TED2005
Brian Greene: Making sense of string theory
ბრაიან გრინი სიმების თეორიაზე
Filmed:
Readability: 4
6,215,922 views
ფიზიკოსი ბრაიან გრინი ხსნის სუპერ სიმების თეორიას, იდეა რომელიც ეხება მინი მასშტაბის ვიბრაციულ ენერგიებს რომლებიც 11 განზომილებაში ქმნიან ყოველ ნაწილაკს და ძალას სამყაროში.
Brian Greene - Physicist
Brian Greene is perhaps the best-known proponent of superstring theory, the idea that minuscule strands of energy vibrating in a higher dimensional space-time create every particle and force in the universe. Full bio
Brian Greene is perhaps the best-known proponent of superstring theory, the idea that minuscule strands of energy vibrating in a higher dimensional space-time create every particle and force in the universe. Full bio
Double-click the English transcript below to play the video.
00:13
In the year 1919,
0
1000
2000
1919 წელს
00:15
a virtually unknown German mathematician, named Theodor Kaluza
1
3000
7000
ფაქტიურად უცნობმა გერმანელმა მათემატიკოსმა თეოდორ კალუცომ
00:22
suggested a very bold and, in some ways, a very bizarre idea.
2
10000
7000
წარმოადგინა ძალიან გაბედული და ძალიან უცნაური იდეა.
00:29
He proposed that our universe
3
17000
2000
მან წამოაყენა იდეა
00:31
might actually have more than the three dimensions
4
19000
3000
რომლის მიხედვით ჩვენი სამყარო შეიძლება შეიცავდეს სამ განზომილებაზე მეტს.
00:34
that we are all aware of.
5
22000
3000
რაც ჩვენ ყველამ ვიცით.
00:37
That is in addition to left, right, back, forth and up, down,
6
25000
3000
დამატებით ამ მიმართულებებისა: - მარცხენა-მარჯვნა, წინ-უკან მაღლა და დაბლა.
00:40
Kaluza proposed that there might be additional dimensions of space
7
28000
5000
კალუცომ წამოაყენა იდეა რომ შეიძლება არსებობს დამატებითი სივრცული განზომილებები
00:45
that for some reason we don't yet see.
8
33000
3000
რომლებსაც რაღაც მიზეზთა გამო ვერ ვხედავთ.
00:48
Now, when someone makes a bold and bizarre idea,
9
36000
4000
როცა ვინმე ქმნის გაბედულ და უცნაურ იდეას,
00:52
sometimes that's all it is -- bold and bizarre,
10
40000
2000
ზოგჯერ ეს ყველაფერი - გაბედული და უცნაურია
00:54
but it has nothing to do with the world around us.
11
42000
3000
მაგრამ მას არაფერი აქვს საერთო სამყაროსთან რომელშიც ვცხოვრობთ
00:57
This particular idea, however --
12
45000
2000
ეს კონკრეტული იდეა, თუმცა
00:59
although we don't yet know whether it's right or wrong,
13
47000
3000
ჩვენ ჯერ კიდევ არ ვიცით მართალია თუ მცდარი,
01:02
and at the end I'll discuss experiments which, in the next few years,
14
50000
3000
და დასასრულს მე განვიხილავ ექსპერიმენტებს რომლებმაც შემდგომი რამდენიმე წლის მანძილზე
01:05
may tell us whether it's right or wrong --
15
53000
2000
შეიძნება გვაჩვენოს სწორია თუ მცდარი.
01:07
this idea has had a major impact on physics in the last century
16
55000
4000
ამ იდეას მნიშვნელოვანი გავლენა ქონდა ფიზიკაზე გასულ საუკუნეში
01:11
and continues to inform a lot of cutting-edge research.
17
59000
3000
და აგრძელებს ინფორმირებას ბევრ უახლეს კვლევაზე.
01:14
So, I'd like to tell you something about the story of these extra dimensions.
18
62000
4000
მე მინდა გიამბოთ ამ ექსტრა განზომილებებზე.
01:18
So where do we go?
19
66000
2000
საიდან დავიწყოთ?
01:20
To begin we need a little bit of back story. Go to 1907.
20
68000
3000
დასაწყისისთვის ჩვენ გვჭირდება ამ ამბის ფონი (წინა ისტორია), ვეწვიოთ 1907 წელს,
01:23
This is a year when Einstein is basking in the glow
21
71000
4000
ეს არის წელი როდესაც აინშტაინი ბრწყინავს
01:27
of having discovered the special theory of relativity
22
75000
3000
თავისი აღმოჩენის სინათლით ფარდობითობის სპეციალური თეორია
01:30
and decides to take on a new project,
23
78000
3000
და გადაწყვეტს რომ დაისახოს ახალი გეგმა
01:33
to try to understand fully the grand, pervasive force of gravity.
24
81000
7000
რათა ცადოს და სრულად შეიცნოს გრავიტაციის უზარმაზარი შევსებადი ძალა.
01:40
And in that moment, there are many people around
25
88000
3000
და ამავე დროს გარშემო არის უამრავი ადამიანი
01:43
who thought that that project had already been resolved.
26
91000
4000
რომელნიც ფიქრობენ რომ საკითხი უკვე გადაწყვეტილია
01:47
Newton had given the world a theory of gravity in the late 1600s
27
95000
3000
ნიუტონმა მსოფლიოს მისცა გრავიტაციის თეორია 1600-იანების ბოლოს
01:50
that works well, describes the motion of planets,
28
98000
4000
და ის შესანიშნავად მუშაობს. აღწერს პლანეტების მოძრაობას,
01:54
the motion of the moon and so forth,
29
102000
2000
მთვარის მოძრაობას და ა.შ.
01:56
the motion of apocryphal of apples falling from trees,
30
104000
3000
ვაშლის საეჭვო მოძრაობას ხიდან ვარდნისას
01:59
hitting people on the head.
31
107000
2000
ადამიანის თავში მოხვედრისას.
02:01
All of that could be described using Newton's work.
32
109000
2000
ამ ყველაფერს ნიუტონის შრომა ხსნის
02:03
But Einstein realized that Newton had left something out of the story,
33
111000
4000
მაგრამ აინშტაინი აცნობიერებს რომ ნიუტონმა რაღაც დატოვა ამ ისტორიის გარეთ,
02:07
because even Newton had written
34
115000
3000
რადგან თავად ნიუტონმა დაწერა
02:10
that although he understood how to calculate the effect of gravity,
35
118000
5000
რომ თუმცა იცოდა როგორ გამოეთვალა გრავიტაციის ეფექტი,
02:15
he'd been unable to figure out how it really works.
36
123000
3000
მას არ შეეძლო გაერკვია რეალურად როგორ მუშაობდა ის.
02:18
How is it that the Sun, 93 million miles away,
37
126000
3000
როგორ არის ის რომ მზე რომელიც 93 მილიონი მილითაა დაშორებული
02:21
[that] somehow it affects the motion of the Earth?
38
129000
3000
მოქმედებს დედამიწის მოძრაობაზე?
02:24
How does the Sun reach out across empty inert space and exert influence?
39
132000
4000
როგორ მიაღწია მზემ ცარიელი ინერტული სივრცით გავლენის მოხდენა?
02:28
And that is a task to which Einstein set himself --
40
136000
3000
ეს არის ის ამოცანა რომელიც აინშტაინმა თავის თავს დაუსახა
02:31
to figure out how gravity works.
41
139000
3000
გაერკვია როგორ მუშაობს გრავიტაცია.
02:34
And let me show you what it is that he found.
