be creatures as different from us as we are from bacteria.
246
825000
3000
bizdən bakteriyalarla aramızdakı fərq qədər fərqli olan varlıqlar olacaq.
14:14
When Einstein died in 1955,
247
830000
3000
Eynşteyn 1955 'də öldüyündə,
14:17
one striking tribute to his global status was this cartoon
248
833000
3000
çox diqqəti çəkən bir xatırlama
14:20
by Herblock in the Washington Post.
249
836000
2000
Washington Post qəzetində Herblock tərəfindən edilən bu karikatürdü.
14:22
The plaque reads, "Albert Einstein lived here."
250
838000
3000
Tabelada "Albert Eynşteyn burada yaşadı." yazırdı.
14:26
And I'd like to end with a vignette, as it were, inspired by this image.
251
842000
4000
və bu görünüşdən ilhamlanaraq bir qısa hikayeyle bitirmək istəyirəm.
14:30
We've been familiar for 40 years with this image:
252
846000
6000
Bu görünüşə 40 ildir dostuq:
14:36
the fragile beauty of land, ocean and clouds,
253
852000
3000
buludların, okeanın və yer üzünün
14:39
contrasted with the sterile moonscape
254
855000
2000
kövrək gözəlliyiylə birlikdə astronavtların
14:41
on which the astronauts left their footprints.
255
857000
3000
ayaq izlərini buraxdığı bakir ay görünüşü,
14:45
But let's suppose some aliens had been watching our pale blue dot
256
861000
4000
Amma farzedelim ki bəzi xaricilər bizim bulanıq mavi kürəmizi
14:49
in the cosmos from afar, not just for 40 years,
257
865000
4000
kozmozda uzaqdan yalnız 40 ildən bəri deyil,
14:53
but for the entire 4.5 billion-year history of our Earth.
258
869000
4000
yer üzünün 4.5 milyard illik bütün tarixi boyunca seyr olsunlar,
14:58
What would they have seen?
259
874000
2000
Bütün bu böyük müddət içində
15:00
Over nearly all that immense time,
260
876000
2000
nə görür ola bilərdilər?
15:02
Earth's appearance would have changed very gradually.
261
878000
3000
Yer kürəsinin görünüşü çox yavaş şəkildə dəyişir ola bilərdi.
15:05
The only abrupt worldwide change
262
881000
2000
Bütün bu dəyişmə içində ani olaraq dəyişən tək şey
15:07
would have been major asteroid impacts or volcanic super-eruptions.
263
883000
6000
böyük meteorit təsirləri ya da vulkanik super-partlayışlar ola bilərdi.
15:13
Apart from those brief traumas, nothing happens suddenly.
264
889000
4000
Bu cür qısa davamlı zədələrin xaricində heç bir şey ani şəkildə olmaz.
15:17
The continental landmasses drifted around.
265
893000
3000
Kıtasal yer üzü kütlələri ətrafda gəzdilər.
15:20
Ice cover waxed and waned.
266
896000
2000
Buz örtüyü sərtləşərək və azaldı.
15:22
Successions of new species emerged, evolved and became extinct.
267
898000
3000
Yeni növlər müvəffəqiyyətli şəkildə ortaya çıxışlar, evrimleştiler və qaçdılar.
15:26
But in just a tiny sliver of the Earth's history,
268
902000
4000
Fakar Dünya tarixinin yalnız çox kiçik bir hissəsində,
15:30
the last one-millionth part, a few thousand years,
269
906000
3000
son bir milyonuncu hissəsində, bir neçə min ildə,
15:34
the patterns of vegetation altered much faster than before.
270
910000
3000
bitkilərin formaları daha əvvəl olandan daha sürətli şəkildə dəyişdi.
15:37
This signaled the start of agriculture.
271
913000
3000
Bu əkinçiliyin başlanğıcının sinyaliydi.
15:40
Change has accelerated as human populations rose.
272
916000
4000
Dəyişiklik insan popülasyonları böyüdükcə artdı.
15:44
Then other things happened even more abruptly.
273
920000
2000
Sonra digər şeylər daha da sürətli şəkildə meydana gəldi.
15:46
Within just 50 years --
274
922000
2000
Yalnız 50 il içində -
15:48
that's one hundredth of one millionth of the Earth's age --
275
924000
4000
bu Dünyanın yaşının bir milyonda birinin yüzdə biri -
15:52
the amount of carbon dioxide in the atmosphere started to rise,
276
928000
4000
atmosferdəki karbondioksid miqdarı
15:56
and ominously fast.
277
932000
2000
qayğı verici şəkildə artmağa başladı.
15:58
The planet became an intense emitter of radio waves --
278
934000
2000
Planet radio dalğalarını sıx şəkildə əmməyə başladı -
16:00
the total output from all TV and cell phones
279
936000
4000
bütün TV və cib telefonları və radar transmisyonları.
