TED2005
Brian Greene: Making sense of string theory
Браин Грийн "Стринь Онол"
Filmed:
Readability: 4
6,215,922 views
Маш өчүүхэн энергийн судлууд 11 хэмжээсийн дагуу чичирхийлснээр ертөнцийн бүх бөөмс ба хүчийг бүрдүүлдэг гэх Суперстринь онолын тухай физикч Браин Грийн тайлбарлана.
Brian Greene - Physicist
Brian Greene is perhaps the best-known proponent of superstring theory, the idea that minuscule strands of energy vibrating in a higher dimensional space-time create every particle and force in the universe. Full bio
Brian Greene is perhaps the best-known proponent of superstring theory, the idea that minuscule strands of energy vibrating in a higher dimensional space-time create every particle and force in the universe. Full bio
Double-click the English transcript below to play the video.
00:13
In the year 1919,
0
1000
2000
1919 онд,
00:15
a virtually unknown German mathematician, named Theodor Kaluza
1
3000
7000
Германы нэрд гараагүй математикч Теодер Калуза
00:22
suggested a very bold and, in some ways, a very bizarre idea.
2
10000
7000
маш зоригтой, бүр этгээд ч гэмээр нэгэн санааг дэвшүүлж.
00:29
He proposed that our universe
3
17000
2000
Түүнийхээр бол огторгуй
00:31
might actually have more than the three dimensions
4
19000
3000
бидний мэдэх гурваас
00:34
that we are all aware of.
5
22000
3000
олон хэмжээстэй байж болно гэнэ.
00:37
That is in addition to left, right, back, forth and up, down,
6
25000
3000
Зүүн, баруун, ард, урд, дээш, доош дээр нэмэгдээд.
00:40
Kaluza proposed that there might be additional dimensions of space
7
28000
5000
Калузагийн санал болгосноор бидний харж чаддаггүй
00:45
that for some reason we don't yet see.
8
33000
3000
огторгуйн нэмэлт хэмжээсүүд байж болно.
00:48
Now, when someone makes a bold and bizarre idea,
9
36000
4000
Хэн нэгэн этгээд санаа дэвшүүлэх үед,
00:52
sometimes that's all it is -- bold and bizarre,
10
40000
2000
заримдаа энэ нь этгээд, гэхдээ бидний
00:54
but it has nothing to do with the world around us.
11
42000
3000
байгаа ертөнцтэй хамааралгүй гэгдээд өнгөрдөг.
00:57
This particular idea, however --
12
45000
2000
Бид энэ санаа нь яг зөв
00:59
although we don't yet know whether it's right or wrong,
13
47000
3000
эсэхийг бид хараахан мэдэхгүй ч гэсэн,
01:02
and at the end I'll discuss experiments which, in the next few years,
14
50000
3000
зөв буруу эсэхийг харуулж магадгүй
01:05
may tell us whether it's right or wrong --
15
53000
2000
туршилтуудын талаар төгсгөлд би ярих болно
01:07
this idea has had a major impact on physics in the last century
16
55000
4000
Ямартаа ч энэ санаа өнгөрсөн зууны физикийн шинжлэх ухаанд том нөлөө үзүүлсэн ба
01:11
and continues to inform a lot of cutting-edge research.
17
59000
3000
олон чухал туршилтуудийн гол санаа болсоор байгаа юм.
01:14
So, I'd like to tell you something about the story of these extra dimensions.
18
62000
4000
Тэдгээр нэмэгдэл хэмжээснүүдийн талаар өгүүлье.
01:18
So where do we go?
19
66000
2000
Эхлэхийн тулд,
01:20
To begin we need a little bit of back story. Go to 1907.
20
68000
3000
жаахан ухраад 1907 онд очих хэрэгтэй болох нь.
01:23
This is a year when Einstein is basking in the glow
21
71000
4000
Энэ бол Эйнштэйн Харьцангуйн Тусгай Онолоо
01:27
of having discovered the special theory of relativity
22
75000
3000
дөнгөж нээчихээд,
01:30
and decides to take on a new project,
23
78000
3000
нэгдсэн таталцлын хүчийг ойлгох
01:33
to try to understand fully the grand, pervasive force of gravity.
24
81000
7000
шинэ төсөл дээр ажиллаж байсан үе.
01:40
And in that moment, there are many people around
25
88000
3000
Тухайн үед, энэ бол бодчихсон бодлого
01:43
who thought that that project had already been resolved.
26
91000
4000
гэж үзэх хүмүүс олон байв.
01:47
Newton had given the world a theory of gravity in the late 1600s
27
95000
3000
1600-аад оны сүүлээр Ньютон гравитацын онолоо танилцуулсан.
01:50
that works well, describes the motion of planets,
28
98000
4000
Ньютоны онол их сайн ажилладаг, гаригсын,
01:54
the motion of the moon and so forth,
29
102000
2000
сарны хөдөлгөөнөөс авахуулаад,
01:56
the motion of apocryphal of apples falling from trees,
30
104000
3000
хүмүүсийн толгой дээр унах
01:59
hitting people on the head.
31
107000
2000
алимыг хүртэл дүрсэлдэг. Бүгдийг нь
02:01
All of that could be described using Newton's work.
32
109000
2000
Ньютоны онолоор тайлбарлаж болно.
02:03
But Einstein realized that Newton had left something out of the story,
33
111000
4000
Гэвч Эйнштейний харсанаар Ньютон нэг зүйл дурьдалгүй орхисон.
02:07
because even Newton had written
34
115000
3000
Ньютон өөрөө ч хүртэл бичихдээ,
02:10
that although he understood how to calculate the effect of gravity,
35
118000
5000
гравитацыг хэрхэн тооцоолж гаргахыг ойлгосон ч гэсэн,
02:15
he'd been unable to figure out how it really works.
36
123000
3000
энэ хэрхэн ажилладгийг ухаж ойлгож чадаагүй.
02:18
How is it that the Sun, 93 million miles away,
37
126000
3000
150 сая км-ийн тэртээх нар
02:21
[that] somehow it affects the motion of the Earth?
38
129000
3000
яаж дэлхийн хөдөлгөөнд нөлөөлдөг байж болох вэ?
02:24
How does the Sun reach out across empty inert space and exert influence?
39
132000
4000
Нар хоосон үхмэл орон-зайг гатлаад яаж нөлөө үзүүлдэг байж таарах вэ?
02:28
And that is a task to which Einstein set himself --
40
136000
3000
Гравитаци хэрхэн ажилладгийг олж мэдэх бол
02:31
to figure out how gravity works.
41
139000
3000
Эйнштэйний өөр дээрээ авсан зорилго юм.
02:34
And let me show you what it is that he found.
42
142000
3000
Тэр юу олсоныг үзүүлье.