42
142000
3000
ნება მომეცით განახოთ რა აღმოაჩინა მან.
02:37
So Einstein found
43
145000
1000
აინშტაინმა აღმოაჩინა
02:38
that the medium that transmits gravity is space itself.
44
146000
4000
რომ საშუალება რომლითაც ვრცელდება გრავიტაცია თავად სივრცეა.
02:42
The idea goes like this:
45
150000
2000
იდეა ასეთი სახისაა:
02:44
imagine space is a substrate of all there is.
46
152000
2000
წარმოიდგინეთ სივრცე არის ასეთი ზედაპირი.
02:46
Einstein said space is nice and flat, if there's no matter present.
47
154000
4000
აინშტაინმა თქვა სივრცე სწორი და ბრტყელია თუ მასში არაა მატერია წარმოდგენილი.
02:50
But if there is matter in the environment, such as the Sun,
48
158000
4000
მაგრამ თუ გარემოში არის მატერია, მაგალითად ისეთი როგორიც მზეა
02:54
it causes the fabric of space to warp, to curve.
49
162000
4000
ეს ხდება სივრცის ქსოვილის გამრუდების მიზეზი.
02:58
And that communicates the force of gravity.
50
166000
2000
ეს აკავშირებს გრავიტაციულ ძალას
03:00
Even the Earth warps space around it.
51
168000
3000
დედამიწაც კი ამრუდებს სივრცეს თავის გარშემო
03:03
Now look at the Moon.
52
171000
2000
ახლა შევხედოთ მთვარეს
03:05
The Moon is kept in orbit, according to these ideas,
53
173000
3000
ამ აზრის შესაბამისად მთვარე შეკავებულია ორბიტაზე,
03:08
because it rolls along a valley in the curved environment
54
176000
3000
ის ბრუნავს ამ გამრუდებული გარემოს გასწვრივ
03:11
that the Sun and the Moon and the Earth can all create by virtue of their presence.
55
179000
5000
მზე მთვარე და დედამიწა შეიძლება მის საფუძველზე შექმნილიყო.
03:16
We go to a full-frame view of this.
56
184000
3000
ვუახლოვდებით ამ ყველაფრის სრული ფორმატით აღქმას
03:19
The Earth itself is kept in orbit
57
187000
2000
აღქმას. დედამიწა თავის მხრვ შეკავებულია ორბიტაზე
03:21
because it rolls along a valley in the environment that's curved
58
189000
4000
რადგან ის ტრიალებს ველის გასწვრივ გარემოში რომელიც გამრუდებულია
03:25
because of the Sun's presence.
59
193000
2000
მზის არსებობით.
03:27
That is this new idea about how gravity actually works.
60
195000
5000
ესაა ახალი იდეა იმის შესახებ თუ როგორ მუშაობს ფაქტიურად გრავიტაცია.
03:32
Now, this idea was tested in 1919 through astronomical observations.
61
200000
5000
ეს იდეა შემოწმებულ იქნა 1919 წელს ასტრონომიული დაკვირვებებით.
03:37
It really works. It describes the data.
62
205000
3000
ის ნამდვილად მუშაობს. ის აღწერს ფაქტებს.
03:40
And this gained Einstein prominence around the world.
63
208000
4000
ამან მოუხვეჭა აინშტანს სახელი მთელს მსოფლიოში.
03:44
And that is what got Kaluza thinking.
64
212000
4000
და სწორედ ეს იყო კალუცოს აზრის წინაპირობა.
03:48
He, like Einstein, was in search of what we call a unified theory.
65
216000
4000
ის როგორც აინშტაინი, ეძებდა იმას რასაც ჩვენ „ერთიან (მთლიან) თეორიას“ ვუწოდებთ.
03:52
That's one theory
66
220000
2000
ამ ერთ თეორიას
03:54
that might be able to describe all of nature's forces from one set of ideas,
67
222000
4000
შესაძლებლობა უნდა ქონოდა აეხსნა ყველა ძალა რომელიც ბუნებაში არსებობს ერთიან იდეურ კონტექსტში,
03:58
one set of principles, one master equation, if you will.
68
226000
4000
ერთიან პრინციპში, ერთ მთლიან განტოლებაში თუ გნებავთ.
04:02
So Kaluza said to himself,
69
230000
2000
კალუზამ თავის თავს უთხრა,
04:04
Einstein has been able to describe gravity
70
232000
3000
აიშნტაინმა შეძლო აეხსნა გრავიტაცია
04:07
in terms of warps and curves in space --
71
235000
2000
სივრცის დეფორმაციით და გამრუდების თვალსაზრისით
04:09
in fact, space and time, to be more precise.
72
237000
3000
ფაქტიურად სივრცით და დროით უფრო სწორად
04:12
Maybe I can play the same game with the other known force,
73
240000
5000
შეიძლება მე შემეძლოს იგივე თამაშში ჩართვა სხვა ცნობილი ძალის მეშვეობით.
04:17
which was, at that time, known as the electromagnetic force --
74
245000
3000
რომელიც იმ დროს იყო ცნობილი, ელექტრომაგნიტური ძალა
04:20
we know of others today, but at that time
75
248000
2000
ჩვენ სხვებიც ვიცით დღეს, მაგრამ იმ დროს
04:22
that was the only other one people were thinking about.
76
250000
2000
ეს იყო მხოლოდ ერთი სხვა, რომელზეც ხალხი ფიქრობდა.
04:24
You know, the force responsible for electricity
77
252000
2000
იცით თქვენ, ძალა პასუხისმგებელი ელექტროობაზე
04:26
and magnetic attraction and so forth.
78
254000
2000
და მაგნიტურ მიზიდულობაზე და ა.შ.
04:28
So Kaluza says, maybe I can play the same game
79
256000
3000
კალუცო ამბობს, იქნებ მე შემიძლია, იგივე თამაშის წარმარვა
04:31
and describe electromagnetic force in terms of warps and curves.
80
259000
4000
და ელექტრომაგნიტური ძალის აღწერა გამრუდებით და დეფორმაციით.
04:35
That raised a question: warps and curves in what?
81
263000
3000
ამან წარმოშვა კითხვა გამრუდება და დეფორმაცია რაში?
04:38
Einstein had already used up space and time,
82
266000
5000
აიშნტაინმა უკვე გამოიყენა სივრცე და დრო,
04:43
warps and curves, to describe gravity.
83
271000
2000
გამრუდება და დეფორმაცია, გრავიტაციის აღწერისთვის.
04:45
There didn't seem to be anything else to warp or curve.
84
273000
3000
არაფერი ჩანს კიდევ რომ გამრუდდეს და დეფორმირდეს,
04:48
So Kaluza said, well, maybe there are more dimensions of space.
85
276000
5000
კალუცომ თქვა, კარგი შეიძლება არსებობს სივრცის მეტი განზომილება,
04:53
He said, if I want to describe one more force,
86
281000
2000
მან თქვა თუ მინდა აღვწერო კიდევ ერთი ძალა,
04:55
maybe I need one more dimension.
87
283000
2000
შეიძლება მჭირდება კიდევ ერთი განზომილება.
04:57
So he imagined that the world had four dimensions of space, not three,
88
285000
4000
მან წარმოიდგინა რომ სამყაროს აქვს ოთხი სივრცული განზომილება და არა სამი.
