TED2006
Larry Brilliant: My wish: Help me stop pandemics
لاری بریلیانت: دەیەوێت بڵاوبوونەوەکان بوەستێنێت
Filmed:
Readability: 4.3
854,467 views
دکتۆر لاری بریلیانت خەڵاتی تێدی وەرگرتوە لە ساڵی ٢٠٠٦. ئەو قسە دەکات دەربارەی ئەوەی چۆن نەخۆشی ئاوڵە لەناو برا لەم گەردوونەدا، هەروەها بانگەشە بۆ دروستکردنی سیستەمێکی جیهانی دەکات کە لەتوانایدا بێت نەخۆشیەکان بناسێتەوە و دیاریان بکات پێش ئەوەی بڵاو ببنەوە
Larry Brilliant - Epidemiologist, philanthropist
TED Prize winner Larry Brilliant has spent his career solving the ills of today -- from overseeing the last smallpox cases to saving millions from blindness -- and building technologies of the future. Now, as Chair of the Skoll Global Threats Fund, he's redefining how we solve the world's biggest problems. Full bio
TED Prize winner Larry Brilliant has spent his career solving the ills of today -- from overseeing the last smallpox cases to saving millions from blindness -- and building technologies of the future. Now, as Chair of the Skoll Global Threats Fund, he's redefining how we solve the world's biggest problems. Full bio
Double-click the English transcript below to play the video.
00:25
I'm the luckiest guy in the world.
0
0
2000
من خۆشبەخترین کەسم لە جیهاندا
00:28
I got to see the last case of killer smallpox in the world.
1
3000
4000
من دواین کەسم بینی کە بەهۆی نەخۆشی ئاوڵە مرد لە جیهاندا
00:32
I was in India this past year,
2
7000
2000
ساڵی ڕابردوو من لە هیندستان بووم
00:34
and I may have seen the last cases of polio in the world.
3
9000
4000
وە لەوانەیە من دواین حاڵەتەکانی نەخۆشی گێڕی منداڵم بینی بێت لە جیهاندا
00:40
There's nothing that makes you feel more -- the blessing and the honor
4
15000
4000
هیچ شتێک نیە کە وات لێبکات هەست بکەیت... بە شانازی و شەرەفمەندی
00:44
of working in a program like that than to know
5
19000
4000
لە کارکردن لە پڕۆگرامێکی لەم شێوەیە هەتا ئەوەی کە بزانیت
00:48
that something that horrible no longer exists.
6
23000
3000
لەمەودوا کە شتێکی ناخۆش نەماوە
00:52
So, I'm going to tell -- (Applause) --
7
27000
2000
کەواتە، من دەمەوێت بڵێم..... چەپڵە لێدان
00:56
so, I'm going to show you some dirty pictures.
8
31000
3000
من دەمەوێت چەند وێنەیەکی ناشرینتان نیشان بدەم
00:59
They are difficult to watch, but you should look at them with optimism
9
34000
6000
تەماشاکردنیان زۆر ناڕەحەتە بەڵام پێویستە بە گەشبینیەوە تەماشایان بکەن
01:05
because the horror of these pictures will be matched
10
40000
5000
لەبەرئەوەی ناڕەحەتی و قێزەونی ئەم وێنانە یەک دەگرێتەوە
01:10
by the uplifting quality of knowing that they no longer exist.
11
45000
4000
بە بەرزکردنەوەی کوالێتی کە بەهیچ شێوەیەک نەمێنێت
01:15
But first I'm going to tell you a little bit about my own journey.
12
50000
4000
بەڵام، سەرەتا من دەمەوێت هەندێ باسی گەشتەکەمتان بۆ بکەم
01:20
My background is not exactly the conventional medical education
13
55000
3000
باکگراوندی ژیانی من بەو شێوە ئاساییە نیە لە پەروەردەی تەندروستی
01:23
that you might expect.
14
58000
2000
بەو شێوەیەی کە ئێوە لێی تێدەگەن
01:27
When I was an intern in San Francisco,
15
62000
3000
کاتێک من لە سان فرانسیسکۆ بووم
01:30
I heard about a group of Native Americans
16
65000
3000
گوێم لە ناوی گروپێکی ئەمریکیە ئەسڵیەکان بووم
01:33
who had taken over Alcatraz Island,
17
68000
2000
ئەوانەی کە دەستیان گرتبوو بە سەر دورگەی ئەلکاترازدا
01:35
and a Native American who wanted to give birth on that island,
18
70000
3000
ئەمریکیە ئەسڵیەکان دەیانویست منداڵیان ببێت لەسەر ئەو دورگەیە
01:38
and no other doctor wanted to go and help her give birth.
19
73000
4000
وە هیچ دکتۆرێک نەیدەویست یارمەتیان بدەن لە منداڵ بونەکەدا
01:42
I went out to Alcatraz, and I lived on the island for several weeks.
20
77000
3000
من چووم بۆ ئەلکاتراز و چەند هەفتەیەک لەوێ مامەوە
01:46
She gave birth; I caught the baby; I got off the island;
21
81000
3000
ئافرەتێک منداڵی بوو، وە من هەڵم گرت و دوورگەکەم بەجێ هێشت
01:49
I landed in San Francisco; and all the press wanted to talk to me
22
84000
4000
لە سان فرانسیسکۆ دابەزیم و هەموو میدیاکان دەیانویست قسەم لەگەڵ بکەن
01:53
because my three weeks on the island made me an expert in Indian affairs.
23
88000
4000
لەبەرئەوەی ئەو سێ هەفتەی لەو دوورگەیە بەسەرم برد منی کرد بە شارەزا لە کاروباری هیندیەکان
01:58
I wound up on every television show.
24
93000
2000
لە هەموو بەرنامە تەلەفیزیۆنیەکاندا دەرکەوتم
02:00
Someone saw me on television; they called me up; and they asked me
25
95000
3000
کەسێک منی لە تەلەفیزیۆن بینی و بانگی کردم ، وە پرسیاریان لێکردم
02:03
if I'd like to be in a movie and to play a young doctor
26
98000
3000
کە من بەشدار بم لە فیلمێکدا و ڕۆڵی دکتۆرێک بگێڕم
02:06
for a bunch of rock and roll stars who were traveling in a bus ride
27
101000
3000
بۆ کۆمەڵێک ئەستێرەی ڕۆک کە بە پاس گەشت دەکەن
02:09
from San Francisco to England. And I said, yes, I would do that,
28
104000
4000
لە سان فرانسیسکۆوە بۆ ئینگلتەرا. وە من وتم ڕازیم و ئەو کارە دەکەم
02:13
so I became the doctor in an absolutely awful movie
29
108000
4000
بووم بە دکتۆرێک لە فیلمێکی زۆر ناخۆش
02:17
called "Medicine Ball Caravan."
30
112000
3000
بە ناوی (کەرەڤانێکی خڕی تەندروستی)
02:20
Now, you know from the '60s,
31
115000
2000
ئێستا، ئێوە دەزانن لە (٦٠) ەکانەوە
02:22
you're either on the bus or you're off the bus.
32
117000
3000
تۆ یان لە ناو پاس دەبیت یان لەدەرەوەی پاسەکە
02:25
I was on the bus. My wife and I, of 37 years, joined the bus.
33
120000
3000
من لە ناو پاسەکە بووم. دوای (٣٧) ساڵ من و خێزانەکەم چوینە ناو پاسەوە
02:28
Our bus ride took us from San Francisco to London.
34
123000
3000
پاسەکە ئێمەی لە سان فرانسیسکۆوە برد بۆ لەندەن
02:31
We switched buses at the big pond. We then got on two more buses
35
126000
4000
لە نزیک دەریاچەیەکی گەورەدا پاسەکەمان گۆڕی. دوای ئەوە چوینە ناو دوو پاسی ترەوە
02:35
and we drove through Turkey and Iran, Afghanistan,
36
130000
3000
وە بەرەو تورکیا، ئێران، ئەفغانستان ڕۆشتین
02:38
over the Khyber Pass, into Pakistan, like every other young doctor.
37
133000
5000
لە ڕێڕەوی (خەیبەر) وەک هەموو دکتۆرێکی تر بەرەو پاکستان ڕۆشتین
02:43
This is us at the Khyber Pass, and that's our bus.
38
138000
2000
ئەمە ئێمەین لە ڕێڕەوی (خەیبەر) و ئەوە پاسەکەمانە
02:45
We had some difficulty getting over the Khyber Pass,
39
140000
3000
توشی کەمێک ناڕەحەتی بووین تاگەیشتینە ڕێرەوی (خەیبەر )
02:49
but we wound up in India.
40
144000
2000
بەڵام، گەیشتینە هندستان
02:52
And then, like everyone else in our generation,
41
147000
2000
دوای ئەوە، وەک هەموو کەسێکی ئەم نەوەیە
02:54
we went to live in a Himalayan monastery.
42
149000
2000
چوین بۆ پەرستگای هیمالایا تا لەوێ بژین
02:56
(Laughter)
43
151000
2000
پێکەنین
03:00
This is just like a residency program,
44
155000
2000
ئەمە وەک پڕۆگرامی مانەوە وایە
03:02
for those of you that are in medical school.