02:37
So Einstein found
43
145000
1000
Эйнштэйн олж мэдэхдээ
02:38
that the medium that transmits gravity is space itself.
44
146000
4000
гравитацийг дамжуулагч нь орон-зай өөрөө юм.
02:42
The idea goes like this:
45
150000
2000
Тэрний санаагаар:
02:44
imagine space is a substrate of all there is.
46
152000
2000
Орон-зай бол оршиж болох цор ганц зүйл.
02:46
Einstein said space is nice and flat, if there's no matter present.
47
154000
4000
Эйнштэйний хэлснээр, ямар ч биет байхгүй үед, орон-зай нь хавтгай.
02:50
But if there is matter in the environment, such as the Sun,
48
158000
4000
Харин тэнд ямар нэг биет, жишээ нь, нар ч юм уу байх үед
02:54
it causes the fabric of space to warp, to curve.
49
162000
4000
биет огторгуйн торыг хотойлгож муруйлгадаг.
02:58
And that communicates the force of gravity.
50
166000
2000
Энэ нь л гравитацийн хүч юм.
03:00
Even the Earth warps space around it.
51
168000
3000
Дэлхий ч мөн адил тойрон орших орон-зайгаа хотойлгодог.
03:03
Now look at the Moon.
52
171000
2000
Сарыг харцгаая.
03:05
The Moon is kept in orbit, according to these ideas,
53
173000
3000
Уг онолын үүднээс бол, сар нь
03:08
because it rolls along a valley in the curved environment
54
176000
3000
нар, сар, дэлхийн оршин буйн үр дүнгээс үүссэн
03:11
that the Sun and the Moon and the Earth can all create by virtue of their presence.
55
179000
5000
муруй замын дагуу өнхөрч байгаа юм.
03:16
We go to a full-frame view of this.
56
184000
3000
Нэгтгээд бүр томоор харцгаая.
03:19
The Earth itself is kept in orbit
57
187000
2000
Дэлхий орбитоороо эргэдгийн учир нь
03:21
because it rolls along a valley in the environment that's curved
58
189000
4000
энэ нь нарны үүсгэсэн хотгорын
03:25
because of the Sun's presence.
59
193000
2000
дагуу өнхөрч байгаа.
03:27
That is this new idea about how gravity actually works.
60
195000
5000
Энэ таталцлын хүч яаж ажилладаг талаарх шинэ санаа юм.
03:32
Now, this idea was tested in 1919 through astronomical observations.
61
200000
5000
Энэ онол 1919 онд астрономийн ажиглалтаар туршигдсан.
03:37
It really works. It describes the data.
62
205000
3000
Тэгээд үнэхээр зөв бөгөөд тоо баримтуудтай тохирч байгаа юм.
03:40
And this gained Einstein prominence around the world.
63
208000
4000
Энэ нь Эйнштэйнд дэлхийд түгсэн алдар нэрийг
03:44
And that is what got Kaluza thinking.
64
212000
4000
авч ирсэн ба энэ л Калузагийн бодож буй зүйл юм.
03:48
He, like Einstein, was in search of what we call a unified theory.
65
216000
4000
Эйнштэйнтэй адил Калуза "Нэгдсэн онол"-ыг хайж байсан юм.
03:52
That's one theory
66
220000
2000
"Нэгдсэн Онол" бол байгалийн бүхий л хүчийг
03:54
that might be able to describe all of nature's forces from one set of ideas,
67
222000
4000
нэг онолоор, нэг зарчмаар, нэг тэгшитгэлээр
03:58
one set of principles, one master equation, if you will.
68
226000
4000
илэрхийлж чадах нэгтгэсэн онол юм.
04:02
So Kaluza said to himself,
69
230000
2000
Тэгэхээр, Калуза өөртөө хэлж л дээ,
04:04
Einstein has been able to describe gravity
70
232000
3000
Эйнштэйн таталцлын хүчийг орон-зайд
04:07
in terms of warps and curves in space --
71
235000
2000
үүссэн хонхорхойгоор тайлбарласан,
04:09
in fact, space and time, to be more precise.
72
237000
3000
яг хэлвэл орон-зай, цаг хугацаад үүссэн хонхорхой.
04:12
Maybe I can play the same game with the other known force,
73
240000
5000
Магадгүй би ч гэсэн бусад хүчнүүд дээр адил зүйл хийж болох юм гэж.
04:17
which was, at that time, known as the electromagnetic force --
74
245000
3000
Бусад хүч гэвэл тухайн үед цахилгаан-соронзон хүч л байв.
04:20
we know of others today, but at that time
75
248000
2000
Одоо бол олныг нэрлэж чадна л даа, гэхдээ тухайн үед
04:22
that was the only other one people were thinking about.
76
250000
2000
энэ нь л ганц мэдэгдсэн өөр хүч байв.
04:24
You know, the force responsible for electricity
77
252000
2000
Та бүхэн мэднэ дээ, цахилгаан болон
04:26
and magnetic attraction and so forth.
78
254000
2000
соронзон таталцлыг үүсгэдэг хүч гэж байдаг.
04:28
So Kaluza says, maybe I can play the same game
79
256000
3000
Тэгэхээр Калуза хэлэхдээ би ч гэсэн адил зүйл хийгээд,
04:31
and describe electromagnetic force in terms of warps and curves.
80
259000
4000
цахилгаан-соронзонг муруй, хонхорхойгоор тайлбарлаж болно гэж.
04:35
That raised a question: warps and curves in what?
81
263000
3000
Гэхдээ нэг асуулт гарч ирэв: Муруйж хонхойсон юу байж таарах вэ?
04:38
Einstein had already used up space and time,
82
266000
5000
Эйнштэйн орон-зай, цаг хугацаан хонхорхойг
04:43
warps and curves, to describe gravity.
83
271000
2000
таталцлын хүчийг тайлбарлахдаа ашиглачихсан байдаг.
04:45
There didn't seem to be anything else to warp or curve.
84
273000
3000
Өөр муруйлгаж хонхойлгох юм үлдээгүй юм шиг л санагдаж байв.
04:48
So Kaluza said, well, maybe there are more dimensions of space.
85
276000
5000
Тэгээд Калуза магадгүй орон-зайн өөр олон хэмжээсүүд байх нь гэв.
04:53
He said, if I want to describe one more force,
86
281000
2000
Түүнийхээр бол, дахиад өөр хүчийг тайлбарлахын тулд
04:55
maybe I need one more dimension.
87
283000
2000
дахиад өөр нэг хэмжээс хэрэгтэй.
04:57
So he imagined that the world had four dimensions of space, not three,
88
285000
4000
Тэгээд Калуза гурав биш дөрвөн-хэмжээст ертөнцийг төсөөллөө.