05:01
and imagined that electromagnetism was warps and curves
89
289000
4000
მან წარმოიდგინა რომ ელექტრომაგნიტიზმი ამრუდებდა
05:05
in that fourth dimension. Now here's the thing:
90
293000
2000
ამ მეთხე განზომილებას. ასეა საქმე:
05:07
when he wrote down the equations describing warps and curves
91
295000
3000
როდესაც მან დაწერა განტოლებები გამრუდების და დეფორმაციის აღსაწერად
05:10
in a universe with four space dimensions, not three,
92
298000
3000
სამყაროს ოთხ განზომილებაში და არა სამში,
05:13
he found the old equations that Einstein had already derived in three dimensions --
93
301000
4000
მან მიაგნო ძველ ფორმულებს, რომლებიც აიშნტაინს უკვე მიგნებული ჰქონდა სამ განზომილებაში
05:17
those were for gravity --
94
305000
1000
ისინი გრავიტაციისთვის იყო --
05:18
but he found one more equation because of the one more dimension.
95
306000
4000
მაგრამ მან აგრეთვე მიაგნო კიდევ ერთს დამატებითი განზომილების გამო.
05:22
And when he looked at that equation,
96
310000
2000
და როდესაც ამ განტოლებას დახედა,
05:24
it was none other than the equation
97
312000
2000
ის არ იყო სხვა, ვიდრე განტოლებები
05:26
that scientists had long known to describe the electromagnetic force.
98
314000
3000
რომელიც მეცნიერებისთვის აქამდე იყო ცნობილი. ელექტრომაგნიტური ძალის აღსაწერად
05:29
Amazing -- it just popped out.
99
317000
2000
საოცარია
05:31
He was so excited by this realization
100
319000
3000
ის იმდენად იყო აღელვებული ამის გაცნობიერებით
05:34
that he ran around his house screaming, "Victory!" --
101
322000
3000
რომ მთელი სახლი შემოირბინა „გამარჯვების“ ძახილით
05:37
that he had found the unified theory.
102
325000
3000
რომ მან მიაგნო „ერთიან თეორიას“
05:40
Now clearly, Kaluza was a man who took theory very seriously.
103
328000
7000
ნათლად რომ წარმოვიდგინოთ. კალუცო იყო კაცი რომელმაც თეორია ძალიან სერიოზულად მიიღო.
05:47
He, in fact --
104
335000
1000
მან ფაქტიურად --
05:48
there is a story that when he wanted to learn how to swim,
105
336000
3000
აი ერთი ამბავიც, როდესაც მას უნდოდა ესწავლა ცურვა
05:51
he read a book, a treatise on swimming --
106
339000
3000
წაიკითხა წიგნი ცურვის ტრაქტატი --
05:54
(Laughter)
107
342000
1000
(სიცილი)
05:55
-- then dove into the ocean.
108
343000
2000
-- და ოკეანეში ჩაყვინთა.
05:57
This is a man who would risk his life on theory.
109
345000
3000
ეს არის კაცი რომელიც თეორიისთვის ცხოვრებას რისკავს.
06:00
Now, but for those of us who are a little bit more practically minded,
110
348000
4000
მაგრამ მათთვის ვინც ცოტა მეტად პრაქტიკულად მოაზროვნენი ვართ,
06:04
two questions immediately arise from his observation.
111
352000
3000
დაუყოვნებლივ წარმოიშვება ორი კითხვა მისი მიგნებებიდან გამომდინარე.
06:07
Number one: if there are more dimensions in space, where are they?
112
355000
4000
პირველი: თუ არსებობს სივრცის მეტი განზომილებები, სად არიან ისინი?
06:11
We don't seem to see them.
113
359000
2000
ჩვენ ვერ ვიტყვით რომ ვხედავთ.
06:13
And number two: does this theory really work in detail,
114
361000
4000
და მეორე კითხვა: მართლა მუშაობს თუ არა თეორია დეტალებში?
06:17
when you try to apply it to the world around us?
115
365000
3000
როდესაც შეეცდები მიუსადაგო სამყაროს ჩვენს ირგვლივ.
06:20
Now, the first question was answered in 1926
116
368000
4000
პირველ კითხვაზე პასუხი გაცემულ იქნა 1926 წელს
06:24
by a fellow named Oskar Klein.
117
372000
2000
ოსკარ კლეინის მიერ.
06:26
He suggested that dimensions might come in two varieties --
118
374000
4000
მან წარმოადგინა იდეა, რომ შეიძლება განზომილებები ორი სახისაა--
06:30
there might be big, easy-to-see dimensions,
119
378000
3000
არსებობს დიდი ადვილად აღსაქმელი განზომილებები,
06:33
but there might also be tiny, curled-up dimensions,
120
381000
3000
მაგრამ არსებობს პატარა დახვეული განზომილებები,
06:36
curled up so small, even though they're all around us,
121
384000
3000
იმდენად პატარა რომ ისინი ყველა ჩვენს გარშემოა,
06:39
that we don't see them.
122
387000
2000
მაგრამ ჩვენ ვერ ვხედავთ მათ.
06:41
Let me show you that one visually.
123
389000
2000
ნება მომეცით გაჩვენოთ ეს ვიზუალურად.
06:43
So, imagine you're looking at something
124
391000
2000
წარმოიდგინეთ უყურებთ ისეთ რაღაცას
06:45
like a cable supporting a traffic light.
125
393000
2000
როგორიც კაბელია, რომელიც შუქნიშანს აწვდის ელ. ენერგიას.
06:47
It's in Manhattan. You're in Central Park -- it's kind of irrelevant --
126
395000
3000
ეს მანჰეტენია, თქვენ ცენტრალურ პარკში იმყოფებით -- ეს შეუსაბამობაა
06:50
but the cable looks one-dimensional from a distant viewpoint,
127
398000
4000
თუმცა შორი დისტანციიდან კაბელი გამოიყურება როგორც ერთ განზომილებიანი
06:54
but you and I all know that it does have some thickness.
128
402000
3000
მაგრამ თქვენ და მე, ყველამ ვიცით რომ მას უნდა ქონდეს რაღაც სისქე.
06:57
It's very hard to see it, though, from far away.
129
405000
2000
ის ძალიან ძნელი დასანახია შორი მანძილიდან.
06:59
But if we zoom in and take the perspective of, say,
130
407000
2000
მაგრამ თუ ჩვენ გავადიდებთ მას პერსპექტივაში, ვთქვათ
07:01
a little ant walking around --
131
409000
2000
პატარა ჭიანჭველა დადის გარშემო
07:03
little ants are so small that they can access all of the dimensions --
132
411000
3000
პატარა ჭიანჭველები არიან იმდენად მცირე რომ მათთვის ხელმისაწვდომია ყველა განზომილება --
07:06
the long dimension,
133
414000
2000
დიდი განზომილება,
07:08
but also this clockwise, counter-clockwise direction.
134
416000
3000
აგრეთვე ეს სააათის ისრის მიხედვით ისრის საწინააღმდეგო მიმართულება.
07:11
And I hope you appreciate this.
135
419000
2000
და მე ვიმედოვნებ რომ იზიარებთ ამას
07:13
It took so long to get these ants to do this.
136
421000
2000
დიდი დრო დასჭირდა რომ ჭიანჭველებს ეს გაეკეთებინათ.
07:15
(Laughter)
137
423000
1000
(სიცილი)
07:16
But this illustrates the fact that dimensions can be of two sorts:
138
424000
3000
თუმცა ეს ილუსტრირებას უკეთებს ფაქტს რომ განზომილებები შეიძლება იყოს ორი სახის
07:19
big and small. And the idea that maybe the big dimensions around us
139
427000
4000
დიდი და პატარა. და იდეას რომ შეიძლება დიდი განზომილებები ჩვენს გარშემო
07:23
are the ones that we can easily see,
140
431000
2000
არიან ის განზომილებები რომლებიც ადვილად შეგივძლია აღვიქვათ,
07:25
but there might be additional dimensions curled up,
141
433000
3000
თუმცა შესაძლოა არსებობდნენ დამატებითი განზომილებები, დახვეული,
07:28
sort of like the circular part of that cable,
142
436000
2000
კაბელის ცირკულარული ნაწილის მსგავსი,
07:30
so small that they have so far remained invisible.