45
157000
2000
بۆ ئەوانەی کە لە بەشی تەندروستین
03:04
And we studied with a wise man, a guru named Karoli Baba,
46
159000
6000
ئێمە لەگەڵ پیاوێکی زیرەک و بە متمانە دەرسمان خوێند کە ناوی (کاڕۆڵی بابا)بوو
03:10
who then told me to get rid of the dress,
47
165000
3000
کە دوایی پێی وتم واز لە لەبەر کردنی عەزی بهێنم
03:13
put on a three-piece suit,
48
168000
2000
وە قاتێکی سێ پارچە لەبەر بکەم
03:15
go join the United Nations as a diplomat
49
170000
3000
بڕۆ وەک دیبلۆماتێک کار لەگەڵ نەتەوە یەکگرتووەکان بکە
03:18
and work for the World Health Organization.
50
173000
3000
وە کار بۆ ڕێکخراوی تەندروستی جیهانی بکە
03:21
And he made an outrageous prediction that smallpox would be eradicated,
51
176000
4000
ئەو پێشبینییەکی خراپی لەسەر (ئاوڵە) کرد کە لەناو دەچێت
03:25
and that this was God's gift to humanity
52
180000
3000
ئەوە دیاری خودا بوو بۆ مرۆڤایەتی
03:28
because of the hard work of dedicated scientists.
53
183000
3000
بەهۆی کاری زۆری زاناکان کە پێشکەشی دەکەن
03:31
And that prediction came true, and this little girl is Rahima Banu,
54
186000
5000
ئەم پێشبینییە بوو بە ڕاستی وە ئەو کچە بچوکە (ڕاهیما بانوو)ە
03:36
and she was the last case of killer smallpox in the world.
55
191000
4000
ئەو دواین کچە کە نەخۆشی کوشندەی (ئاوڵە)ی هەبوو لە جیهاندا
03:40
And this document is the certificate that the global commission signed
56
195000
5000
وە ئەم بەڵگەیە بڕوانامەیەکە لیژنەی جیهانی ئیمزای کردووە
03:45
certifying the world to have eradicated the first disease in history.
57
200000
5000
کە ئەوە نیشان دەدات کە جیهان یەکەم نەخۆشی لە مێژودا لەناو برد
03:51
The key to eradicating smallpox was early detection, early response.
58
206000
6000
هۆکاری نەمانی ئاوڵە بەهۆی زوو دۆزینەوە و زۆر کاریگەری و وەڵام دانەوە بوو
03:57
I'm going to ask you to repeat that: early detection, early response.
59
212000
4000
من داواتان لێ دەکەم کە ئەمە دووبارە بکەنەوە: زوو دۆزینەوە، زوو وەڵام دانەوە
04:01
Can you say that?
60
216000
2000
دەتوانن ئەوە بڵێن؟
04:03
Audience: Early detection, early response.
61
218000
2000
ئامادەبووان: زوو دۆزینەوە ، زوو وەڵام دانەوە
04:05
Larry Brilliant: Smallpox was the worst disease in history.
62
220000
3000
لاری بریلیانت: ئاوڵە خراپترین نەخۆشییە لە مێژودا
04:08
It killed more people than all the wars in history.
63
223000
3000
زۆرترین خەڵکی کوشتووە بە بەراورد لەگەڵ هەموو جەنگەکانی مێژودا
04:11
In the last century, it killed 500 million people.
64
226000
5000
لە سەدەی ڕابردودا، ئەو نەخۆشیە ٥٠٠ ملێۆن کەسی کوشت
04:17
More than two -- you're reading about Larry Page already,
65
232000
3000
زیاتر لە دوو... ئێوە لە ئێستادا خەریکی خوێندنەوەی (لاری پەیج ) ن
04:20
somebody reads very fast. (Laughter)
66
235000
2000
کەسێک زۆر بە خێرایی دەیخوێنێتەوە. پێکەنین
04:22
In the year that Larry Page and Sergey Brin --
67
237000
3000
لەو ساڵەی کە (لاری پەیج) و (سێرگی برین)
04:25
with whom I have a certain affection and a new affiliation --
68
240000
3000
کەسێک کە کاریگەری هەیە لەسەرم و هاوشێوەی یەکترن
04:28
in the year in which they were born,
69
243000
2000
لەو ساڵەی کە هەردوکیان لە دایک بوون
04:30
two million people died of smallpox.
70
245000
3000
دوو ملیۆن کەس بەهۆی نەخۆشی ئاوڵەوە مردن
04:33
We declared smallpox eradicated in 1980.
71
248000
4000
ئێمە لە ساڵی ١٩٨٠ ڕامان گەیاند کە ئاوڵە نەماوە
04:38
This is the most important slide that I've ever seen in public health
72
253000
4000
ئەوە گرنگترین بەشە کە من بینیبێتم لە تەندروستی گشتیدا
04:42
because it shows you to be the richest and the strongest,
73
257000
4000
لەبەرئەوەی ، ئەوە نیشان دەدات کە ببیت بە دەوڵەمەند ترین و ئازاترین
04:46
and to be kings and queens of the world,
74
261000
2000
وە ببیت بە شاژنی هەموو جیهان
04:48
did not protect you from dying of smallpox.
75
263000
2000
ناتپارێزێت لە مردن بە هۆی ئاوڵەوە
04:50
Never can you doubt that we are all in this together.
76
265000
4000
بە هیچ شێوەیەک گومان مەکە لەوەی کە ئێمە لەمەدا بەیەکەوە بوین
04:55
But to see smallpox from the perspective of a sovereign
77
270000
4000
بەڵام بۆ بینینی ئەو نەخۆشیە لە ڕوانگەیەکی سەربەخۆوە
04:59
is the wrong perspective.
78
274000
2000
کارێک یاخود بیرێکی هەڵەیە
05:01
You should see it from the perspective of a mother
79
276000
3000
پێویستە تۆ لە ڕوانگەی دایکێکەوە تەماشای بکەی کە
05:04
watching her child develop this disease and standing by helplessly.
80
279000
4000
تەماشای منداڵەکەی دەکات کە نەخۆشیەکەی گەشە دەکات و ئەویش هیچی پێناکرێت
05:08
Day one, day two, day three, day four, day five, day six.
81
283000
11000
ڕۆژی یەکەم، ڕۆژی دووەم، ڕۆژی سێهەم، ڕۆژی چوارەم، ڕۆژی پێنجەم، ڕۆژی شەشەم
05:19
You're a mother and you're watching your child,
82
294000
3000
تۆ دایکێکیت و تەماشای منداڵەکەت دەکەیت
05:22
and on day six, you see pustules that become hard.
83
297000
5000
وە لە ڕۆژی شەشەمدا، دەبینیت بەشی دەرەوە ڕەق بووە
05:27
Day seven, they show the classic scars of smallpox umbilication.
84
302000
6000
لە ڕۆژی حەوتەمدا، چەند نیشانەیەکی نەخۆشی ئاوڵەکە دەردەکەوێت کە لاناچێت
05:33
Day eight.
85
308000
1000
ڕۆژی هەشتەم
05:34
And Al Gore said earlier that the most photographed image in the world,
86
309000
5000
وە (ئەل گۆر) باسی کرد کە گاریگەرترین وێنە لە جیهاندا
05:39
the most printed image in the world,
87
314000
2000
زۆرترین وێنە کە چاپ کراوە لە جیهاندا
05:41
was that of the Earth. But this was in 1974,
88
316000
3000
لەسەر زەوی بووە ، بەڵام ئەوە لە ساڵی ١٩٧٤ بوو
05:44
and as of that moment this photograph was the photograph
89
319000
3000
وە لەو کاتەدا، ئەو وێنەیە وێنەیەک بوو
05:47
that was the most widely printed
90
322000
2000
کە زۆرترین چاپی لێ کرا بوو
05:49
because we printed two billion copies of this photograph,
91
324000
3000
لەبەرئەوەی ئێمە دوو ملیۆن کۆپیمان لەو وێنەیە کرد
05:52
and we took them hand to hand, door to door,
92
327000
3000
وە دەست بە دەست و دەرگا بە دەرگا دامان بە خەڵک
05:55
to show people and ask them if there was smallpox in their house
93
330000
5000
بۆ ئەوەی نیشانی خەڵکی بدەین و پرسیاریان لێ بکەین کە ئایا نە خۆشی ئاوڵەیان هەیە لە ماڵەکانیاندا
06:00
because that was our surveillance system. We didn't have Google;
94
335000
4000
لەبەر ئەوەی ئەوە سیستەمی چاودێری کردنی ئێمەیە. ئێمە گۆگڵمان نەبوو
06:04
we didn't have web crawlers; we didn't have computers.
95
339000
3000
وێبێکی گواستنەوەمان نەبوو، کۆمپیتەرمان نەبوو
06:08
By day nine, you look at this picture, and you're horrified.
96
343000
5000
لە ڕۆژی نۆهەمدا، تەماشای ئەم وێنەیە دەکەیت و پێی ناڕەحەتی
06:13
I look at this picture and I say, "Thank God"
97
348000
2000
من تەماشای ئەم وێنەیە دەکەم دەڵێم ''سوپاس بۆ خوا''
06:15
because it's clear that this is only an ordinary case of smallpox,
98
350000
4000
لەبەرئەوەی ئەوە دیارە کە شتێکی ئاساییە لە حاڵەتی ئاوڵەدا
06:19
and I know this child will live.