05:01
and imagined that electromagnetism was warps and curves
89
289000
4000
Цахилгаан-Соронзон бол тэр дөрөв дэх хэмжээсэд нь үүссэн
05:05
in that fourth dimension. Now here's the thing:
90
293000
2000
хонхорхой. Гэхдээ нэг асуудал байна:
05:07
when he wrote down the equations describing warps and curves
91
295000
3000
Дөрвөн-хэмжээст ертөнц дахь муруйн тэгшитгэлийг
05:10
in a universe with four space dimensions, not three,
92
298000
3000
бичиж байхдаа, тэр Эйнштэйний гаргасан 3 хэмжээст ертөнцийн
05:13
he found the old equations that Einstein had already derived in three dimensions --
93
301000
4000
таталцлын хүчний хуучин тэгшитгэлийг давтав.
05:17
those were for gravity --
94
305000
1000
Гэхдээ дахиад нэг хэмжээс байгаа учраас
05:18
but he found one more equation because of the one more dimension.
95
306000
4000
тэр дахиад нэг тэгшитгэл бас олж.
05:22
And when he looked at that equation,
96
310000
2000
Тэгээд тэр тэгшитгэлээ харахад,
05:24
it was none other than the equation
97
312000
2000
энэ нь нөгөө л эрдэмтэд хэрэглэсээр ирсэн
05:26
that scientists had long known to describe the electromagnetic force.
98
314000
3000
Цахилгаан-Соронзонгийн тэгшитгэлээс өөр юу ч биш байв.
05:29
Amazing -- it just popped out.
99
317000
2000
Гайхалтай.
05:31
He was so excited by this realization
100
319000
3000
Үнэхээр сэтгэл нь хөдөлж,
05:34
that he ran around his house screaming, "Victory!" --
101
322000
3000
"Ялалт" гэж орилоод байшингаа тойрон гүйж байсан гэдэг.
05:37
that he had found the unified theory.
102
325000
3000
Тэр "Нэгдсэн Онол"-ыг олчихлоо гэж бодсон байна.
05:40
Now clearly, Kaluza was a man who took theory very seriously.
103
328000
7000
Калуза онолыг үнэхээр чухлаар авч үздэг хүн байжээ.
05:47
He, in fact --
104
335000
1000
Үнэхээр ч тийм байсан юм.
05:48
there is a story that when he wanted to learn how to swim,
105
336000
3000
Тэрний сэлж сурахыг хүссэн тухай түүх байдаг.
05:51
he read a book, a treatise on swimming --
106
339000
3000
Сэлэх аргын тухай ном уншаад,
05:54
(Laughter)
107
342000
1000
(..бүгд инээв..)
05:55
-- then dove into the ocean.
108
343000
2000
шууд далай руу үсэрчихсэн гэсэн.
05:57
This is a man who would risk his life on theory.
109
345000
3000
Тэр бол онол дээр амиа ч өгөхөөс буцахгүй хүний түүх.
06:00
Now, but for those of us who are a little bit more practically minded,
110
348000
4000
Гэхдээ бид шиг практик талдаа хүмүүст бол
06:04
two questions immediately arise from his observation.
111
352000
3000
түүний ажигласан зүйлд үндэслээд 2 асуулт гарч ирж байна.
06:07
Number one: if there are more dimensions in space, where are they?
112
355000
4000
Нэгд, хэрвээ орон-зайд өөр нэмэлт хэмжээс байгаа юм бол тэр нь хаана байгаа юм?
06:11
We don't seem to see them.
113
359000
2000
Тэдгээрийг нь харахгүй л байна даа.
06:13
And number two: does this theory really work in detail,
114
361000
4000
Хоёрт, жинхэнэ амьдрал дээр хэрэглэх үед
06:17
when you try to apply it to the world around us?
115
365000
3000
энэ онол хүчинтэй байж чадах уу?
06:20
Now, the first question was answered in 1926
116
368000
4000
1926 онд, Оскар Клейн гэх этгээд
06:24
by a fellow named Oskar Klein.
117
372000
2000
нэг дэх асуултанд хариулт өгсөн.
06:26
He suggested that dimensions might come in two varieties --
118
374000
4000
Клейн хэлэхдээ хэмжээсүүд хоёр төрөл байж болно.
06:30
there might be big, easy-to-see dimensions,
119
378000
3000
Харахад хялбар том хэмжээс гэж байж болно.
06:33
but there might also be tiny, curled-up dimensions,
120
381000
3000
Өчүүхэн жижиг мушгиа хэмжээс гэж бас байж болно.
06:36
curled up so small, even though they're all around us,
121
384000
3000
Тэр нь хэдий эргэн тойрон байгаа ч гэсэн харагдахааргүй
06:39
that we don't see them.
122
387000
2000
маш жижигхэнээр мушгиралдчихсан.
06:41
Let me show you that one visually.
123
389000
2000
Тэрнийг нь бодитоор харуулъя.
06:43
So, imagine you're looking at something
124
391000
2000
Гэрлэн дохиог тэжээж байдаг
06:45
like a cable supporting a traffic light.
125
393000
2000
кабель утсыг харж байна гээд төсөөл.
06:47
It's in Manhattan. You're in Central Park -- it's kind of irrelevant --
126
395000
3000
Манхетаны Төв Цэцэрлэгт Хүрээлэнд гэе.
06:50
but the cable looks one-dimensional from a distant viewpoint,
127
398000
4000
Кабелийг холоос харахад нэг-хэмжээст юм шиг харагдана.
06:54
but you and I all know that it does have some thickness.
128
402000
3000
Гэхдээ бидний мэдэхээр утсанд тодорхой зузаан гэж бий.
06:57
It's very hard to see it, though, from far away.
129
405000
2000
Энэ нь зүгээр л холоос олж харахад хэцүү.
06:59
But if we zoom in and take the perspective of, say,
130
407000
2000
Гэхдээ, ойртоод жижиг
07:01
a little ant walking around --
131
409000
2000
шоргоолж явж байна гэе.
07:03
little ants are so small that they can access all of the dimensions --
132
411000
3000
Шоргоолж маш жижиг учраас хэмжээсүүдийг
07:06
the long dimension,
133
414000
2000
мэдэрч чадна. Уртын дагуу,
07:08
but also this clockwise, counter-clockwise direction.
134
416000
3000
түүнчлэн нар зөв, нар буруу чиглэлд.
07:11
And I hope you appreciate this.
135
419000
2000
Та нар талархаж байгаа гэж найдъя.
07:13
It took so long to get these ants to do this.
136
421000
2000
Энэ шоргоолжнуудыг ингэж хийлгэхэд их удсан шүү.
07:15
(Laughter)
137
423000
1000
(..инээд..)
07:16
But this illustrates the fact that dimensions can be of two sorts:
138
424000
3000
Эндээс харахад хоёр төрлийн хэмжээс байж болох нь.