143
438000
4000
იმდენად მცირე რომ ისინი შეუმჩნეველი რჩება.
07:34
Let me show you what that would look like.
144
442000
2000
ნება მომეცით განახოთ როგორ უნდა გამოიყურებოდეს ეს
07:36
So, if we take a look, say, at space itself --
145
444000
3000
თუ ჩვენ ვუყურებთ, ვთქვათ თავად სივრცეს --
07:39
I can only show, of course, two dimensions on a screen.
146
447000
4000
მე მხოლოდ შემიძლია წარმოვადგინო, რათქმაუნდა, მხოლოდ ორი განზომილება ეკრანზე.
07:43
Some of you guys will fix that one day,
147
451000
2000
რამდენიმე თქვენგანი დააფიქსირებს ამას ერთ დღეს,
07:45
but anything that's not flat on a screen is a new dimension,
148
453000
2000
მაგრამ რაიმე, რომელიც არაა ბრტყელი ეკრანზე არის ახალი განზომილება
07:47
goes smaller, smaller, smaller,
149
455000
2000
პატარავდება, პატარავდება
07:49
and way down in the microscopic depths of space itself,
150
457000
4000
და მიდის თავად სივრცის მიკროსკოპულ სიღრმეებამდე --
07:53
this is the idea,
151
461000
1000
ეს არის აზრი
07:54
you could have additional curled up dimensions --
152
462000
2000
რომელიც შეიძლება გქონდეთ დამატებით ხვეულ განზომილებებზე.
07:56
here is a little shape of a circle -- so small that we don't see them.
153
464000
3000
აქ არის პატარა წრიული ფორმა -- იმდენად პატარა რომ ჩვენ ვერ ვხედავთ.
07:59
But if you were a little ultra microscopic ant walking around,
154
467000
4000
მაგრამ თუ ხართ ულტრა მიკროსკოპული ზომის ჭიანჭველა რომელიც აქ სეირნობს.
08:03
you could walk in the big dimensions that we all know about --
155
471000
2000
თქვენ ივლით დიდ განზომილებაში რომელიც ჩვენ ყველამ ვიცით
08:05
that's like the grid part --
156
473000
2000
ეს როგორც ქსელის ნაწილი --
08:07
but you could also access the tiny curled-up dimension
157
475000
3000
მაგრამ თქვენთვის ასევე ხელმისაწვდომი იქნება პაწაწინა ხვეული განზომილებები.
08:10
that's so small that we can't see it with the naked eye
158
478000
2000
ისინი ისეთი მცირეა რომ ჩვენ არ შეგვიძლია შეუიარაღებელი თვალით დანახვა
08:12
or even with any of our most refined equipment.
159
480000
3000
ანდაც ჩვენი ყველაზე მეტად დახვეწილი მოწყობილობითაც კი.
08:15
But deeply tucked into the fabric of space itself,
160
483000
3000
რადგან ღრმადაა გადაკეცილი თავად სივრით ქსოვილში
08:18
the idea is there could be more dimensions, as we see there.
161
486000
4000
იდეა არის ის რომ უნდა არსებობდეს იმაზე მეტი განზომილებები რასაც ვხედავთ
08:22
Now that's an explanation
162
490000
4000
ეს არის ახსნა
08:26
about how the universe could have more dimensions than the ones that we see.
163
494000
4000
იმისა თუ როგორ შეიძლება სამყაროს ქონდეს მეტი განზომილებები მის გარდა რომლებსაც ვხედავთ.
08:30
But what about the second question that I asked:
164
498000
3000
მაგრამ რა ხდება მეორე შეკითხვის თავს, რომელიც მე დავსვი:
08:33
does the theory actually work
165
501000
2000
მუშაობს თუ არა თეორია ფაქტიურად
08:35
when you try to apply it to the real world?
166
503000
2000
როცა ცდილობ შეუსაბამო ის რეალურ სამყაროს?
08:37
Well, it turns out that Einstein and Kaluza and many others
167
505000
3000
აღმოჩნდა რომ აინშტაინი კალუცო და ბევრი სხვა
08:40
worked on trying to refine this framework
168
508000
5000
მუშაობდნენ, მცდელობაზე განესაზღვრათ ეს ჩარჩო
08:45
and apply it to the physics of the universe
169
513000
3000
და გამოეყენებინათ ის ფიზიკაში სამყაროს მიმართ
08:48
as was understood at the time, and, in detail, it didn't work.
170
516000
4000
ისე როგორც იმ დროს ესმოდათ ეს. და დეტალურად ის არ მუშაობდა.
08:52
In detail, for instance,
171
520000
1000
დეტალურად მაგალითად
08:53
they couldn't get the mass of the electron
172
521000
2000
ისინი ვერ იღებდნენ ელექტრონის მასას,
08:55
to work out correctly in this theory.
173
523000
2000
რომ თეორია კორექტულად შეემუშავებინათ.
08:57
So many people worked on it, but by the '40s, certainly by the '50s,
174
525000
5000
ბევრი ადამიანი მუშაობდა ამაზე. მაგრამ 40-იანებში უფრო ზუსტად 50-იანებში
09:02
this strange but very compelling idea
175
530000
4000
ეს უცნაური, მაგრამ მყარი იდეა
09:06
of how to unify the laws of physics had gone away.
176
534000
3000
როგორ გაერთიანებულიყო ფიზიკის კანონები გაქრა.
09:09
Until something wonderful happened in our age.
177
537000
4000
მანამდე სანამ რაღაც არაჩვეულებრივი არ მოხდა ჩვენს დროში,
09:13
In our era, a new approach to unify the laws of physics
178
541000
4000
ჩვენს ეპოქაში. ახალი მიდგომა ფიზიკის კანონების გასაერთიანებლად
09:17
is being pursued by physicists such as myself,
179
545000
2000
გულისხმობდა ისეთი ფიზიკოსების გაერთიანებას როგორიც მაგალითად მე ვარ
09:19
many others around the world,
180
547000
2000
და სხვა მრავალი მთელი მსოფლიოს გარშემო,
09:21
it's called superstring theory, as you were indicating.
181
549000
3000
მას ქვია სუპერ სიმების თეორია, როგორც თვენ მიმითითეთ.
09:24
And the wonderful thing is that superstring theory
182
552000
4000
და შესანიშნავი რამეა ის რომ სუპერ სიმების თეორიას
09:28
has nothing to do at first sight with this idea of extra dimensions,
183
556000
4000
არაფერი აქვს საერთო ექსტრა განზომილებების პირველ ხედვასთან
09:32
but when we study superstring theory,
184
560000
3000
მაგრამ როდესაც ჩვენ ვიკვლევთ სუპერ სიმების თეორიას,
09:35
we find that it resurrects the idea in a sparkling, new form.
185
563000
3000
ჩვენ აღმოვაჩინეთ რომ მკვდრეთით აღდგა იდეა ახალი ფორმის ბრწყინვალებით.
09:38
So, let me just tell you how that goes.
186
566000
2000
ნება მომეცით გითხრათ, როგორ მუშაობს.
09:40
Superstring theory -- what is it?