99
354000
2000
وە دەزانن کە ئەم منداڵە دەژی
06:22
And by day 13, the lesions are scabbing, his eyelids are swollen,
100
357000
5000
لە ڕۆژی سیانزەهەمدا، برینەکانی لا دەچێت، قەراخ چاوەکانی باش دەبێت
06:27
but you know this child has no other secondary infection.
101
362000
4000
بەڵام دەزانین ئەو منداڵە هیچ ڕێگەیەکی تری نییە
06:31
And by day 20, while he will be scarred for life, he will live.
102
366000
5000
لە ڕۆژی بیستەمدا، پاش ئەوەی نیشانەکەی دەردەکەوێت بۆ هەموو ژیانی بەڵام ئەو دەژی
06:36
There are other kinds of smallpox that are not like that.
103
371000
4000
چەند جۆرێکی ئاوڵە هەیە کە وەک ئەوەیان نین
06:40
This is confluent smallpox,
104
375000
2000
ئەمە ئاوڵەیەکی تێکەڵە
06:42
in which there isn't a single place on the body where you could put a finger
105
377000
4000
کە ناتوانرێت پەنجە بخەیتە سەری لە یەک بەشی لەشیدا
06:46
and not be covered by lesions.
106
381000
3000
وە برین دانەپۆشراو بێت
06:49
Flat smallpox, which killed 100 percent of people who got it.
107
384000
4000
ئاوڵەی تەخت لە %١٠٠ ی ئەو کەسانە دەکوژێت کە توشی بوە
06:53
And hemorrhagic smallpox, the most cruel of all,
108
388000
4000
وە ئاوڵەی خوێن بەربون هەیە کە قورسترینیانە
06:57
which had a predilection for pregnant women.
109
392000
3000
کە زیاتر لە ئافرەتی سکپڕدا ڕوو دەدات
07:00
I've probably had 50 women die. They all had hemorrhagic smallpox.
110
395000
4000
نزیکەی ٥٠ ئافرەت مردون هەمویان ئاوڵەی خوێن بەربونیان هەبووە
07:04
I've never seen anybody die from it who wasn't a pregnant woman.
111
399000
3000
هیچ کەسێکم نەبینیوە کە مردبێت و سکپڕ نەبوبێت
07:09
In 1967, the WHO embarked on what was an outrageous program
112
404000
3000
لە ساڵی ١٩٦٧، ڕێکخراوی تەندروستی جیهانی دەستی کرد بە لێکۆڵینەوە لە ئەنجامی پڕۆگرامەکەی
07:12
to eradicate a disease.
113
407000
2000
بۆ نەهێشتنی ئەو نەخۆشییە
07:14
In that year, there were 34 countries affected with smallpox.
114
409000
4000
لەو ساڵەدا ٣٤ وڵات توشی ئاوڵە بوون
07:18
By 1970, we were down to 18 countries.
115
413000
4000
لە ساڵی ١٩٧٠، ئەو وڵاتانە کەم بوو بە ١٨ وڵات
07:22
1974, we were down to five countries.
116
417000
2000
لە ساڵی ١٩٧٤، وڵاتەکان کەم بووەوە و بوو بە ٥ وڵات
07:24
But in that year, smallpox exploded throughout India.
117
419000
5000
بەڵام لەو ساڵەدا، نەخۆشی ئاوڵە لە هەموو هندستان بڵاو بووەوە
07:29
And India was the place where smallpox made its last stand.
118
424000
5000
وە هندستان دواین شوێن بوو کە ئەو نەخۆشییەی تێدا مایەوە
07:34
In 1974, India had a population of 600 million.
119
429000
3000
لە ساڵی ١٩٧٤، دانیشتوانی هندستان ٦٠٠ ملیۆن بوون
07:37
There are 21 linguistic states in India,
120
432000
3000
٢١ شاری جیاواز لە هندستان هەیە
07:40
which is like saying 21 different countries.
121
435000
3000
وەکو وایە بڵێین ٢١ وڵاتی جیاوازە
07:43
There are 20 million people on the road at any time in buses
122
438000
3000
هەرکاتێک بێت ٢٠ ملیۆن کەس لە شەقامەکان و ناو پاسەکانە
07:46
and trains, walking, 500,000 villages, 120 million households,
123
441000
6000
شەمەندەفەرەکان هاتوچۆ دەکەن، ٥٠٠ هەزار گوند نشین، ١٢٠ ملیۆن کەس لە ماڵەوەن
07:52
and none of them wanted to report if they had a case of smallpox in their house
124
447000
5000
هیچ کەسێک لەمانە نایەوێت بڵێت نەخۆشی ئاوڵە هەیە لە ماڵەکانیاندا
07:57
because they thought that smallpox was the visitation of a deity,
125
452000
3000
لەبەرئەوەی ئەوان وا بیر دەکەنەوە کە ئەو نەخۆشییە کاتییە و سروشتییە
08:00
Shitala Mata, the cooling mother,
126
455000
2000
شیتالا ماتا، دایکە هێمنەکە
08:02
and it was wrong to bring strangers into your house
127
457000
4000
وە نەدەبوو کە هیچ کەسێکی نامۆ بهێنێت بۆ ماڵەوە
08:06
when the deity was in the house. No incentive to report smallpox.
128
461000
5000
کاتێک ئەو شتە سروشتییە لە ماڵەکەدا بوایە، هیچ هاندەرێک نییە بۆ ڕاپۆرت دانی ئەو نەخۆشییە
08:11
It wasn't just India that had smallpox deities;
129
466000
3000
تەنها هندستان نەبوو کە ئەو ئاوڵە سروشتییەی هەبوو
08:14
smallpox deities were prevalent all over the world.
130
469000
4000
سروشتی ئەو نەخۆشییە ئەوەیە کە کاتییە لە هەموو جیهاندا
08:18
So, how we eradicated smallpox was -- max vaccination wouldn't work.
131
473000
5000
کەواتە، بەو شێوەیەی کە ئاوڵە کۆتایی پێ دێت ئەوە بوو ... چارەسەری زۆر کاری تێ ناکات
08:23
You could vaccinate everybody in India,
132
478000
2000
دەتوانیت دەرمانی ئەو دژە نەخۆشییە بدەیت بە هەموو کەسێک لە هندستان
08:25
but one year later there'll be 21 million new babies,
133
480000
3000
بەڵام ساڵی داهاتوو ٢١ ملیۆن منداڵ دەبێت
08:28
which was then the population of Canada.
134
483000
2000
کە دەگاتە ژمارەی دانیشتوانی کەنەدا
08:30
It wouldn't do just to vaccinate everyone.
135
485000
3000
تەنها بە پێدانی ئەو دژە نەخۆشییە کار ناکات
08:33
You had to find every single case of smallpox in the world
136
488000
3000
پێویست بوو یەکە بە یەکەی حاڵەتی ئاوڵە لە جیهاندا بدۆزرێتەوە
08:36
at the same time and draw a circle of immunity around it.
137
491000
3000
وە لە هەمان کاتدا چارەسەرێکی بازنەیی بەرگری بە دەوریدا بکێشرێت
08:39
And that's what we did.
138
494000
2000
ئەوە ئەوە بوو کە ئێمە کردمان
08:42
In India alone, my 150,000 best friends and I
139
497000
3000
تەنها لە هیندستان من و ١٥٠ هەزار لە هاوڕێ خۆشەویستەکانم
08:45
went door to door with that same picture
140
500000
4000
دەرگا بە دەرگا گەڕاین و ئەو ڕەسمەمان پێ بوو
08:49
to every single house in India. We made over one billion house calls.
141
504000
4000
بۆ هەموو ماڵێکی هندستان. ئێمە زیاتر لە یەک بلیۆن خانومان بەسەر کردەوە
08:54
And in the process, I learned something very important.
142
509000
4000
من شتێکی زۆر گرنگ فێر بووم لەم کارەدا
08:58
Every time we did a house-to-house search,
143
513000
3000
هەر کاتێک کە ماڵ بە ماڵ دەگەڕاین
09:02
we had a spike in the number of reports of smallpox.
144
517000
5000
نیشانەیەکمان هەبوو بە کارمان دەهێنا لە هەندێک لە ڕاپۆرتەکانی نەخۆشی ئاوڵەدا
09:08
When we didn't search, we had the illusion that there was no disease.
145
523000
4000
کاتێک ئێمە نەدەگەڕاین، خەیاڵێکمان بۆ دروست دەبوو کە نەخۆشی نییە
09:12
When we did search, we had the illusion that there was more disease.
146
527000
4000
کاتێک کە دەگەڕاین، خەیاڵێکمان بۆ دروست دەبوو کە نەخۆشی زۆر هەیە
09:17
A surveillance system was necessary
147
532000
2000
سیستەمی چاودێری کردن پێویست بوو
09:19
because what we needed was early detection, early response.
148
534000
5000
چونکە ئەوەی کە پێویستمان بوو زوو دۆزینەوە و زوو چارەسەر کردن بوو
09:26
So, we searched and we searched, and we found
149
541000
3000
لەبەر ئەوە ئێمە دەگەڕاین و دەگەڕاین
09:29
every case of smallpox in India. We had a reward.