07:19
big and small. And the idea that maybe the big dimensions around us
139
427000
4000
Том ба жижиг. Тэгэхээр магадгүй бидний эргэн
07:23
are the ones that we can easily see,
140
431000
2000
тойрон дахь том хэмжээсүүдийг бид амархан харж чаддаг.
07:25
but there might be additional dimensions curled up,
141
433000
3000
Гэхдээ нэмэлт хэмжээсүүд байгаа ч юм бил үү.
07:28
sort of like the circular part of that cable,
142
436000
2000
Эдгээр кабелийн тойргийн урт шиг
07:30
so small that they have so far remained invisible.
143
438000
4000
маш жижиг болохоор харагдахааргүй.
07:34
Let me show you what that would look like.
144
442000
2000
Энэ хэрхэн харагдаж болохыг харцгаая.
07:36
So, if we take a look, say, at space itself --
145
444000
3000
Жишээ нь, огторгуйг өөрийг нь харцгаая.
07:39
I can only show, of course, two dimensions on a screen.
146
447000
4000
Мэдээж дэлгэц дээр би зөвхөн 2-хэмжээстээр л дүрсэлж чадна.
07:43
Some of you guys will fix that one day,
147
451000
2000
Энийг засах хүн гарч ирэх байх аа.
07:45
but anything that's not flat on a screen is a new dimension,
148
453000
2000
Гэхдээ дэлгэц дээрх хавтгай бус аливаа зүйл бол
07:47
goes smaller, smaller, smaller,
149
455000
2000
микроскопын түвшинд хүртлээ жижигрэн
07:49
and way down in the microscopic depths of space itself,
150
457000
4000
жижгэрсээр байгаа шинэ хэмжээсүүд.
07:53
this is the idea,
151
461000
1000
Гол санаа бол:
07:54
you could have additional curled up dimensions --
152
462000
2000
мушгиралдсан нэмэлт хэмжээсүүд байж болно л гэж.
07:56
here is a little shape of a circle -- so small that we don't see them.
153
464000
3000
Энд нэг жижигхэн тойрог дүрс байна, харахын ч аргагүй жижиг.
07:59
But if you were a little ultra microscopic ant walking around,
154
467000
4000
Гэхдээ чи жижиг бичил шоргоолж байсан бол
08:03
you could walk in the big dimensions that we all know about --
155
471000
2000
бидний мэдэх том хэмжээсээс гадна
08:05
that's like the grid part --
156
473000
2000
бичил нүднүүд шиг л,
08:07
but you could also access the tiny curled-up dimension
157
475000
3000
өчүүхэн жижиг эвхэгдмэл хэмжээст ч нэвтэрч чадна.
08:10
that's so small that we can't see it with the naked eye
158
478000
2000
Жирийн нүдээр харах аргагүй,
08:12
or even with any of our most refined equipment.
159
480000
3000
нарийн зохиосон багажаар ч харах аргагүй хэмжээсүүд.
08:15
But deeply tucked into the fabric of space itself,
160
483000
3000
Гол санаа бол орон зайн торонд шургалсан
08:18
the idea is there could be more dimensions, as we see there.
161
486000
4000
нэмэлт хэмжээсүүд байж болох юм.
08:22
Now that's an explanation
162
490000
4000
Тэгэхээр энэ бол ертөнц өөр хэмжээсүүдтэй
08:26
about how the universe could have more dimensions than the ones that we see.
163
494000
4000
байж болохын тайлбар нь юм.
08:30
But what about the second question that I asked:
164
498000
3000
Харин 2 дахь асуултын тухайд
08:33
does the theory actually work
165
501000
2000
жинхэнэ амьдрал дээр турших үед
08:35
when you try to apply it to the real world?
166
503000
2000
энэ онол хэрэгжих үү?
08:37
Well, it turns out that Einstein and Kaluza and many others
167
505000
3000
Эйнштэйн, Калуза, өөр олон хүмүүс
08:40
worked on trying to refine this framework
168
508000
5000
энийг тодорхойлохоор, тухайн үедээ
08:45
and apply it to the physics of the universe
169
513000
3000
мэдэгдэж байсан огторгуйн физикт хэрэгжүүлэхээр
08:48
as was understood at the time, and, in detail, it didn't work.
170
516000
4000
оролдсон боловч энэ нь бүтэлгүйтсэн юм.
08:52
In detail, for instance,
171
520000
1000
Тодруулах юм бол,
08:53
they couldn't get the mass of the electron
172
521000
2000
энэ онолдоо хэрэглэхэд, тэд электроны
08:55
to work out correctly in this theory.
173
523000
2000
массыг зөв гаргаж чадаагүй гэх мэт.
08:57
So many people worked on it, but by the '40s, certainly by the '50s,
174
525000
5000
Олон хүмүүс үүн дээр ажилласан боловч, 40-өөд онд, 50-иад онд
09:02
this strange but very compelling idea
175
530000
4000
физикийн хуулиудыг нэгтгэх энэ этгээд бөгөөд сэтгэл хөдлөм
09:06
of how to unify the laws of physics had gone away.
176
534000
3000
онол хэсэгтээ замхарч алга болсон юм. Гэхдээ
09:09
Until something wonderful happened in our age.
177
537000
4000
бидний цаг үед нэг гайхалтай үйл явдал тохиох хүртэл л.
09:13
In our era, a new approach to unify the laws of physics
178
541000
4000
Бидний үед, би мэтийн өөр олон физикчид
09:17
is being pursued by physicists such as myself,
179
545000
2000
дэлхийн эргэн тойронд, физикийн
09:19
many others around the world,
180
547000
2000
хуулиудыг нэгтгэхээр оролдож байгаа нь
09:21
it's called superstring theory, as you were indicating.
181
549000
3000
Суперстринь онол гэгдээд байгаа юм.
09:24
And the wonderful thing is that superstring theory
182
552000
4000
Гайхалтай нь энэ Суперстринь онол нь
09:28
has nothing to do at first sight with this idea of extra dimensions,
183
556000
4000
энэ нэмэлт хэмжээсүүдтэй хамааралгүй мэт харагдана.
09:32
but when we study superstring theory,
184
560000
3000
Гэхдээ бид энийг судлах явцад,
09:35
we find that it resurrects the idea in a sparkling, new form.
185
563000
3000
хэмжээсүүд цоо шинэ хэлбэрийг олсон юм.
09:38
So, let me just tell you how that goes.
186
566000
2000
Яг яаж гэдгийг би хэлье.
09:40
Superstring theory -- what is it?