187
568000
2000
სუპერ სიმების თეორია - რა არის ეს?
09:42
Well, it's a theory that tries to answer the question:
188
570000
2000
არის თეორია რომელიც ცდილობს პასუხი გასცეს კითხვას:
09:44
what are the basic, fundamental, indivisible, uncuttable constituents
189
572000
5000
რა არის ძირითადი ფუნდამენტური, განუყოფელი შემადგენლობა,
09:49
making up everything in the world around us?
190
577000
4000
რომელიც ქმნის ყველაფერს სამყაროში ჩვენს ირგვლივ?
09:53
The idea is like this.
191
581000
2000
იდეა არის ასეთი სახის:
09:55
So, imagine we look at a familiar object, just a candle in a holder,
192
583000
5000
წარმოიდგინეთ ჩვენ ვუყურებთ ნაცნობ ობიექტს, სანთელი თავის შანდალში.
10:00
and imagine that we want to figure out what it is made of.
193
588000
3000
და წარმოიდგინეთ ჩვენ გვინდა გავარკვიოთ რისგან შედგება ის.
10:03
So we go on a journey deep inside the object and examine the constituents.
194
591000
4000
ჩვენ ვმოგზაურობთ ობიექტში ღრმად და შევისწავლით შემადგენლობას
10:07
So deep inside -- we all know, you go sufficiently far down, you have atoms.
195
595000
4000
შიგნით სიღრმეში -- ჩვენ ყველამ ვიცით, საკმარის სიღრმეში , გექნებათ ატომები.
10:11
We also all know that atoms are not the end of the story.
196
599000
3000
ჩვენ ყველამ აგრეთვე ვიცით რომ ატომები არ არის ამბის დასასრული.
10:14
They have little electrons that swarm around a central nucleus
197
602000
4000
მათ ყავთ პატარა ელექტრონები რომლებიც ბირთვის გარშემო ბრუნავს
10:18
with neutrons and protons.
198
606000
1000
ბირთვი კი შეიცავს ნეიტრონებს და პროტონებს.
10:19
Even the neutrons and protons have smaller particles inside of them known as quarks.
199
607000
5000
თავის მხრივ ნეიტრონებს პროტონებს აქვთ მცირე ნაწილაკები ცნობილი როგორც კვარკები.
10:24
That is where conventional ideas stop.
200
612000
3000
ეს არის ის ადგილი სადაც საყოველთაოდ მიღებული იდეები წყდება.
10:27
Here is the new idea of string theory.
201
615000
2000
აქ არის ახალი სიმების თეორიის იდეა.
10:29
Deep inside any of these particles, there is something else.
202
617000
5000
ნებისმიერი ნაწილაკის სიღრმეში არის რაღაც.
10:34
This something else is this dancing filament of energy.
203
622000
3000
ეს რაღაც არის მოცეკვავე ენერგიის ძაფი
10:37
It looks like a vibrating string --
204
625000
2000
ვიბრირებადი სიმის მსგავსი --
10:39
that's where the idea, string theory comes from.
205
627000
2000
აი აქედან მოდის სიმების თეორიის იდეა.
10:41
And just like the vibrating strings that you just saw in a cello
206
629000
3000
და როგორც სიმებს რომელსაც ჩელოზე ხედავთ
10:44
can vibrate in different patterns,
207
632000
2000
შეუძლიათ ვიბრირება სხვადასხვა ფორმით
10:46
these can also vibrate in different patterns.
208
634000
2000
ამ სიმებსაც შეუძლიათ სხვადასხვა ფორმით ვიბრირება.
10:48
They don't produce different musical notes.
209
636000
2000
ისინი არ აწარმოებენ სხვადასხვა მუსიკალურ ნოტებს.
10:50
Rather, they produce the different particles making up the world around us.
210
638000
4000
არამედ ისინი აწარმოებენ განსხვავებულ ნაწილაკებს, რომლებიც თავის მხრივ ქმნიან სამყაროს ჩვენს ირგვლივ.
10:54
So if these ideas are correct,
211
642000
1000
თუ ეს იდეები სწორია,
10:55
this is what the ultra-microscopic landscape of the universe looks like.
212
643000
5000
ეს არის ის თუ როგორ გამოიყურება სამყაროს ულტრა მიკროსკოპული ლანდშაფტი.
11:00
It's built up of a huge number
213
648000
2000
ის აშენებულია
11:02
of these little tiny filaments of vibrating energy,
214
650000
4000
ამ პატარა ძაფისებრი ენერგიების უზარმაზარი რაოდენობით,
11:06
vibrating in different frequencies.
215
654000
2000
რომლებიც სხვადასხვა სიხშირეზე ვიბრირებენ.
11:08
The different frequencies produce the different particles.
216
656000
3000
სხვადასხვა სიხშირე ქმნის სხვადასხვა ნაწილაკს.
11:11
The different particles are responsible
217
659000
3000
სხვადასხვა ნაწილაკები პასუხისმგებელნი არიან
11:14
for all the richness in the world around us.
218
662000
3000
ყველა იმ სიმდიდრეზე რომელიც არსებობს სამყაროში ჩვენს ირგვლივ.
11:17
And there you see unification,
219
665000
2000
და აი თქვენ ხედავთ უნიფიკაციას,
11:19
because matter particles, electrons and quarks,
220
667000
3000
რადგან მატერიალური ნაწილაკები, ელექტრონები და კვარკები,
11:22
radiation particles, photons, gravitons, are all built up from one entity.
221
670000
6000
რადიაციული ნაწილაკები, პროტონები, გრავიტონები, ყველა აგებულია ერთი ორგანიზმით.
11:28
So matter and the forces of nature all are put together
222
676000
4000
ასე რომ მატერია და ბუნების ძალები, ყველა გაერთიანებულია
11:32
under the rubric of vibrating strings.
223
680000
2000
ვიბრაციული სიმების სათაურის ქვეშ.
11:34
And that's what we mean by a unified theory.
224
682000
4000
და აი ის რასაც ჩვენ ვუწოდებთ ერთიან თეორიას.
11:38
Now here is the catch.
225
686000
2000
ახლა აქ არის მახე,
11:40
When you study the mathematics of string theory,
226
688000
3000
როცა იძიებ სიმების თეორიის მათემატიკას.
11:43
you find that it doesn't work
227
691000
2000
აღმოაჩენ რომ ის არ მუშაობს
11:45
in a universe that just has three dimensions of space.
228
693000
3000
სამყაროში რომელსაც აქვს სივრცის სამი განზომილება
11:48
It doesn't work in a universe with four dimensions of space, nor five, nor six.
229
696000
4000
არ მუშაობს არც ოთხ განზომილებიან სამყაროში, არც ხუთი არც ექვსი.
11:52
Finally, you can study the equations, and show that it works
230
700000
4000
საბოლოოდ განტოლებების ძიება ანახებს რომ ის მუშაობს
11:56
only in a universe that has 10 dimensions of space
231
704000
4000
სამყაროში რომელსაც აქვს 10 სივრცული განზომილება
12:00
and one dimension of time.
232
708000
2000
და ერთი დროის განზომილება.
12:02
It leads us right back to this idea of Kaluza and Klein --
233
710000
5000
ის წარგვმართავს უკან დავუბრუნდეთ კალუზას და კლეინის იდეას --
12:07
that our world, when appropriately described,
234
715000
3000
რომ ჩვენი სამყაროს სათანადოდ აღსაწერად,
12:10
has more dimensions than the ones that we see.
235
718000
3000
აქვს მეტი განზომილებები ვიდრე ჩვენ ვხედავთ.