150
544000
3000
هەموو کەسێکی ئاوڵەمان لە هندستان دەدۆزییەوە و ئێمە پاداشتمان هەبوو
09:32
We raised the reward. We continued to increase the reward.
151
547000
4000
پاداشتەکەمان زیاد کرد، بەردەوام بووین لە زیاد کردنی پاداشتەکە
09:36
We had a scorecard that we wrote on every house.
152
551000
4000
لەسەر دەرگای هەموو ماڵێکمان دەنوسی
09:40
And as we did that, the number of reported cases in the world dropped to zero,
153
555000
5000
کاتێک ئەوەمان کرد ژمارەی ڕاپۆرتی ئەو نەخۆشییە کەم بووەوە بۆ سفر
09:45
and in 1980 we declared the globe free of smallpox.
154
560000
6000
وە لە ساڵی ١٩٨٠ ڕامان گەیاند کە جیهان پاک بوەتەوە لە ئاوڵە
09:51
It was the largest campaign in United Nations history until the Iraq war.
155
566000
6000
ئەوە گەورەترین کامپینی نەتەوە یەکگرتووەکان بوو لە مێژوو هەتا جەنگی عێراق
09:57
150,000 people from all over the world,
156
572000
5000
١٥٠ هەزار کەس لە سەرانسەری جیهانەوە
10:02
doctors of every race, religion, culture and nation,
157
577000
3000
دکتۆر لە هەموو ڕەگەزێک، ئاین، کۆمەڵگا و نەتەوە
10:05
who fought side by side, brothers and sisters, with each other,
158
580000
5000
کە بەیەکەوە شەڕیان دەکرد ، خوشک و براکان، لەگەڵ یەکتر
10:10
not against each other, in a common cause to make the world better.
159
585000
5000
نەک دژی یەکتر، بۆ هۆکارێکی هاوبەش تا جیهان باشتر بکەن
10:16
But smallpox was the fourth disease that was intended for eradication.
160
591000
4000
بەڵام نەخۆشی ئاوڵە چوارەم نەخۆشی بوو کە بەرەو نەمان دەچوو
10:20
We failed three other times.
161
595000
2000
سێ جارەکەی تر توشی شکست بوین
10:22
We failed against malaria, yellow fever and yaws.
162
597000
3000
لە دژی مەلاریا، تای زەرد، نەخۆشی گوێزەرەوە شکستمان هێنا
10:25
But soon we may see polio eradicated.
163
600000
4000
بەڵام بەم نزیکانە شەلەل ببینین
10:29
But the key to eradicating polio is early detection, early response.
164
604000
5000
بەڵام هۆکاری نەهێشتنی شەلەل ئەوەیە کە زوو بیدۆزینەوە و زوو چارەسەری بکەین
10:35
This may be the year we eradicate polio --
165
610000
3000
لەوانەیە ئەمە ئەو ساڵە بێت کە شەلەل ناهێڵین
10:38
that will make it the second disease in history.
166
613000
3000
کە دەیکات بە دووەم نەخۆشی لە مێژودا
10:41
And David Heymann, who's watching this on the webcast --
167
616000
4000
وە (دایڤد هیمان)، کە تەماشای ئەمە دەکات لە ڕێی پەخشی ئینتەرنێتەوە
10:45
David, keep on going. We're close. We're down to four countries.
168
620000
5000
دەیڤد بەردەوام بە. ئێمە نزیکین. ئێمە باسی چوار وڵات دەکەین
10:50
(Applause)
169
625000
5000
چەپڵە لێدان
10:56
I feel like Hank Aaron. Barry Bonds can replace me any time.
170
631000
4000
من وەک (هانک ئارۆنم). (باری بۆندس) دەتوانێت هەموو کات جێگەم بگرێتەوە
11:00
Let's get another disease off the list of terrible things to worry about.
171
635000
5000
با نەخۆشییەکی تر لە لیستەکە دەربهێنین و خەمی شتە خراپەکانی بخۆین
11:05
I was just in India working on the polio program.
172
640000
3000
من لە هیندستان بووم کارم لەسەر پڕۆگرامی شەلەل دەکرد
11:08
The polio surveillance program is four million people going door to door.
173
643000
6000
دەبوایە لە سیستەمی چاودێری کردنی شەلەلدا بچوینایە بۆ ٤ ملیۆن ماڵ، دەرگا بە دەرگا
11:14
That is the surveillance system.
174
649000
2000
ئەمە سیستەمی چاودێری کردنە
11:16
But we need to have early detection, early response.
175
651000
4000
بەڵام پێویستە دۆزینەوەی خێرا و چارەسەری خێرا مان هەبێت
11:20
Blindness, the same thing. The key to discovering blindness
176
655000
4000
چاو کوێری، هەمان شتە. کلیلی دۆزینەوەی کوێری و
11:24
is doing epidemiological surveys and finding out the causes of blindness
177
659000
5000
گەڕان بەدوایدا و هۆکاری پەیدا بوونی کوێری بدۆزینەوە
11:29
so you can mount the correct response.
178
664000
2000
تا بتوانیت بگەیتە ئەنجامێکی ڕاست
11:32
The Seva Foundation was started by a group of alumni
179
667000
4000
ڕێکخراوی (سێڤا) لەلایەن کۆمەڵێکەوە دەرچوو لەو ڕێکخراوە دروست کرا
11:36
of the smallpox eradication program who,
180
671000
3000
لە پڕۆگرامی نەهێشتنی ئاوڵەدا، کەسێک
11:39
having climbed the highest mountain,
181
674000
3000
هەڵگەڕان بە بەرزترین چیادا
11:42
tasted the elixir of the success of eradicating a disease,
182
677000
5000
کە دەرمانەکەی تاقی کردەوە لە بەدەست هێنانی نەهێشتنی ئەو نەخۆشییە
11:47
wanted to do it again.
183
682000
2000
ویستی دوبارەی بکاتەوە
11:49
And over the last 27 years, Seva's programs in 15 countries
184
684000
4000
بە درێژایی ٢٧ ساڵی ڕابردوو، پڕۆگرامی (سێڤا) لە ١٥ وڵاتدا
11:53
have given back sight to more than two million blind people.
185
688000
4000
بینایی گێڕاوەتەوە بۆ زیاتر لە ٢ ملیۆن کەسی کوێر
11:57
Seva got started because we wanted to apply these lessons
186
692000
4000
سێڤا دەستی پێ کرد چونکە ئێمە ویستمان کە ئەو ڕێگایانە بە کار بهێنین
12:01
of surveillance and epidemiology
187
696000
2000
لە چاودێری کردن و بڵاوبونەوەدا
12:03
to something which nobody else was looking at
188
698000
3000
بۆ شتێک کە هیچ کەسێک تەماشای ناکات
12:06
as a public health issue: blindness,
189
701000
3000
وەک کێشەی تەندروستی کۆمەڵگە: کوێری
12:09
which heretofore had been thought of only as a clinical disease.
190
704000
3000
بەردەوام بیری لێ کراوەتەوە کە نەخۆشییەکە پەیوەندی بە تاقەتەوە هەیە
12:12
In 1980, Steve Jobs gave me that computer, which is Apple number 12,
191
707000
6000
لە ساڵی ١٩٨٠ دا (ستیڤ جۆبس) ئەو کۆمپیتەرەی پێدام، کە ئەپڵی ژمارە ١٢ یە
12:18
and it's still in Kathmandu, and it's still working,
192
713000
3000
وە هێشتا ئەو لە (کاتماندو) وە و هێشتا کاریش دەکات
12:21
and we ought to go get it and auction it off and make more money for Seva.
193
716000
4000
ئەوە بهێنیت و هەڕاجی بکەیت تا پارەی زیاتر بۆ (سێڤا) پەیدا بکات
12:26
And we conducted the first Nepal survey ever done for health,
194
721000
4000
ئێمە سەرپەرشتی ڕاپرسییەکمان کرد لە (نیپاڵ) کە یەکەم دانە بوو دەربارەی تەندروستی
12:30
and the first nationwide blindness survey ever done,
195
725000
3000
وە یەکەم ڕاپرسی کوێرانەی ئەو خەڵکە بوو کە ئەنجام درا بێت
12:33
and we had astonishing results.
196
728000
2000
ئێمە سەرمان سوڕما لە ئەنجامەکەی
12:35
Instead of finding out what we thought was the case --
197
730000
3000
لە جیاتی ئەوەی هەوڵی دۆزینەوەی حاڵەتەکە بدەین کە چۆن بوو
12:38
that blindness was caused mostly by glaucoma and trachoma --
198
733000
4000
کە کوێری بە هۆی قەلەقی و مێشک و گواستنەوەی لە خەڵکی ترەوە
12:42
we were astounded to find out that blindness was caused instead by cataract.
199
737000
6000
ئێمە سەرمان سوڕما کاتێک بۆمان دەرکەوت کە کوێری دروست دەبێت بەهۆی ڕژانی ئاوی زۆر بەسەر چاودا
12:48
You can't cure or prevent what you don't know is there.