187
568000
2000
Суперстринь онол гэж юу вэ гэвэл,
09:42
Well, it's a theory that tries to answer the question:
188
570000
2000
энэ бол дараах асуултад хариулахаар оролдож буй онол юм:
09:44
what are the basic, fundamental, indivisible, uncuttable constituents
189
572000
5000
Биднийг тойрох ертөнцийг бүрдүүлж буй хуваагдашгүй,
09:49
making up everything in the world around us?
190
577000
4000
харагдашгүй, үндсэн зүйл нь юу байж болох вэ?
09:53
The idea is like this.
191
581000
2000
Гол санаа нь гэвэл,
09:55
So, imagine we look at a familiar object, just a candle in a holder,
192
583000
5000
нэг биетийг харж байна гэе, лаа суурьтайгаа.
10:00
and imagine that we want to figure out what it is made of.
193
588000
3000
Энэ яг юунаас бүтдэгийг мэдэхийг хүсч байна гэж бодъе.
10:03
So we go on a journey deep inside the object and examine the constituents.
194
591000
4000
Үүний тулд биетийн дотоод гүн рүү аялж, бүрдүүлэгчийг нь шинжилнэ.
10:07
So deep inside -- we all know, you go sufficiently far down, you have atoms.
195
595000
4000
Хангалттай хол явбал атом байгаа.
10:11
We also all know that atoms are not the end of the story.
196
599000
3000
Атомоор үлгэр дуусахгүй ээ.
10:14
They have little electrons that swarm around a central nucleus
197
602000
4000
Нейтрон, протоноос бүрдэх цөмийг тойроод өчүүхэн
10:18
with neutrons and protons.
198
606000
1000
электронууд бужигнаж байгаа.
10:19
Even the neutrons and protons have smaller particles inside of them known as quarks.
199
607000
5000
Нейтрон, протонууд цаашаагаа кварк гэх жижиг хэсгүүдэд хуваагдна.
10:24
That is where conventional ideas stop.
200
612000
3000
Энд л төгсгөл нь ирж байгаа юм.
10:27
Here is the new idea of string theory.
201
615000
2000
Стринь онолын шинэ санаа энд байна.
10:29
Deep inside any of these particles, there is something else.
202
617000
5000
Эдгээр хэсгүүдээс цааш дахиад өөр хэсгүүд байх ёстой.
10:34
This something else is this dancing filament of energy.
203
622000
3000
Тэр өөр хэсгүүд бол бүжиглэж байгаа энергийн утаслагууд юм.
10:37
It looks like a vibrating string --
204
625000
2000
Яг л чичирхийлж байгаа утаснууд шиг харагддаг.
10:39
that's where the idea, string theory comes from.
205
627000
2000
Энэ бол Стринь онолын гол санаа юм.
10:41
And just like the vibrating strings that you just saw in a cello
206
629000
3000
Дөнгөж сая харсан янз бүрийн чигтэй,
10:44
can vibrate in different patterns,
207
632000
2000
чичирхийлж байгаа утаснууд шиг,
10:46
these can also vibrate in different patterns.
208
634000
2000
эдгээр нь чичирхийлж байдаг юм.
10:48
They don't produce different musical notes.
209
636000
2000
Тэд өөр өөр хөгжмийн өнгө гаргахгүй.
10:50
Rather, they produce the different particles making up the world around us.
210
638000
4000
Оронд нь, тэд хүрээлэн буй ертөнцийг бүрдүүлэх янз бүрийн бодисуудыг бүтээнэ.
10:54
So if these ideas are correct,
211
642000
1000
Хэрвээ энэ санаа зөв бол, ертөнцийн
10:55
this is what the ultra-microscopic landscape of the universe looks like.
212
643000
5000
ултра-микроскопон төрх ингэж харагдах юм.
11:00
It's built up of a huge number
213
648000
2000
Ертөнц нь маш их хэмжээний эдгээр өчүүхэн
11:02
of these little tiny filaments of vibrating energy,
214
650000
4000
жижиг, чичирхийлж буй энергийн утаснуудаас бүрднэ.
11:06
vibrating in different frequencies.
215
654000
2000
Өөр өөр давтамжаар чичирхийлж буй.
11:08
The different frequencies produce the different particles.
216
656000
3000
Янз бүрийн давтамж нь, янз бүрийн бодисийг бүрдүүлнэ.
11:11
The different particles are responsible
217
659000
3000
Олон төрлийн бодисууд нь хүрээлэн буй
11:14
for all the richness in the world around us.
218
662000
3000
ертөнцийн баялаг шинжийг бүрдүүлэхэд үүрэгтэй.
11:17
And there you see unification,
219
665000
2000
Энд "Нэгдэл" харагдаж байна.
11:19
because matter particles, electrons and quarks,
220
667000
3000
Матери, электрон ба кваркууд, цацраг,
11:22
radiation particles, photons, gravitons, are all built up from one entity.
221
670000
6000
фотон, гравитон гээд бүгд л нэг төрлийн бүрдүүлэгчээс тогтоно.
11:28
So matter and the forces of nature all are put together
222
676000
4000
Тэгэхээр, матери болон байгалийн хүчнүүд хамтдаа
11:32
under the rubric of vibrating strings.
223
680000
2000
чичирхийлж буй утаснуудийн дүрэмд захирагдна.
11:34
And that's what we mean by a unified theory.
224
682000
4000
"Нэгдсэн онол" гэж энийг л хэлээд байгаа юм.
11:38
Now here is the catch.
225
686000
2000
Гол түлхүүр нь нь гэвэл,
11:40
When you study the mathematics of string theory,
226
688000
3000
Стринь Онолын математик үндсийг судлах юм бол
11:43
you find that it doesn't work
227
691000
2000
энэ нь гуравхан-хэмжээстэй ертөнцөд
11:45
in a universe that just has three dimensions of space.
228
693000
3000
хүчингүй гэдэг нь харагдана.
11:48
It doesn't work in a universe with four dimensions of space, nor five, nor six.
229
696000
4000
Энэ нь орон зайн 4, 5, бүр 6 хэмжээст ч хүчингүй.
11:52
Finally, you can study the equations, and show that it works
230
700000
4000
Энэ бүхний эцэст, тэгшитгэлээс харвал, энэ л зөвхөн
11:56
only in a universe that has 10 dimensions of space
231
704000
4000
орон-зайн 10, хугацааны 1-хэмжээст
12:00
and one dimension of time.
232
708000
2000
ертөнцөд л хүчинтэй болж таарна.
12:02
It leads us right back to this idea of Kaluza and Klein --
233
710000
5000
Энэ нь биднийг өнөөх Калуза, Клейний
12:07
that our world, when appropriately described,
234
715000
3000
зөв дүрсэлсэн нөхцөлд ертөнц бидний харж чадахаас
12:10
has more dimensions than the ones that we see.
235
718000
3000
гадна олон хэмжээсүүдтэй гэх санаа руу хөтөлнө.