12:13
Now you might think about that and say, well,
236
721000
3000
ახლა თქვენ შეიძლება იფიქროთ ამაზე და თქვათ კარგი
12:16
OK, you know, if you have extra dimensions, and they're really tightly curled up,
237
724000
3000
თუ გაქვს ექსტრა განზომილებები და ისინი რეალურად მჭიდროდ დახვეულნი არიან,
12:19
yeah, perhaps we won't see them, if they're small enough.
238
727000
4000
შესაძლოა ჩვენ ვერ ვხედავთ მათ თუ ისინი საკმარისად მცირენი არიან.
12:23
But if there's a little tiny civilization of green people walking around down there,
239
731000
3000
მაგრამ თუ იქ პატარა ნამცეცა ცივილიზაცია, მწვანე ხალხისა დასეირნობენ
12:26
and you make them small enough, and we won't see them either. That is true.
240
734000
5000
და საკმარისად მცირენი არიან იმისთვის რომ დავინახოთ, ეს სიმართლეა
12:31
One of the other predictions of string theory --
241
739000
3000
ესაა სიმების თეორიის ერთ ერთი ვარაუდი --
12:34
no, that's not one of the other predictions of string theory.
242
742000
3000
არა, ეს არაა სიმების თეორიის მორიგი ვარაუდი.
12:37
(Laughter)
243
745000
1000
(სიცილი)
12:38
But it raises the question:
244
746000
2000
მაგრამ ის წარმოშობს კითხვას:
12:40
are we just trying to hide away these extra dimensions,
245
748000
2000
გადავმალოთ ეს ექსტრა განზომილებები
12:42
or do they tell us something about the world?
246
750000
3000
თუ ძალუძთ მათ გვითხრან რაიმე სამყაროს შესახებ?
12:45
In the remaining time, I'd like to tell you two features of them.
247
753000
4000
დარჩენილ დროში მე მინდა გითხრათ მათი ორი მახასიათებელი.
12:49
First is, many of us believe that these extra dimensions
248
757000
4000
პირველი ბევრ ჩვენგანს გვჯერა რომ ამ ექსტრა განზომილებებში
12:53
hold the answer to what perhaps is the deepest question
249
761000
4000
არის პასუხი იმისა თუ რა არის უღრმესი კითხვა
12:57
in theoretical physics, theoretical science.
250
765000
3000
თეორიული ფიზიკისა, თეორიული მეცნიერებისა.
13:00
And that question is this: when we look around the world,
251
768000
4000
როცა ჩვენ მიმოვიხედავთ სამყაროში,
13:04
as scientists have done for the last hundred years,
252
772000
2000
რომელიც მეცნიერებმა შექმნეს ბოლო ასეულობით წლის განმავლობაში.
13:06
there appear to be about 20 numbers that really describe our universe.
253
774000
4000
აქ გამოჩნდება დაახლოებით 20 ციფრი, რომელიც რეალურად აღწერს ჩვენს სამყაროს,
13:10
These are numbers like the mass of the particles,
254
778000
3000
ეს არის ციფრები როგორცაა ნაწილაკების მასა,
13:13
like electrons and quarks, the strength of gravity,
255
781000
2000
როგორიც ელექტრონი და კვარკი, გრავიტაციის ძალა.
13:15
the strength of the electromagnetic force --
256
783000
2000
ელექტრომაგნიტური ძალის სიდიდე --
13:17
a list of about 20 numbers
257
785000
2000
სიაში 20 ციფრია.
13:19
that have been measured with incredible precision,
258
787000
3000
რომლებიც იზომება წარმოუდგენელი სიზუსტით,
13:22
but nobody has an explanation
259
790000
2000
მაგრამ არავის აქვს ახსნა
13:24
for why the numbers have the particular values that they do.
260
792000
4000
თუ რატომ აქვს ამ ციფრებს კონკრეტული ღირებულება რომელსაც ისინი ქმნიან.
13:28
Now, does string theory offer an answer?
261
796000
3000
სიმების თეორია გვთავაზობს კი პასუხს?
13:31
Not yet.
262
799000
1000
ჯერ არა.
13:32
But we believe the answer for why those numbers have the values they do
263
800000
4000
მაგრამ ჩვენ გვჯერა, პასუხი: თუ რატომ აქვს ამ ციფრებს ღირებულება
13:36
may rely on the form of the extra dimensions.
264
804000
3000
შეიძლება დაეყრდნოს ექსტრა განზომილებებს.
13:39
And the wonderful thing is, if those numbers
265
807000
2000
შესანიშნავია რომ თუ ამ ციფრებს
13:41
had any other values than the known ones,
266
809000
3000
ექნება სხვა ღირებულება, ცნობილებისგან განსხვავებით,
13:44
the universe, as we know it, wouldn't exist.
267
812000
3000
სამყარო, ისეთი როგორიც ჩვენ ვიცით, არ უნდა არსებობდეს.
13:47
This is a deep question.
268
815000
1000
ეს არის სიღრმისეული კითხვა.
13:48
Why are those numbers so finely tuned
269
816000
2000
რატომ არის ეს ციფრები ასე ფაქიზად მოწყობილი
13:50
to allow stars to shine and planets to form,
270
818000
2000
რომ დაუშვან ვარსკვლავების ნათება და პლანეტების ჩამოყალიბება,.
13:52
when we recognize that if you fiddle with those numbers --
271
820000
3000
როდესაც ჩვენ ვაღიარებთ რომ გიკავია ეს ციფრები --
13:55
if I had 20 dials up here
272
823000
2000
თუ მე მაქვს 20 ციფრი აქ
13:57
and I let you come up and fiddle with those numbers,
273
825000
2000
და ნებას დაგრთავთ აამუშავო დაიკავო ციფრებთან,
13:59
almost any fiddling makes the universe disappear.
274
827000
4000
თითქმის ყველა ციფრი გააქრობს სამყაროს.
14:03
So can we explain those 20 numbers?
275
831000
3000
ასე რომ ჩვენ შეგვიძლია ამ 20 ციფრის ახსნა?
14:06
And string theory suggests that those 20 numbers
276
834000
2000
და სიმების თეორია გვთავაზობს რომ ამ 20 ციფრს
14:08
have to do with the extra dimensions.
277
836000
2000
საქმე აქვს ექსტრა განზომილებებთან
14:10
Let me show you how.
278
838000
2000
ნება მიბოძეთ განახოთ როგორ,
14:12
So when we talk about the extra dimensions in string theory,
279
840000
4000
ასე როცა ჩვენ ვსაუბრობთ ექსტრა განზომილებებზე სიმების თეორიაში.
14:16
it's not one extra dimension,
280
844000
2000
ეს არაა ექსტრა განზომილება,
14:18
as in the older ideas of Kaluza and Klein.
281
846000
4000
როგორც ძველ კალუზას და კლეინის იდეაში
14:22
This is what string theory says about the extra dimensions.
282
850000
3000
ეს არის ის რასაც სიმების თეორია ამბობს ექსტრა განზომილებებზე
14:25
They have a very rich, intertwined geometry.
283
853000
3000
მათ აქვთ ძალიან მდიდარი ჩახლართული გეომეტრია.
14:28
This is an example of something known as a Calabi-Yau shape --
284
856000
4000
ეს არის მაგალითი ცნობილი როგორც Calabi-Yau ფორმა --
14:32
name isn't all that important.
285
860000
2000
სახელი არაა იმდენად მნიშვნელოვანი.