200
743000
5000
ناتوانین چارەسەری ئەوە بکەین ئەوەی کە نازانن لە وێ یە
12:55
In your TED packages there's a DVD, "Infinite Vision,"
201
750000
4000
لە (تێد)ەکەتاندا (دی-ڤی-دی)ەیەک هەیە '' کۆتایی نەهاتی ببینین''
12:59
about Dr. V and the Aravind Eye Hospital.
202
754000
3000
لە بارەی (دکتۆر. ڤی) و نەخۆشخانەی چاوی ئاراڤیند
13:02
I hope that you will take a look at it.
203
757000
2000
هیوادارم تەماشایەکی بکەن
13:04
Aravind, which started as a Seva project,
204
759000
2000
ئاراڤیند سەرەتا وەک پڕۆژەیەکی سێڤا دەستی پێکرد
13:06
is now the world's largest and best eye hospital.
205
761000
3000
ئێستا گەورەترین و باشترین نەخۆشخانەی چاوە لە جیهاندا
13:09
This year, that one hospital will give back sight
206
764000
3000
لەم ساڵدا، ئەو نەخۆشخانەیە دەتوانێت بینین بگێڕێتەوە بۆ
13:12
to more than 300,000 people in Tamil Nadu, India.
207
767000
4000
زیاتر لە ٣٠٠ هەزار کەس لە (تامیل نابو) لە هیندستان
13:16
(Applause)
208
771000
4000
چەپڵە لێدان
13:20
Bird flu. I stand here as a representative of all terrible things --
209
775000
4000
ئەنفلۆنزای باڵندە، من لێرە وەستاوم نوێنەرایەتی هەموو شتە ناخۆشەکان دەکەم
13:24
this might be the worst.
210
779000
2000
لەوانەیە ئەمەیان ناخۆشترین بێت
13:27
The key to preventing or mitigating pandemic bird flu
211
782000
4000
کلیلی ڕێگرتن و کەم کردنەوەی بڵاوبونەوەی ئەنفلۆنزای باڵندە
13:31
is early detection and rapid response.
212
786000
3000
زوو دۆزینەوە و خێرا چارەسەر کردنە
13:34
We will not have a vaccine or adequate supplies of an antiviral
213
789000
5000
ئێمە ڤاکسینێک یان پێداویستیەکی باشمان نیە بۆ ڕێگرتن
13:39
to combat bird flu if it occurs in the next three years.
214
794000
4000
لە شەڕی ئانفلۆنزای باڵندە ئەگەر ڕوو بدات لە سێ ساڵی داهاتوودا
13:43
WHO stages the progress of a pandemic.
215
798000
4000
ڕێکخراوی تەندروستی جیهانی ئاستی بڵاو بونەوەکە دەست نیشان دەکات
13:47
We are now at stage three on the pandemic alert stage,
216
802000
4000
ئێستا ئێمە لە ئاستی سێیەمینین لە ئاستەکانی بڵاوبونەوەدا
13:51
with just a little bit of human-to-human transmission,
217
806000
4000
لەگەڵ تۆزێک لە گواستنەوە لە مرۆڤ بۆ مرۆڤ
13:55
but no human-to-human-to-human sustained transmission.
218
810000
4000
بەڵام نەک گواستنەوەی لە مرۆڤەوە بۆ مرۆڤ بەشێوەیەکی بەردەوام
13:59
The moment WHO says we've moved to category four,
219
814000
4000
لەو کاتەی ڕێخراوی تەندروستی جیهانی دەڵێن چوینەتە ریزبەندی چوار
14:03
this will not be like Katrina. The world as we know it will stop.
220
818000
5000
ئەوە وەک (کاترینا )نابێت ، ئەو جیهانەی کە ئێمە دەیناسین دەوەستێت
14:08
There'll be no airplanes flying.
221
823000
2000
هیچ فڕۆکەیەک نافڕێت
14:10
Would you get in an airplane with 250 people you didn't know,
222
825000
3000
ئایا دەچیتە ناو فڕۆکەیەک لەگەڵ (٢٥٠) کەس کە نەیان ناسیت
14:13
coughing and sneezing, when you knew that some of them
223
828000
3000
کۆکەو پژمە ، کاتێک دەتزانی هەندێکیان
14:16
might carry a disease that could kill you,
224
831000
2000
نەخۆشیەکیان لەگەڵدایە کە لەوانەیە بتکوژێت
14:18
for which you had no antivirals or vaccine?
225
833000
2000
کە تۆ هیچ ڤاکسینێک یان بەرگریەک نیە لە دژی
14:21
I did a study of the top epidemiologists in the world in October.
226
836000
5000
لێکۆڵینەوەیەکم کرد لەسەر مانگی تشرینی یەکەم لەسەر ئەو کەسانەی کە چاودێری بڵاوبونەوەی نەخۆشیەکان دەکەن لە جیهاندا
14:26
I asked them -- these are all fluologists and specialists in influenza --
227
841000
4000
لێم پرسین ئەوان هەمویان شارەزاییان لە ئەنفلۆنزا هەیە
14:30
and I asked them the questions you'd like to ask them.
228
845000
3000
ئەو پرسیارەم لێ کردن کە ئێوە حەز دەکەن لێیان بپرسن
14:33
What do you think the likelihood is that there'll be a pandemic?
229
848000
3000
بەڕای تۆ چانسی بڵاوبونەوەکەی چۆن دەبێت؟
14:36
If it happens, how bad do you think it will be?
230
851000
3000
ئەگەر بڵاوبونەوەکە ڕویدا تا چەندە خراپ دەبێت؟
14:39
15 percent said they thought there'd be a pandemic within three years.
231
854000
5000
لە %١٥ پێی وا بوو بڵاوبونەوەکە لە ٣ ساڵدا ڕوو دەدات
14:44
But much worse than that,
232
859000
2000
بەڵام خراپتر لەوە
14:46
90 percent said they thought there'd be a pandemic
233
861000
3000
لە %٩٠ دەڵێن بڵاوبونەوەکە ڕوو دەدات
14:49
within your children or your grandchildren's lifetime.
234
864000
3000
لە کاتی منداڵەکانت یان نەوەکانی داهاتوودا
14:53
And they thought that if there was a pandemic,
235
868000
3000
وە باوەڕیان وابوو ئەگەر بڵاوبونەوەکە ڕوو بدات
14:57
a billion people would get sick.
236
872000
2000
یەک بلیۆک کەس توشی نەخۆشی دەبێت
15:00
As many as 165 million people would die.
237
875000
3000
نزیکەی ١٦٥ ملیۆن کەس دەمرێت
15:03
There would be a global recession and depression
238
878000
3000
ئابڵوقەیەک، نەهامەتییەک ڕوو دەکاتە جیهان
15:06
as our just-in-time inventory system
239
881000
2000
لەبەرئەوەی سیستەمی کاتمان و
15:08
and the tight rubber band of globalization broke,
240
883000
3000
بەستنەوەمان بە جیهان گیرییەوە بچڕاوە
15:12
and the cost to our economy of one to three trillion dollars
241
887000
4000
وە تێچونی خەرجیەکانی ئابووری لە یەک بۆ سێ ترلیۆن دۆلار
15:16
would be far worse for everyone than merely 100 million people dying
242
891000
5000
زۆر خراپتر دەبێت بۆ هەموو کەسێک زیاتر لە مردنی تەنها ١٠٠ ملیۆن کەس
15:21
because so many more people would lose their job
243
896000
3000
چونکە خەڵکێکی زۆر لەوە زیاتر کارەکانیان و
15:24
and their healthcare benefits
244
899000
2000
سودی بەدەست هێنانی تەندروستی لەوە دەدەن
15:26
that the consequences are almost unthinkable.
245
901000
2000
کە ئەنجامەکەی خەیاڵاوییە
15:30
And it's getting worse because travel is getting so much better.
246
905000
4000
بەرەو خراپتریش دەڕوات چونکە سەردان کردن زیاتر دەبێت
15:37
Let me show you a simulation of what a pandemic looks like
247
912000
4000
با شێوازێکتان نیشان بدەم کە بڵاوبونەوەکە چۆن دەبێت
15:42
so we know what we're talking about.
248
917000
2000
بۆ ئەوەی بزانین کە ئێمە باسی چی دەکەین
15:45
Let's assume, for example, that the first case occurs in South Asia.
249
920000
4000
با وا دابنێین، بۆ نمونە، یەکەم حاڵەت کە ڕوو دەدات لە باشوری ئاسیا
15:50
It initially goes quite slowly.
250
925000
2000
لە سەرەتادا زۆر بە هێواشی دەڕوات
15:52
You get two or three discrete locations.
251
927000
3000
تۆ دوو یان سێ ئاڕاستەی جیاواز وەردەگریت
15:57
Then there'll be secondary outbreaks, and the disease will spread
252
932000
5000
دوای ئەوە شوێنی دووەم دەردەکەوێت و نەخۆشییەکە بڵاو دەبێتەوە
16:02
from country to country so fast that you won't know what hit you.
253
937000
4000
لە وڵاتێکەوە بۆ دانەیەکی تر زۆر بە خێرایی کە نازانیت چی لێت دەدات
16:06
Within three weeks it will be everywhere in the world.