12:13
Now you might think about that and say, well,
236
721000
3000
Яг одоо таны бодож байгаачлан
12:16
OK, you know, if you have extra dimensions, and they're really tightly curled up,
237
724000
3000
илүү нэмэлт хэмжээсүүд байдаг, тэр нь мушгиа,
12:19
yeah, perhaps we won't see them, if they're small enough.
238
727000
4000
маш жижигхэн учраас харж болдоггүй юм байж.
12:23
But if there's a little tiny civilization of green people walking around down there,
239
731000
3000
Хэрвээ тэр доор жижигхэн ногоон хүмүүс алхаж байдаг гэвэл
12:26
and you make them small enough, and we won't see them either. That is true.
240
734000
5000
тэд хэтэрхий жижиг болохоор бид харж чадахгүй.
12:31
One of the other predictions of string theory --
241
739000
3000
Өөр бас нэг стринь онолын тухай таамаг гэвэл...
12:34
no, that's not one of the other predictions of string theory.
242
742000
3000
За за, өөр ямар ч стринь онолын тухай таамаг гэж байхгүй ээ.
12:37
(Laughter)
243
745000
1000
(..инээд..)
12:38
But it raises the question:
244
746000
2000
Гэхдээ нэг асуулт эндээс гарч ирэх нь, эдгээр нэмэлт
12:40
are we just trying to hide away these extra dimensions,
245
748000
2000
хэмжээсүүдийг бид далдлах гэж оролдоод байна уу эсвэл
12:42
or do they tell us something about the world?
246
750000
3000
эдгээр хэмжээсүүд нь ертөнцийн тухай ямар нэг юм хэлэх гээд байна уу?
12:45
In the remaining time, I'd like to tell you two features of them.
247
753000
4000
Үлдсэн багахан хугацаанд би тэдгээрийн шинж байдлыг хэлье л дээ.
12:49
First is, many of us believe that these extra dimensions
248
757000
4000
Нэгд гэвэл, нэмэлт хэмжээсүүд нь магадгүй онолын физикийн,
12:53
hold the answer to what perhaps is the deepest question
249
761000
4000
онолын шинжлэх ухааны хамгийн гүнзгий
12:57
in theoretical physics, theoretical science.
250
765000
3000
асуултын хариу гэж олон хүмүүс үздэг.
13:00
And that question is this: when we look around the world,
251
768000
4000
Ямар асуулт вэ гэвэл, эргэн тойрноо бид харах үед,
13:04
as scientists have done for the last hundred years,
252
772000
2000
яг л эрдэмтэд өнгөрсөн зуун жилд харснаар,
13:06
there appear to be about 20 numbers that really describe our universe.
253
774000
4000
ертөнцийг дүрслэх 20 тоо байна.
13:10
These are numbers like the mass of the particles,
254
778000
3000
Электрон ба кваркууд гэх мэт бөөмсийн масс,
13:13
like electrons and quarks, the strength of gravity,
255
781000
2000
гравитацын чадал,
13:15
the strength of the electromagnetic force --
256
783000
2000
цахилгаан-соронзон хүчний чадал
13:17
a list of about 20 numbers
257
785000
2000
гэх мэтийн гайхалтай нарийн
13:19
that have been measured with incredible precision,
258
787000
3000
хэмжигдсэн 20 тогтмол тоо. Гэхдээ
13:22
but nobody has an explanation
259
790000
2000
яагаад эдгээр тоонууд ийм утгуудыг агуулж
13:24
for why the numbers have the particular values that they do.
260
792000
4000
байдаг вэ гэдэгт хариулж чадах хүн байхгүй.
13:28
Now, does string theory offer an answer?
261
796000
3000
Одоо, Стринь онол хариулт өгч чадна гэж үү?
13:31
Not yet.
262
799000
1000
-Хараахан үгүй.
13:32
But we believe the answer for why those numbers have the values they do
263
800000
4000
Гэхдээ бидний итгэж байгаагаар яагаад тоонууд ийм тодорхой утгууд агуулж
13:36
may rely on the form of the extra dimensions.
264
804000
3000
байдаг нь магадгүй тэдгээр нэмэлт хэмжээсүүдэд орших байх.
13:39
And the wonderful thing is, if those numbers
265
807000
2000
Гайхалтай нь гэвэл, эдгээр тоонууд мэдэгдсэнээс
13:41
had any other values than the known ones,
266
809000
3000
өөр утгатай байсан бол
13:44
the universe, as we know it, wouldn't exist.
267
812000
3000
бидний мэдэх ертөнц гэж байхгүй байх байсан.
13:47
This is a deep question.
268
815000
1000
Энэ их гүн гүнзгий асуулт л даа.
13:48
Why are those numbers so finely tuned
269
816000
2000
Яагаад эдгээр тоонууд оддыг гялалзуулахаар, гаригсыг
13:50
to allow stars to shine and planets to form,
270
818000
2000
бүтээхээр, яг зөв тохируулагдчихсан байдаг бил ээ?
13:52
when we recognize that if you fiddle with those numbers --
271
820000
3000
Хэрвээ тэр тоонуудыг өөрчлөхөөр оролдвол,
13:55
if I had 20 dials up here
272
823000
2000
тэнд 20 тоо байна гэвэл
13:57
and I let you come up and fiddle with those numbers,
273
825000
2000
тэгээд чи тэрнийг жаахан өөрчлөхөөр оролдвол
13:59
almost any fiddling makes the universe disappear.
274
827000
4000
яаж ч өөрчилсөн орчлон үгүй болно.
14:03
So can we explain those 20 numbers?
275
831000
3000
Тэдгээр тоонуудыг юу гэж тайлбарлах вэ?
14:06
And string theory suggests that those 20 numbers
276
834000
2000
Стринь Онолын үзэж байгаагаар бол тэдгээр тоонууд
14:08
have to do with the extra dimensions.
277
836000
2000
өнөөх нэмэлт хэмжээсүүдтэй холбоотой.
14:10
Let me show you how.
278
838000
2000
Яг яаж гэдгийг харуулъя.
14:12
So when we talk about the extra dimensions in string theory,
279
840000
4000
Стринь Онол дахь нэмэлт хэмжээсүүдийн тухай ярих үед,
14:16
it's not one extra dimension,
280
844000
2000
Калуза ба Клейний хэлсэн шиг
14:18
as in the older ideas of Kaluza and Klein.
281
846000
4000
дахиад ганц хэмжээс байдаг биш.
14:22
This is what string theory says about the extra dimensions.
282
850000
3000
Стринь Онол юу гэж байна вэ гэхээр,
14:25
They have a very rich, intertwined geometry.
283
853000
3000
тэд маш баялаг, солбилцсон геометртэй.