14:34
But, as you can see,
286
862000
2000
მაგრამ როგორც ხედავთ,
14:36
the extra dimensions fold in on themselves
287
864000
3000
ექსტრა განზომილებები გახვეულია თავის თავში
14:39
and intertwine in a very interesting shape, interesting structure.
288
867000
4000
იხლართებიან ძალიან საინტერესო ფორმებში საინტერესო სტრუქტურაში.
14:43
And the idea is that if this is what the extra dimensions look like,
289
871000
5000
და იდეა არის ის რომ თუ ასე გამოიყურებიან ექსტრა განზომილებები,
14:48
then the microscopic landscape of our universe all around us
290
876000
4000
მაშინ ჩვენი სამყაროს მიკროსკოპული ლანდშაფტი ყველაფერი ჩვენს გარშემო
14:52
would look like this on the tiniest of scales.
291
880000
2000
ასე გამოიყურება უწვრილეს მასშტაბზე.
14:54
When you swing your hand,
292
882000
1000
როდესაც იქნევთ ხელს,
14:55
you'd be moving around these extra dimensions over and over again,
293
883000
3000
თქვენ მოძრაობთ ამ ექსტრა განზომილებებს შორის, ისევ და ისევ,
14:58
but they're so small that we wouldn't know it.
294
886000
2000
მაგრამ ისინი იმდენად მცირეა რომ ჩვენ არ ვიცით.
15:00
So what is the physical implication, though, relevant to those 20 numbers?
295
888000
3000
რა არის ამ 20 ციფრის შესაბამისი ფიზიკური მნიშვნელობა?
15:03
Consider this. If you look at the instrument, a French horn,
296
891000
3000
შეადარეთ ეს, თუ თქვენ უყურებთ ინსტრუმენტს, ფრანგული საყვირი,
15:06
notice that the vibrations of the airstreams
297
894000
3000
შეამჩნევთ რომ ჰაერის ნაკადის ვიბრაცია
15:09
are affected by the shape of the instrument.
298
897000
2000
ინსტრუმენტის ფორმის ზეგავლენის ქვეშაა.
15:11
Now in string theory,
299
899000
2000
ახლა სიმების თეორიაში,
15:13
all the numbers are reflections of the way strings can vibrate.
300
901000
3000
ყველა ციფრი აისახება იმ გზით რომ სიმებს შეუძლია ვიბრირება.
15:16
So just as those airstreams
301
904000
2000
და როგორც ის ჰაერის ნაკადი
15:18
are affected by the twists and turns in the instrument,
302
906000
3000
იცვლის ფორმას ინსტრუმენტში,
15:21
strings themselves will be affected
303
909000
2000
სიმები თავის მხრივ იქნებიან
15:23
by the vibrational patterns in the geometry within which they are moving.
304
911000
4000
ვიბრაციული მოდელის გეომეტრიის გავლენის ქვეშ. იქ სადაც ისინი მოძრაობენ
15:27
So let me bring some strings into the story.
305
915000
2000
ნება მომეცით მოვიტანო რამდენიმე სიმი ამ აბავში.
15:29
And if you watch these little fellows vibrating around --
306
917000
3000
და თუ ხედავთ ამ პატარა სიმებს, რომლებიც ვიბრირებს --
15:32
they'll be there in a second -- right there,
307
920000
2000
ისინი უნდა იყვნენ აქ წამში -- სწორედ იქ,
15:34
notice that they way they vibrate is affected
308
922000
2000
შეამჩნიეთ რომ ამ გზით მათი ვიბრაცია
15:36
by the geometry of the extra dimensions.
309
924000
2000
გავლენას ახდენს ექსტრა განზომილებების გეომეტრიაზე.
15:38
So, if we knew exactly what the extra dimensions look like --
310
926000
3000
ასე რომ თუ ჩვენ გვეცოდინებოდა ზედმიწევნით როგორ გამოიყურებიან ექსტრა განზომილებები --
15:41
we don't yet, but if we did --
311
929000
2000
ჩვენ ჯერ არ ვიცით -- მაგრამ თუ გვეცოდინებოდა
15:43
we should be able to calculate the allowed notes,
312
931000
3000
ჩვენ შეგვეძლებოდა გამოგვეთვალა დაშვებული შენიშვნები,
15:46
the allowed vibrational patterns.
313
934000
2000
დაშვებული ვიბრაციული მოდელი.
15:48
And if we could calculate the allowed vibrational patterns,
314
936000
3000
და თუ ჩვენ შეგვეძლებოდა დაშვებული ვიბრაციული მოდელის გამოთვლა
15:51
we should be able to calculate those 20 numbers.
315
939000
3000
ჩვენ შეგვეძლებოდა გამოგვეთვალა ის 20 ციფრი.
15:54
And if the answer that we get from our calculations
316
942000
4000
და თუ პასუხი რომელსაც ჩვენ მივირებთ ჩვენი გამოთვლებიდან,
15:58
agrees with the values of those numbers
317
946000
2000
დათანხმდება ამ ციფრების ღირებულებებს
16:00
that have been determined
318
948000
2000
განისაზღვრება
16:02
through detailed and precise experimentation,
319
950000
3000
დეტალური ექსპერიმენტი.
16:05
this in many ways would be the first fundamental explanation
320
953000
5000
ეს მრავალ მხრივ იქნება პირველი ფუნდამენტური ახსნა
16:10
for why the structure of the universe is the way it is.
321
958000
5000
იმისა თუ რატომაა სამყაროს სტრუქტურა ისეთი როგორიც არის
16:15
Now, the second issue that I want to finish up with is:
322
963000
3000
ახლა მეორე ამოსავალი წერტილი რომლითაც მინდა დავამტავრო არის:
16:18
how might we test for these extra dimensions more directly?
323
966000
5000
როგორ შეიძლება ჩვენ შევამოწმოთ ეს ექსტრა განზომილებები უფრო უშუალოდ?
16:23
Is this just an interesting mathematical structure
324
971000
3000
არის კი ეს საინტერესო მათემატიკური სტრუქტურა,
16:26
that might be able to explain
325
974000
2000
რომელსაც ძალუძს ახსნას
16:28
some previously unexplained features of the world,
326
976000
5000
სამყაროს, წინამდებარე რამდენიმე აუხსნელი მახასიათებელი?
16:33
or can we actually test for these extra dimensions?
327
981000
3000
ან შეგვიძლია ჩვენ რეალურად შევამოწმოთ ეს ექსტრა განზომილებები?
16:36
And we think -- and this is, I think, very exciting --
328
984000
2000
და ჩვენ ვფიქრობთ -- ეს არის, მე ვფიქრობ, ძალიან ამაღელვებელი --
16:38
that in the next five years or so we may be able to test
329
986000
4000
შემდეგ ხუთ წელიწადში ჩვენ შესაძლოა გვქონდეს საშუალება შევამოწმოთ
16:42
for the existence of these extra dimensions.
330
990000
3000
ამ ექსტრა განზომილებების არსებობა.
16:45
Here's how it goes. In CERN, Geneva, Switzerland,
331
993000
4000
აი როგორ ხდება ცერნში, ჟენევა, შვეიცარია,
16:49
a machine is being built called the Large Hadron Collider.
332
997000
4000
მანქანა რომელიც აშენებულია, ქვია - დიდი ადრონული კოლაიდერი
16:53
It's a machine that will send particles around a tunnel,
333
1001000
3000
ეს არის მანქანა რომელის მილშიც უნდა შეუშვან ნაწილაკები
16:56
opposite directions, near the speed of light.