254
941000
4000
لەماوەی سێ هەفتەدا لە هەموو شوێنێکی ئەم جیهانە دەبێت
16:10
Now, if we had an "undo" button, and we could go back and isolate it
255
945000
6000
ئێستا، ئەگەر دوگمەی گێڕانەوەمان هەبێت و بتوانین بگەڕێینەوە و چارەسەری بکەین
16:16
and grab it when it first started. If we could find it early,
256
951000
3000
دەست نیشانی یەکەم شوێنی دەستپێکردنی بکەین. ئەگەر توانیمان بەزوویی بیدۆزینەوە
16:19
and we had early detection and early response,
257
954000
3000
وە زوو دیاری کردن و زوو چارەسەرکردنی بۆ بکەین
16:22
and we could put each one of those viruses in jail --
258
957000
3000
بتوانین هەریەک لەو ڤایرۆسانە بخەینە زیندانەوە
16:25
that's the only way to deal with something like a pandemic.
259
960000
5000
ئەوە تاکە ڕێگایە بۆ خۆ گونجاندن لەگەڵ شتێکی وەک بڵاوبونەوە
16:32
And let me show you why that is.
260
967000
2000
ڕێگەم بدەن با پێتان بڵێم بۆچی بەو شێوەیەیە
16:35
We have a joke. This is an epidemic curve, and everyone in medicine,
261
970000
4000
نوکتەیەکمان هەیە. ئەمە ڕێژەیەکی بڵاوبونەوەی نەخۆشیە وە ئەوانەی کە لە پزیشکیدان
16:39
I think, ultimately gets to know what it is.
262
974000
2000
وابزانم، لە کۆتایدا دەزانن کە ئەوە چیە
16:41
But the joke is, an epidemiologist likes to arrive at an epidemic
263
976000
4000
بەڵام نوکتەکە ئەوەیە، شارەزایەک لە کۆنتڕۆڵکردنی نەخۆشیەکاندا حەزی لێبوو بگاتە
16:45
right here and ride to glory on the downhill curve.
264
980000
3000
ناڕێکی ئەو نەخۆشیە و بگاتە سەرکەوتنێک لە کۆتایی چەماوەکە
16:49
But you don't get to do that usually.
265
984000
2000
بەڵام، عادەتەن ئەوەت دەست ناکەوێت کە دەتەوێت
16:51
You usually arrive right about here.
266
986000
3000
هەمیشە تۆ دەگەیتە ئێرە
16:54
What we really want is to arrive right here, so we can stop the epidemic.
267
989000
5000
ئەوەی کە بەڕاستی ئێمە دەمانەوێت ئەوەیە کە بگەینە ئێرە تابتوانین بڵاوبونەوەکە ڕابگرین
16:59
But you can't always do that. But there's an organization
268
994000
3000
بەڵام هەموو کات ناتوانی ئەوە بکەیت. بەڵام ڕێکخراوێک هەیە
17:02
that has been able to find a way to learn when the first cases occur,
269
997000
5000
کە توانیویەتی ڕێگایەک بدۆزێتەوە بۆ فێربونی هەر حاڵەتێک کە دەست پێدەکات
17:07
and that is called GPHIN.
270
1002000
2000
وە پێی دەڵێن (جی پی ئێچ ئای ئێن)
17:09
It's the Global Public Health Information Network.
271
1004000
3000
ئەوە تۆڕێکی جیهانیە بۆ بەدەست هێنانی زانیاری لەسەر تەندروستی گشتی
17:12
And that simulation that I showed you that you thought was bird flu --
272
1007000
4000
ئەو نمونەیەی کە نیشانم دان کە واتان دەزانی ئەوە ئەنفلۆنزای باڵندە بوو
17:16
that was SARS. And SARS is the pandemic that did not occur.
273
1011000
4000
ئەوە سارس بوو. وە سارس بڵاوبونەوەیەکە کە ڕوونادات
17:20
And it didn't occur because GPHIN found the pandemic-to-be of SARS
274
1015000
7000
بڵاو نابێتەوە چونکە ( جی پی ئێج ئای ئێن) شتێکی دۆزیوەتەوە تا ببێت بە سارس
17:27
three months before WHO actually announced it,
275
1022000
6000
سێ مانگ پێش ئەوەی ڕێكخراوی تەندروستی جیهانی بڵاوی بکاتەوە
17:33
and because of that we were able to stop the SARS pandemic.
276
1028000
4000
وە بەهۆی ئەوەوە ئێمە توانیمان بڵاوبونەوەی سارس ڕابگرین
17:37
And I think we owe a great debt of gratitude to GPHIN and to Ron St. John,
277
1032000
5000
وابزانم ئێمە زۆر قەرزاری ( جی پی ئێچ ئای ئێن) ین، لەگەڵ (ڕۆن سانت جۆن)ین
17:42
who I hope is in the audience some place -- over there --
278
1037000
3000
کە هیوادارم لە شوێنێک بینەرمان بێت... لەوێیە
17:45
who's the founder of GPHIN.
279
1040000
2000
کێ ( جی پی ئێچ ئای ئێن)ی دۆزیوەتەوە
17:47
(Applause)
280
1042000
1000
چەپڵە لێدان
17:48
Hello, Ron.
281
1043000
2000
ڕۆن، چۆنی
17:50
(Applause)
282
1045000
8000
چەپڵە لێدان
17:58
And TED has flown Ron here from Ottawa, where GPHIN is located,
283
1053000
4000
هەروەها (تێد) ڕۆنی لە ئۆتاوە هێنا بۆ ئێرە، ئەو شوێنەی (جی پی ئێچ ئای ئێن)ی لێیە
18:03
because not only did GPHIN find SARS early, but
284
1058000
5000
لەبەرئەوە نا کە (جی پی ئێچ ئای ئێن) سەرەتا (سارس)ی دۆزیەوە، بەڵام
18:08
you may have seen last week that Iran announced that they had bird flu in Iran,
285
1063000
6000
لەوانەیە هەفتەی ڕابردوو بینی بێتان کە ئێران ڕایگەیاند کە ئەنفلۆنزای باڵندە لە ئێران بڵاوبۆتەوە
18:14
but GPHIN found the bird flu in Iran not February 14 but last September.
286
1069000
6000
بەڵام (جی پی ئێچ ئای ئێن) ئەنفلۆنزای باڵندەی دۆزییەوە لە ئێران نەک لە (١٤)ی شوبات بەڵکو لە ئەیلولی ڕابردودا
18:20
We need an early-warning system
287
1075000
2000
پێویستمان بە سیستەمێکی سەرەتایی ئاگادارکردنەوە هەیە
18:22
to protect us against the things that are humanity's worst nightmare.
288
1077000
5000
بۆ ئەوەی بمانپارێزێت لە دژی ئەو شتانەی کە خراپترین خەونن بۆ مرۆڤایەتی
18:27
And so my TED wish is based on the common denominator of these experiences.
289
1082000
6000
لەبەرئەوە هیواکەی من لە (تێد)دا لەسەر خاڵی هاوبەشی ئەو شارەزاییانە بەندە
18:33
Smallpox -- early detection, early response.
290
1088000
2000
ئاوڵە.... زوو دۆزینەوە. زوو وەڵام دانەوە
18:35
Blindness, polio -- early detection, early response.
291
1090000
4000
کوێری، شەلەل...زوو دۆزینەوە، زوو وەڵام دانەوە
18:39
Pandemic bird flu -- early detection, early response. It is a litany.
292
1094000
5000
بڵاوبونەوەی ئەنفلۆنزای باڵندە....زوو دۆزینەوە، زوو وەڵام دانەوە، ئەوە ڕیزبەندییە
18:44
It is so obvious that our only way of dealing with these new diseases
293
1099000
5000
ئەوە ئاشکرایە کە تاکە ڕێگەی ئێمە بۆ چارەسەرکردنی و خۆگونجاندن لەگەڵ ئەو نەخۆشیە تازانە
18:49
is to find them early and to kill them before they spread.
294
1104000
5000
ئەوەیە کە بەزوویی بیاندۆزینەوە و لە ناویان بەرین پێش ئەوەی بڵاوببنەوە
18:54
So, my TED wish is for you to help build a global system,
295
1109000
4000
کەواتە، هیوای من لە (تێد)دا بۆ ئێوە ئەوەیە کە هاوکاربن لە دروستکردنی سیستەمێکی
18:58
an early-warning system,
296
1113000
2000
سەرەتایی ئاگادارکەرەوە
19:00
to protect us against humanity's worst nightmares.
297
1115000
4000
بۆ پاراستنی مرۆڤایەتی لە دژی مۆتەکە خراپەکەی
19:04
And what I thought I would call it is "Early Detection,"
298
1119000
5000
وە ئەوەی کە من بیری لێدەکەمەوە ناوی دەنێم، زوو دۆزینەوە
19:11
but it should really be called "Total Early Detection."