14:28
This is an example of something known as a Calabi-Yau shape --
284
856000
4000
Энэ бол Калаби- Яау хэлбэрийн жишээ юм.
14:32
name isn't all that important.
285
860000
2000
За нэр нь тийм чухал биш ээ.
14:34
But, as you can see,
286
862000
2000
Таны харж байгаачлан,
14:36
the extra dimensions fold in on themselves
287
864000
3000
нэмэлт хэмжээсүүд нь дээр дээрээсээ давхралдаж, нугаларчихсан,
14:39
and intertwine in a very interesting shape, interesting structure.
288
867000
4000
маш сонирхолтой бүтэц, дүрсийг үүсгэж байгаа юм.
14:43
And the idea is that if this is what the extra dimensions look like,
289
871000
5000
Гол санаа нь бол, хэрвээ нэмэлт хэмжээсүүд ингэж харагддаг юм бол
14:48
then the microscopic landscape of our universe all around us
290
876000
4000
ертөнцийн микроскопийн дүр төрх хамгийн жижиг
14:52
would look like this on the tiniest of scales.
291
880000
2000
бүтцэндээ мөн ингэж харагдах юм.
14:54
When you swing your hand,
292
882000
1000
Хэрвээ та гараа тойрог маягаар хөдөлгөвөл,
14:55
you'd be moving around these extra dimensions over and over again,
293
883000
3000
энэ нь эдгээр нэмэлт хэмжээсүүдийн эргэн тойрноор хөдөлж байгаатай адил.
14:58
but they're so small that we wouldn't know it.
294
886000
2000
Гэхдээ тэд маш жижиг болохоор харах боломжгүй байх болно.
15:00
So what is the physical implication, though, relevant to those 20 numbers?
295
888000
3000
Тэхээр эдгээр 20 тооны физик ач холбогдол нь юу вэ?
15:03
Consider this. If you look at the instrument, a French horn,
296
891000
3000
Жишээ нь, хэрвээ Франц бүрээг харах юм бол
15:06
notice that the vibrations of the airstreams
297
894000
3000
агаарын урсгалын чичирхийлэл нь
15:09
are affected by the shape of the instrument.
298
897000
2000
зэмсгийн хэлбэрээс хамаарч байгаа юм.
15:11
Now in string theory,
299
899000
2000
Харин Стринь Онолд, бүх тоонууд нь
15:13
all the numbers are reflections of the way strings can vibrate.
300
901000
3000
утаснуудын хэрхэн чичирхийлэхээс хамаарна.
15:16
So just as those airstreams
301
904000
2000
Яг агаарын урсгал зэмсэгийн
15:18
are affected by the twists and turns in the instrument,
302
906000
3000
мушгиа ороомог хэлбэрээс хамаардаг шиг,
15:21
strings themselves will be affected
303
909000
2000
утаснуудын чичирхийлэл нь ч бас
15:23
by the vibrational patterns in the geometry within which they are moving.
304
911000
4000
оршин буй орон зайнхаа геометр хэмжээсээс хамаарна.
15:27
So let me bring some strings into the story.
305
915000
2000
Тэхээр одоо зарим жишээ утаснуудыг харъя л даа.
15:29
And if you watch these little fellows vibrating around --
306
917000
3000
Эдгээр чичирхийлж байгаа жижигхэн зүйлсийг харвал
15:32
they'll be there in a second -- right there,
307
920000
2000
хормын төдийд тэнд очно
15:34
notice that they way they vibrate is affected
308
922000
2000
тэдгээрийн чичрэх зарчим нь
15:36
by the geometry of the extra dimensions.
309
924000
2000
нэмэлт хэмжээсийн геометрээс хамаарна.
15:38
So, if we knew exactly what the extra dimensions look like --
310
926000
3000
Хэрвээ бид нэмэлт хэмжээсүүд яг хэрхэн
15:41
we don't yet, but if we did --
311
929000
2000
харагддагийг олж мэдэж чадвал,
15:43
we should be able to calculate the allowed notes,
312
931000
3000
байж болох өнгөнүүдийг, байж болох
15:46
the allowed vibrational patterns.
313
934000
2000
чичиргээний зарчимуудыг тооцон гаргаж чадна.
15:48
And if we could calculate the allowed vibrational patterns,
314
936000
3000
Хэрвээ бид байж болох чичиргээний зарчмыг тооцож чадвал,
15:51
we should be able to calculate those 20 numbers.
315
939000
3000
бид тэдгээр 20 тоог тооцож гаргаж чадна.
15:54
And if the answer that we get from our calculations
316
942000
4000
Хэрвээ тооцоолж гаргасан хариунууд
15:58
agrees with the values of those numbers
317
946000
2000
нарийн туршилтаар хэмжигдэж
16:00
that have been determined
318
948000
2000
гаргасан тогтмолын утгатай таарч
16:02
through detailed and precise experimentation,
319
950000
3000
байх юм бол
16:05
this in many ways would be the first fundamental explanation
320
953000
5000
энэ нь яагаад ертөнц байгаа шигээ
16:10
for why the structure of the universe is the way it is.
321
958000
5000
ингэж тогтсон талаарх өргөн хүрээний тайлбар болж чадна.
16:15
Now, the second issue that I want to finish up with is:
322
963000
3000
Одоо хөндөх хоёр дахь асуудал бол,
16:18
how might we test for these extra dimensions more directly?
323
966000
5000
Нэмэлт хэмжээсүүдийг яаж шууд хэмжих вэ?
16:23
Is this just an interesting mathematical structure
324
971000
3000
Энэ нь зүгээр л өмнө нь тайлбарлах боломжгүй байсан
16:26
that might be able to explain
325
974000
2000
үзэгдлүүдийг тайлбарлах
16:28
some previously unexplained features of the world,
326
976000
5000
бас нэг математикийн сонирхолтой загвар уу эсвэл
16:33
or can we actually test for these extra dimensions?
327
981000
3000
бид үүнийг жинхэнээр нь шууд туршиж болох уу?
16:36
And we think -- and this is, I think, very exciting --
328
984000
2000
Миний бодлоор бол энэ үнэхээр сэтгэл хөдлөм,
16:38
that in the next five years or so we may be able to test
329
986000
4000
дараагийн таван жил гэхэд бид эдгээр нэмэлт
16:42
for the existence of these extra dimensions.
330
990000
3000
хэмжээсүүдийг шалгаж мэдэх боломжтой болно.
16:45
Here's how it goes. In CERN, Geneva, Switzerland,
331
993000
4000
Европын Цөмийн Судалгааны Төв, Швейцарийн Женевт
16:49
a machine is being built called the Large Hadron Collider.
332
997000
4000
"Их Адрон Коллайдер" гэдэг машин бүтээж байгаа.