334
1004000
2000
რომლებიც იმოძრავებენ საწინააღმდეგო მიმართულებით სინათლის სიჩქარესთან ახლოს.
16:58
Every so often those particles will be aimed at each other,
335
1006000
4000
ნაწილაკები იქნებიან დამიზნებული ერთმანეთის მიმართ
17:02
so there's a head-on collision.
336
1010000
2000
ისე რომ ერთმანეთს პირისპირ შეეჯახონ
17:04
The hope is that if the collision has enough energy,
337
1012000
4000
იმედი არის იმისა რომ შეჯახებას ექნება საკმარისი ენერგია
17:08
it may eject some of the debris from the collision
338
1016000
3000
მას შეუძლია გამოსტყორცნოს, შეჯახების ნამსხვრევები
17:11
from our dimensions, forcing it to enter into the other dimensions.
339
1019000
5000
ჩვენს განზომილებაში, სხვა განზომილებებში შეჭრით
17:16
How would we know it?
340
1024000
2000
როგორ გავიგებთ ამას?
17:18
Well, we'll measure the amount of energy after the collision,
341
1026000
3000
კარგი ჩვენ გავზომავთ ენერგიის რაოდენობას, შეჯახების შემდეგ
17:21
compare it to the amount of energy before,
342
1029000
2000
შევადარებთ მანამდე არსებულ ენერგიის რაოდენობას
17:23
and if there's less energy after the collision than before,
343
1031000
4000
და თუ იქნება აქ ნაკლები ენერგია შეჯახების მერე ვიდრე მანამდე იყო,
17:27
this will be evidence that the energy has drifted away.
344
1035000
2000
ცხადი იქნება რომ ენერგია გაიფანტა.
17:29
And if it drifts away in the right pattern that we can calculate,
345
1037000
3000
და თუ გაიფანტა, იმ სახით რომელიც ჩვენ შეგვიძლია გამოვთვალოთ.
17:32
this will be evidence that the extra dimensions are there.
346
1040000
3000
ცხადი იქნება რომ ეს ექსტრა განზომილებები არსებობს.
17:35
Let me show you that idea visually.
347
1043000
2000
ნება მომეცით გაჩვენოთ ეს იდეა ვიზუალურად.
17:37
So, imagine we have a certain kind of particle called a graviton --
348
1045000
3000
წარმოიდგინეთ ჩვენ გვაქვს კონკრეტული ნაწილაკი რომელსაც გრავიტონი ჰქვია --
17:40
that's the kind of debris we expect to be ejected out,
349
1048000
4000
ეს არის ის ნამსხვრევი რომელსაც ჩვენ ველოდებით რომ გამოსტყორცნის გარეთ
17:44
if the extra dimensions are real.
350
1052000
2000
თუ ექსტრა განზომილებები რეალურია
17:46
But here's how the experiment will go.
351
1054000
1000
მაგრამ აგერ როგორ წარიმართება ექსპერიმენტი.
17:47
You take these particles. You slam them together.
352
1055000
3000
იღებთ ამ ნაწილაკებს, შეყრით მათ ერთად,
17:50
You slam them together, and if we are right,
353
1058000
2000
შეყრით ერთად და თუ ჩვენ სწორედ მივდივართ,
17:52
some of the energy of that collision
354
1060000
2000
ამ შეჯახების გარკვეული ენერგია
17:54
will go into debris that flies off into these extra dimensions.
355
1062000
4000
წავა ამ ნამსხვრევებში რომელიც გაიფანტება ექსტრა განზოილებებში.
17:58
So this is the kind of experiment
356
1066000
2000
ეს ისეთი სახის ექსპერიმენტია,
18:00
that we'll be looking at in the next five, seven to 10 years or so.
357
1068000
4000
რომელსაც დავაკვირდებით შემდეგი ხუთი, შვიდი ან 10 წელი.
18:04
And if this experiment bears fruit,
358
1072000
3000
და თუ ეს ექსპერიმენტი ანახებს წარმატებულ შედეგს,
18:07
if we see that kind of particle ejected
359
1075000
3000
თუ დავინახავთ რომ ამ სახის ნაწილაკები გამოიტყორცნება
18:10
by noticing that there's less energy in our dimensions
360
1078000
3000
და დაიმზირება , რომ ნაკლები ენერგიაა ჩვენს განზომილებებში
18:13
than when we began,
361
1081000
2000
მაშინ ჩვენ დავიწყებთ,
18:15
this will show that the extra dimensions are real.
362
1083000
3000
ეს აჩვენებს რომ ექსტრა განზომილებები რეალურია.
18:18
And to me this is a really remarkable story,
363
1086000
3000
და ეს ჩემთვის მართლაც შესანიშნავი ისტორიაა,
18:21
and a remarkable opportunity. Going back to Newton with absolute space --
364
1089000
4000
და შესანიშნავი შესაძლებლობა. უკან რომ დავბრუნდეთ ნიუტონის აბსოლიტურ სივრცეში --
18:25
didn't provide anything but an arena, a stage
365
1093000
2000
ის არ უზრუნველყოფდა არაფერს მაგრამ როგორც არენა, ეტაპი
18:27
in which the events of the universe take place.
366
1095000
2000
რომელზეც სამყაროს მოვლენების ახსნამ დაიდო ადგილი
18:29
Einstein comes along and says,
367
1097000
2000
აინშტაინი მოდის და ამბობს:
18:31
well, space and time can warp and curve -- that's what gravity is.
368
1099000
3000
სივრცე და დრო შეიძლება გამრუდდეს და დეფორმირდეს, ეს არის გრავიტაცია.
18:34
And now string theory comes along and says,
369
1102000
4000
ახლა კი სიმების თეორია მოდის და ამბობს,
18:38
yes, gravity, quantum mechanics, electromagnetism,
370
1106000
3000
დიახ გრავიტაცია, კვანტური მექანიკა, ელექტრომაგნიტიზმი --
18:41
all together in one package,
371
1109000
2000
ყველაფერი ერთ შეკვრაშია,
18:43
but only if the universe has more dimensions than the ones that we see.
372
1111000
4000
ოღონდ მხოლოდ იმ შემთხვევაში თუ სამყაროს მეტი განზომილებები აქვს ვიდრე ჩვენ ვხედავთ
18:47
And this is an experiment that may test for them in our lifetime.
373
1115000
5000
და ეს არის ექსპერიმენტი, რომელსაც შეუძლია შეამოწმოს ეს ჩვენს ცხოვრებაში.
18:52
Amazing possibility.
374
1120000
2000
შესანიშნავი შესაძლებლობაა,
18:54
Thank you very much.
375
1122000
2000
ძალიან დიდი მადლობა.
18:56
(Applause)
376
1124000
7000
(აპლოდისმენტები)
ABOUT THE SPEAKER
Brian Greene - PhysicistBrian Greene is perhaps the best-known proponent of superstring theory, the idea that minuscule strands of energy vibrating in a higher dimensional space-time create every particle and force in the universe.
Why you should listen
Greene, a professor of physics and mathematics at Columbia University, has focused on unified theories for more than 25 years, and has written several best-selling and non-technical books on the subject including The Elegant Universe, a Pulitzer finalist, and The Fabric of the Cosmos — each of which has been adapted into a NOVA mini-series. His latest book, The Hidden Reality, explores the possibility that our universe is not the only universe.
Greene believes science must be brought to general audiences in new and compelling ways, such as his live stage odyssey, Icarus at the Edge of Time, with original orchestral score by Philip Glass, and the annual World Science Festival, which he co-founded in 2008 with journalist Tracy Day.
Brian Greene | Speaker | TED.com