299
1126000
5000
بەڵام پێویست بوو پێی بوترێت، زوو دۆزینەوەی گشتی
19:16
(Laughter)
300
1131000
2000
پێکەنین
19:18
(Applause)
301
1133000
8000
چەپڵە لێدان
19:31
But in all seriousness --
302
1146000
2000
بەڵام ئەم هەموو سووربونە
19:33
because this idea is birthed in TED,
303
1148000
3000
لەبەرئەوەیە ئەم بیرۆکەیە لە (تێد) دا لەدایک بوە
19:36
I would like it to be a legacy of TED, and I'd like to call it
304
1151000
6000
دەمەوێت ئەوە ببێت بە سشنازی بۆ (تێد) و دەمەوێت ناوی بنێم
19:42
the "International System for Total Early Disease Detection."
305
1157000
5000
سیستەمی نێودەوڵەتی بۆ بە زوویی دۆزینەوەی نەخۆشی
19:51
And INSTEDD then becomes our mantra.
306
1166000
4000
وە (ئینستید) دواتر ببێتە مێژوومان
19:58
So instead of a hidden pandemic of bird flu,
307
1173000
3000
لەبەرئەوە لەجیاتی بڵاوبونەوەی ئەنفلۆنزای باڵندە بە شاراوەیی
20:01
we find it and immediately contain it.
308
1176000
2000
ئێمە دەیدۆزینەوە و بەخێرایی هەڵیدەگرین
20:04
Instead of a novel virus caused by bio-terror or bio-error,
309
1179000
4000
لەجیاتی توشبون بە ڤایرۆسی نوێی بایۆلۆجی یان هەڵەی بایۆلۆجی
20:08
or shift or drift, we find it, and we contain it.
310
1183000
5000
یان گۆڕانکاری یان ڕاماڵین دەدۆزینەوەو وەریدەگرین
20:13
Instead of industrial accidents like oil spills or the catastrophe in Bhopal,
311
1188000
5000
لەجیاتی ڕووداوی پیشەسازی وەک بڵاوبونەوەی نەوت یان نەهامەتیەکەی بۆپاڵ
20:18
we find them, and we respond to them.
312
1193000
4000
دەیاندۆزینەوە و وەڵامیان دەدەینەوە
20:22
Instead of famine, hidden until it is too late, we detect it, and we respond.
313
1197000
6000
لە جیاتی قات و قڕی، کە شاراوەیە کاتێک دەزانیت درەنگ بوە بۆ چارەسەرکردنی، ئەو کات دەبینیت وەڵاممان دەبێت بۆی
20:29
And instead of a system,
314
1204000
2000
لە جیاتی سیستەمێک
20:31
which is owned by a government and hidden in the bowels of government,
315
1206000
4000
کە لەلایەن حکومەتەوە دەستی بەسەردا گیراوەو لە بەشێکی حکومەتدا شاردراوەتەوە
20:35
let's build an early detection system
316
1210000
2000
با سیستەمێکی خێرا بنیات بنێین
20:37
that's freely available to anyone in the world in their own language.
317
1212000
4000
کە لەبەر دەست بێت بۆ هەموو کەسێکی جیهان و بە زمانەکەی خۆی
20:42
Let's make it transparent, non-governmental,
318
1217000
4000
با ئاشکرای بکەین، بیکەین بە ناحکومی
20:47
not owned by any single country or company,
319
1222000
3000
کە هیچ ووڵاتێک، کۆمپانیایەک خاوەنی نەبێت
20:50
housed in a neutral country, with redundant backup
320
1225000
3000
لە ووڵاتانی بێلایەن بێت، لەگەڵ چونەناوەوەی تەواو
20:53
in a different time zone and a different continent,
321
1228000
4000
لە کاتە جیاوازەکان و لە کیشوەرە جیاوازەکان
20:57
and let's build it on GPHIN. Let's start with GPHIN.
322
1232000
4000
وە با لەسەر (جی پی ئێچ ئای ئێن) دروستی بکەین. با بە (جی پی ئێچ ئای ئێن) دەست پێ بکەین
21:01
Let's increase the websites that they crawl from 20,000 to 20 million.
323
1236000
5000
با لەو وێب سایتانە زیاد بکەین کە بەشداربوەکانی لە ٢٠،٠٠٠ بۆ (٢٠)ملیۆن زیاد دەبێت
21:06
Let's increase the languages they crawl from seven to 70, or more.
324
1241000
6000
با زمانەکانی بەکارهێنانی لە (٧)دانەوە بۆ (٧٠) دانەیان زیاتر بکەین
21:12
Let's build in outbound confirmation messages
325
1247000
3000
با لە نامە لێکدابڕاوەکان دروست بکەینەوە
21:15
using text messages or SMS or instant messaging
326
1250000
4000
بە بەکارهێنانی نامەی نوسراو یان هەر نامەیەکی تر
21:19
to find out from people who are within 100 meters of the rumor that you hear
327
1254000
4000
بۆ دەرخستنی ئەو داواکارییەی خەڵک کە لەدووری (١٠٠)مەترەوە گوێت لێیە
21:23
if it is, in fact, valid.
328
1258000
2000
لە ڕاستیدا، ئەگەر گونجاو بێت
21:25
And let's add satellite confirmation.
329
1260000
2000
با سەتەلایت زیاد بکەین
21:27
And we'll add Gapminder's amazing graphics to the front end.
330
1262000
4000
وە نەخشە جوانەکەی (گاپمایندەر) زیاد بکەین بۆ بەشی پێشەوە
21:31
And we'll grow it as a moral force in the world,
331
1266000
4000
وە پەرە بەوە دەدەین وەک شتێکی ئەخلاقی لە جیهاندا
21:35
finding out those terrible things before anybody else knows about them,
332
1270000
5000
بەدەرخستنی ئەو شتە خراپانە پێش ئەوەی کەسێکی تر لەبارەیەوە بزانێت
21:40
and sending our response to them. So that next year,
333
1275000
4000
وەڵامی خۆمانی پێدەدەینەوە. کەواتە ئەم ساڵی داهاتوە
21:44
instead of us meeting here,
334
1279000
2000
لەجیاتی ئەوەی لێرە یەکتر ببینین
21:46
lamenting how many terrible things there are in the world,
335
1281000
3000
خەفەتی ئەوە دەخۆین کە چەندین شتی ناخۆش لەم جیهانەدا هەیە
21:49
we will have pulled together, used the unique skills
336
1284000
3000
هەموومان خۆمان کۆکردۆتەوە، بە بەکارهێنانی شارەزایی تایبەت
21:52
and the magic of this community,
337
1287000
4000
وە نهێنی ئەم کۆمەڵگەیە
21:56
and be proud that we have done everything we can to stop pandemics,
338
1291000
3000
هەست بەشانازی بکە بەوەی کە ئێمە هەموو شتێکمان کرد بۆ وەستاندنی بڵاوبونەوەکە
21:59
other catastrophes, and change the world beginning right now.
339
1294000
5000
نەهامەتیەکانی تر و گۆڕانی دەستپێکردنی جیهان
22:04
(Applause)
340
1299000
18000
چەپڵە لێدان
22:23
Chris Anderson: An amazing presentation. First of all,
341
1318000
4000
کریس ئەندرسۆن: باسکردنێکی سەرنجڕاکێش بوو، سەرەتا
22:27
just so everyone understands, you're saying that by building --
342
1322000
4000
تەنها بۆ ئەوەی هەموو کەسێک تێبگات، تۆ دەڵێیت لە ئەنجامی دروستکردنی
22:31
by creating web crawlers, looking on the Internet for patterns,
343
1326000
5000
بەدروستکردنی وێب سایتە قەرەباڵغەکان، تەماشای ئینتەرنێت بکەن بۆ ڕاستی مەبەستەکە
22:36
they can detect something suspicious before WHO,
344
1331000
6000
دەتوانن شتێکی گوماناوی لە پێش ڕێکخراوی تەندروستی جیهانی بدۆزنەوە
22:42
before anyone else can see it?
345
1337000
2000
پێش ئەوەی کەس بیبینێت؟
22:44
Just explain. Give an example of how that could possibly be true.
346
1339000
3000
تەنها بۆ ڕوونکردنەوە. نمونەیەک لەسەر ئەوەی ئەوە چۆن دەبێت
22:47
Larry Brilliant: First of all, you're not mad about the copyright violation?
347
1342000
3000
لاری بریلیانت: سەرەتا ئێوە شێت نەبوون لەبارەی توندوتیژی لە دژی چاپ کردن؟
22:50
CA: No. I love it. (Laughter)
348
1345000
2000
کریس ئەندرسۆن: نەخێر. من حەزم لێی نیە. پێکەنین
22:53
LB: Well, you know, as Ron St. John -- I hope you'll go and meet him
349
1348000
3000
لاری بریلیانت: باشە، دەزانن وەک ڕۆن سانت جۆن وتی.... هیوادارم بڕۆن و بیبینن
22:56
in the dinner afterwards and talk to him --
350
1351000
3000
لە کاتی نانی ئێوارە و داوی ئەوە قسەی لەگەڵ بکەن
22:59
When he started GPHIN -- In 1997, there was an outbreak of bird flu.