16:53
It's a machine that will send particles around a tunnel,
333
1001000
3000
Энэ машин нь бөөмүүдийг өөд өөдөөс нь
16:56
opposite directions, near the speed of light.
334
1004000
2000
гэрлийн хурдтай ойр хурдаар шиднэ.
16:58
Every so often those particles will be aimed at each other,
335
1006000
4000
Өөд өөдөөсөө чиглэн угталцан явж
17:02
so there's a head-on collision.
336
1010000
2000
байгаа бөөмс мөргөлдөнө.
17:04
The hope is that if the collision has enough energy,
337
1012000
4000
Хэрвээ мөргөлдөөн хангалттай энерги үүсгэх юм бол
17:08
it may eject some of the debris from the collision
338
1016000
3000
энэ зарим жижиг хэсгүүдээ бидний мэдэх
17:11
from our dimensions, forcing it to enter into the other dimensions.
339
1019000
5000
хэмжээсүүдээс гаргаад, нэмэлт хэмжээсүүд рүү түлхэн цацах юм.
17:16
How would we know it?
340
1024000
2000
Бид яаж мэдэх юм бэ гэж үү?
17:18
Well, we'll measure the amount of energy after the collision,
341
1026000
3000
Тэсрэлтийн дараах энергийг бид хэмжээд,
17:21
compare it to the amount of energy before,
342
1029000
2000
тэрийгээ эхэнд нь агуулагдаж байсан энергитэй жишиж үзнэ.
17:23
and if there's less energy after the collision than before,
343
1031000
4000
Хэрвээ эхэнд байснаас бага энерги байх юм бол
17:27
this will be evidence that the energy has drifted away.
344
1035000
2000
энэ нь энерги шилжин гарсаны баталгаа болох болно.
17:29
And if it drifts away in the right pattern that we can calculate,
345
1037000
3000
Хэрвээ энерги бидний яг тооцоолсны дагуу
17:32
this will be evidence that the extra dimensions are there.
346
1040000
3000
байх юм бол энэ нь мөн нэмэлт хэмжээсүүд оршихын баталгаа болно.
17:35
Let me show you that idea visually.
347
1043000
2000
Энэ санааг зураглаж харуулъя.
17:37
So, imagine we have a certain kind of particle called a graviton --
348
1045000
3000
Гравитон гэх жижиг хэсэг байна гэе.
17:40
that's the kind of debris we expect to be ejected out,
349
1048000
4000
Хэрвээ нэмэлт хэмжээсүүд үнэн бол гравитонууд
17:44
if the extra dimensions are real.
350
1052000
2000
бидний тооцоогоор замхран гарна.
17:46
But here's how the experiment will go.
351
1054000
1000
Туршилт яг яаж явагдах нь энэ байна.
17:47
You take these particles. You slam them together.
352
1055000
3000
Эдгээр жижиг бөөмсийг аваад, тэднийг хүчтэйгээр савлана.
17:50
You slam them together, and if we are right,
353
1058000
2000
Савлах үед, хэрвээ зөв явагдвал,
17:52
some of the energy of that collision
354
1060000
2000
мөргөлдөөнөөс үүсэх зарим хэсэг энерги
17:54
will go into debris that flies off into these extra dimensions.
355
1062000
4000
нэмэлт хэмжээсүүд рүү нэвтэрч замхрах болно.
17:58
So this is the kind of experiment
356
1066000
2000
Энэ бол дараагийн 5, 7
18:00
that we'll be looking at in the next five, seven to 10 years or so.
357
1068000
4000
магадгүй 10 жилийн дотор бид харах туршилт.
18:04
And if this experiment bears fruit,
358
1072000
3000
Хэрвээ энэ туршилт жимсээ өгвөл,
18:07
if we see that kind of particle ejected
359
1075000
3000
хэрвээ эхэлсэнээс бага энергитэй болж дуусвал,
18:10
by noticing that there's less energy in our dimensions
360
1078000
3000
бөөмс замхарсаныг олвол,
18:13
than when we began,
361
1081000
2000
энэ нь өөр нэмэлт хэмжээсүүд байдаг
18:15
this will show that the extra dimensions are real.
362
1083000
3000
гэдгийг харуулж чадах юм.
18:18
And to me this is a really remarkable story,
363
1086000
3000
Надад бол энэ үнэхээр гайхамшигтай түүх,
18:21
and a remarkable opportunity. Going back to Newton with absolute space --
364
1089000
4000
гайхамшигтай боломж. Ньютон абсолют орон зай гээд
18:25
didn't provide anything but an arena, a stage
365
1093000
2000
үзэгдэл тодорхой байрлалд болдогийг
18:27
in which the events of the universe take place.
366
1095000
2000
харуулсан. Дараа нь Эйнштейн хэлэхдээ
18:29
Einstein comes along and says,
367
1097000
2000
таталцлын хүч бол цаг хугацаа,
18:31
well, space and time can warp and curve -- that's what gravity is.
368
1099000
3000
орон-зайд гарсан хонхорхой гэсэн.
18:34
And now string theory comes along and says,
369
1102000
4000
Харин одоо Стринь Онол
18:38
yes, gravity, quantum mechanics, electromagnetism,
370
1106000
3000
хэлэхдээ гравитаци, квантын механик,
18:41
all together in one package,
371
1109000
2000
цахилгаан-соронзон бүгд нэг багц.
18:43
but only if the universe has more dimensions than the ones that we see.
372
1111000
4000
Гэхдээ зөвхөн бидний харж чадахаас өөр олон хэмжээсүүд байгаа нөхцөлд.
18:47
And this is an experiment that may test for them in our lifetime.
373
1115000
5000
Тэгэхээр энэ бол бидний амьдрах хугацаанд хийж болох туршилт.
18:52
Amazing possibility.
374
1120000
2000
Гайхамшигтай боломж шүү.
18:54
Thank you very much.
375
1122000
2000
Маш их баярлалаа.
18:56
(Applause)
376
1124000
7000
Алга ташилт..
ABOUT THE SPEAKER
Brian Greene - PhysicistBrian Greene is perhaps the best-known proponent of superstring theory, the idea that minuscule strands of energy vibrating in a higher dimensional space-time create every particle and force in the universe.
Why you should listen
Greene, a professor of physics and mathematics at Columbia University, has focused on unified theories for more than 25 years, and has written several best-selling and non-technical books on the subject including The Elegant Universe, a Pulitzer finalist, and The Fabric of the Cosmos — each of which has been adapted into a NOVA mini-series. His latest book, The Hidden Reality, explores the possibility that our universe is not the only universe.
Greene believes science must be brought to general audiences in new and compelling ways, such as his live stage odyssey, Icarus at the Edge of Time, with original orchestral score by Philip Glass, and the annual World Science Festival, which he co-founded in 2008 with journalist Tracy Day.
Brian Greene | Speaker | TED.com