16:04
and radar transmissions. And something else happened.
280
940000
3000
Və bir başqa şey ortaya çıxdı.
16:07
Metallic objects -- albeit very small ones, a few tons at most --
281
943000
5000
Metal obyektlər - çox kiçik olsalar da, ən çox bir neçə ton -
16:12
escaped into orbit around the Earth.
282
948000
3000
Yer kürəsinin ətrafındakı orbitə oturdular.
16:15
Some journeyed to the moons and planets.
283
951000
2000
Bəziləri aylara və planetlərə doğru yola çıxdılar.
16:17
A race of advanced extraterrestrials
284
953000
2000
Dünya xaricindən inkişaf etmiş bir irq uzaqdan
16:19
watching our solar system from afar
285
955000
3000
bizim solar sistemimizi seyr
16:22
could confidently predict Earth's final doom in another six billion years.
286
958000
5000
Dünyanın son dövrünü etibarlı şəkildə bir başqa altı milyard il olaraq belirleyebilirdi.
16:27
But could they have predicted this unprecedented spike
287
963000
4000
Lakin təxmin edebilirlermiydi ki bu əvvəldən kestirilmeyen şey
16:31
less than halfway through the Earth's life?
288
967000
3000
Dünyanın yaşını yarı yarıya azaldın?
16:34
These human-induced alterations
289
970000
2000
Bu insan əsəri değişliklikler
16:36
occupying overall less than a millionth of the elapsed lifetime
290
972000
4000
keçən zamanın milyonda birindən daha bir zamanı əhatə edir
16:40
and seemingly occurring with runaway speed?
291
976000
3000
və görünür ki koşarcasına olur.
16:43
If they continued their vigil,
292
979000
2000
Əgər bunlar böyüməyə davam etsələr,
16:45
what might these hypothetical aliens witness
293
981000
2000
gələcək üz illərdə bu varsayımsal xaricilər
16:47
in the next hundred years?
294
983000
2000
daha nələrə şahidlik edəcəklər?
16:50
Will some spasm foreclose Earth's future?
295
986000
3000
Dünyanın gələcəyini daraltacaklar mı?
16:53
Or will the biosphere stabilize?
296
989000
2000
Ya da biosferə stabilize mi edəcəklər?
16:56
Or will some of the metallic objects launched from the Earth
297
992000
3000
Və ya Dünyadan qalxan metalik obyektlərdən bəziləri
16:59
spawn new oases, a post-human life elsewhere?
298
995000
4000
yeni vahalar mı dölleyecekler, bir yerlərdə insan sonrası həyat mı olacaq?
17:03
The science done by the young Einstein will continue
299
999000
3000
Gənc Eynşteynin elmi mədəniyyətlərimiz
17:06
as long as our civilization, but for civilization to survive,
300
1002000
5000
sürdüyü müddətcə davam edəcək. Amma mədəniyyətin
17:11
we'll need the wisdom of the old Einstein --
301
1007000
2000
yaşaması üçün yaşlı Eynşteynin müdrikliyine ehtiyacımız olacaq -
17:13
humane, global and farseeing.
302
1009000
2000
insancıl, bütüncül və irəli fikirli.
17:15
And whatever happens in this uniquely crucial century
303
1011000
5000
Və bu özünə xas xüsusi əsrdə nə olursa olsun
17:20
will resonate into the remote future and perhaps far beyond the Earth,
304
1016000
6000
Dünyanın uzaq gələcəyinə və bəlkə də ondan da kənarına,
17:26
far beyond the Earth as depicted here.
305
1022000
2000
Burada rəsmi çəkildiyi kimi Dünyanın çox-çox keçmişə təsiri olacaq.
17:28
Thank you very much.
306
1024000
2000
Çox təşəkkür edirəm.
17:30
(Applause)
307
1026000
3000
(Alqışlar)
ABOUT THE SPEAKER
Martin Rees - AstrophysicistLord Martin Rees, one of the world's most eminent astronomers, is an emeritus professor of cosmology and astrophysics at the University of Cambridge and the UK's Astronomer Royal. He is one of our key thinkers on the future of humanity in the cosmos.
Why you should listen
Lord Martin Rees has issued a clarion call for humanity. His 2004 book, ominously titled Our Final Hour, catalogues the threats facing the human race in a 21st century dominated by unprecedented and accelerating scientific change. He calls on scientists and nonscientists alike to take steps that will ensure our survival as a species.
One of the world's leading astronomers, Rees is an emeritus professor of cosmology and astrophysics at Cambridge, and UK Astronomer Royal. Author of more than 500 research papers on cosmological topics ranging from black holes to quantum physics to the Big Bang, Rees has received countless awards for his scientific contributions. But equally significant has been his devotion to explaining the complexities of science for a general audience, in books like Before the Beginning and Our Cosmic Habitat.
Martin Rees | Speaker | TED.com