351
1354000
6000
کاتێ دەستی کرد بە (جی پی ئێچ ئای ئێن) لە ساڵی ١٩٧٧ زیادبونێکی خێرا لە بڵاوبونەوەی ئەنفلۆنزای باڵندە ڕوویدا
23:05
H5N1. It was in Hong Kong. And a remarkable doctor in Hong Kong
352
1360000
4000
ئەنفلۆنزای باڵندە. لە هۆن کۆنگ بوو. وە دکتۆری زۆر بەناوبانگ لە هۆن کۆنگ بوو
23:09
responded immediately by slaughtering 1.5 million chickens and birds,
353
1364000
6000
بە کوشتنی ١،٥ ملیۆن مریشک و باڵندە وەک وەڵامدانەوەیەک
23:15
and they stopped that outbreak in its tracks.
354
1370000
3000
وە ئەو بڵاوبونەوەیان وەستاند لە جێی خۆیدا
23:18
Immediate detection, immediate response.
355
1373000
3000
دۆزینەوەی خێرا و وەڵام دانەوەی خێرا
23:21
Then a number of years went by,
356
1376000
2000
دوایی چەند ساڵێکی بەسەرچوو
23:23
and there were a lot of rumors about bird flu.
357
1378000
2000
وە چەند زانیاری و داواکاری لەسەر ئەنفلۆنزای باڵندە هەبوو
23:25
Ron and his team in Ottawa began to crawl the web,
358
1380000
4000
ڕۆن و تیمەکەی لە ئۆتاوا دەستیان کرد بە دروستکردنی وێب سایتێک
23:29
only crawling 20,000 different websites, mostly periodicals,
359
1384000
5000
دانانی تەنها (٢٠،٠٠٠) وێب سایتی جیاواز، کە زۆربەیان کاتی بوون
23:34
and they read about and heard about a concern of a lot of children
360
1389000
5000
زۆر گوێیان لێبوو وە خوێندنەوەیان هەبوو لە بارەی خەمە زۆرەکانی منداڵان
23:39
who had high fever and symptoms of bird flu.
361
1394000
3000
ئەوانەی کە تایەکی زۆر و نیشانەیەکی زۆر ئەنفلۆنزای باڵندەیان هەبوو
23:42
They reported this to WHO. WHO took a little while taking action
362
1397000
5000
ئەوانەیان بە ڕاپۆرت نارد بۆ ڕێکخراوی تەندروستی جیهانی. ڕێکخراوی تەندروستی جیهانی هەندێک کاتی وویست
23:47
because WHO will only receive a report from a government,
363
1402000
5000
چونکە ڕێکخراوی تەندروستی جیهانی تەنها ڕاپۆرت لە حکومەتەوە وەردەگرێت
23:52
because it's the United Nations.
364
1407000
2000
لەبەرئەوەی ڕێکخراوی تەندروستی جیهانی سەر بەنەتەوە یەکگرتوەکانە
23:54
But they were able to point to WHO and let them know
365
1409000
4000
بەڵام دەیانتوانی یارمەتی ڕێکخراوی تەندروستی جیهانی بدەن و زانیاریان بدەنێ
23:58
that there was this surprising and unexplained cluster of illnesses
366
1413000
4000
کە چەند نەخۆشیەکی چاوەڕوان نەکراو هەیە
24:02
that looked like bird flu.
367
1417000
2000
کە وەک ئەنفلۆنزای باڵندەیە
24:04
That turned out to be SARS.
368
1419000
2000
ئەوە وای لێهات ببێت بە سارس
24:06
That's how the world found out about SARS.
369
1421000
2000
ئا بەو شێوەیە بوو جیهان بە (سارس) ی زانی
24:08
And because of that we were able to stop SARS.
370
1423000
4000
وە بەهۆی ئەوەوە بوو کە ئێمە توانیمان (سارس) بوەستێنین
24:12
Now, what's really important is that, before there was GPHIN,
371
1427000
3000
ئەوەی کە بەڕاست لە ئێستادا گرنگە ئەوەیە پێش ئەوەی (جی پی ئێچ ئای ئێن) دروست بکرێت
24:15
100 percent of all the world's reports of bad things --
372
1430000
4000
لە %١٠٠ ی ڕاپۆرتە جیهانیەکان لەسەر شتە خراپەکانە
24:19
whether you're talking about famine or you're talking about bird flu
373
1434000
3000
جا ئایا تۆ باسی قات و قڕی دەکەیت یان باسی ئەنفلۆنزای باڵندە
24:22
or you're talking about Ebola --
374
1437000
2000
یان باسی (تای ئیبۆلا) دەکەیت
24:24
100 percent of all those reports came from nations.
375
1439000
3000
لە %١٠٠ ی هەموو ڕاپۆرتەکان لە نەتەوەکانەوە هاتوون
24:27
The moment these guys in Ottawa, on a budget of 800,000 dollars a year,
376
1442000
5000
لەو کاتەی ئەو هاوڕێیانە لە ئۆتاوا بە بودجەیەکی ٨٠٠،٠٠٠ دۆلاری لە ساڵێکدا
24:32
got cracking, 75 percent of all the reports in the world came from GPHIN,
377
1447000
6000
تێکشکان، لە %٧٥ ی هەموو ڕاپۆرتەکان لە جیهانەوە لە (جی پی ئێچ ئای ئێن)ەوە دەهاتن
24:38
25 percent of all the reports in the world
378
1453000
2000
لە %٢٥ ی ڕاپۆرتەکانی جیهان
24:40
came from all the other 180 nations.
379
1455000
2000
لە (١٨٠) ووڵاتەوە دەهاتن
24:43
Now, here's what's real interesting,
380
1458000
2000
ئێستا، ئەمە شتە خۆشەکەیە
24:45
after they'd been working for a couple years,
381
1460000
3000
دوای کارکردن بۆ ماوەی دوو ساڵ
24:48
what do you think happened to those nations?
382
1463000
3000
تۆ هەست دەکەیت چی ڕوویدا بێت لەو ووڵاتانە؟
24:51
They felt pretty stupid, so they started sending in their reports earlier.
383
1466000
3000
زۆر گەمژە بوون، لەبەرئەوەی بەزوویی دەستیان کرد بە ناردنی ڕاپۆرتەکانیان
24:54
Now their reporting percentage is down to 50 percent
384
1469000
3000
لە ئێستادا ڕێژەی ناردنی ڕاپۆرتەکانیان دابەزیوە بۆ لە %٥٠
24:57
because other nations have started to report.
385
1472000
3000
لەبەرئەوەی خەڵکەکانیان دەستیان کردوە بە ناردنی ڕاپۆرت
25:00
So, can you find diseases early by crawling the web?
386
1475000
4000
کەواتە، ئایا دەتوانیت نەخۆشیەکان بدۆزیتەوە بە گەڕان بە نێو وێب سایتەکاندا؟
25:04
Of course you can. Can you find it even earlier than GPHIN does now?
387
1479000
5000
بەدڵنیاییەوە دەتوانیت، ئایا دەتوانیت زووتر لە (جی پی ئێچ ئای ئێن) بیاندۆزیتەوە؟
25:09
Of course you can. You saw that they found SARS
388
1484000
3000
بەدڵنیاییەوە دەتوانیت، ئەوەت بینی کە (سارس)یان دۆزییەوە
25:12
using their Chinese web crawler a full six weeks
389
1487000
4000
بە بەکارهێنانی شارەزایانی چینی لە شەش هەفتەی تەواودا
25:16
before they found it using their English web crawler.
390
1491000
4000
پێش دۆزینەوەی کەسێکی ئینگلیز
25:20
Well, they're only crawling in seven languages.
391
1495000
2000
باشە، ئەوان تەنها بە (٧) زمان دەگەڕێن
25:22
These bad viruses really don't have any intention of showing up
392
1497000
3000
ئەم ڤایرۆسە خراپانە نایانەوێت بەئاسانی دەربکەون
25:25
first in English or Spanish or French.
393
1500000
2000
سەرەتا بە ئینگلیزی یان بە ئیسپانی یان بە فەڕەنسی
25:27
(Laughter)
394
1502000
1000
پێکەنین
25:28
So, yes, I want to take GPHIN; I want to build on it;
395
1503000
6000
کەواتە، بەڵێ، دەمەوێت (جی پی ئێچ ئای ئێن) ببەم، دەمەوێت فراوانی بکەم
25:34
I want to add all the languages of the world that we possibly can;
396
1509000
4000
دەمەوێت هەموو زمانەکانی جیهان زیاد بکەم کە لەوانەیە بتوانین
25:38
I want to make this open to everybody
397
1513000
2000
دەمەوێت ئەمە کراوە بێت بۆ هەموو کەسێک
25:40
so that the health officer in Nairobi or in Patna, Bihar
398
1515000
3000
لەبەرئەوەی چاودێرەکەی تەندروستی لە نایرۆبی یان لە پانتا، بیهار
25:43
will have as much access to it as the folks in Ottawa or in CDC;
399
1518000
5000
هەمان توانای بەدەست هێنانیان هەبێت کە ئەوانەی ئۆتاوا یان (سەنتەری چاودێری نەخۆشیەکان) هەیانە
25:48
and I want to make it part of our culture that there is a community
400
1523000
4000
وە دەمەوێت بیکەم بە بەشێک لە کلتورمان کە کۆمەڵگەیەک
25:52
of people who are watching out for the worst nightmares of humanity,
401
1527000
4000
لە خەڵک هەیە کە تەماشای مۆتەکەی مرۆڤایەتی دەکەن
25:56
and that it's accessible to everyone.
402
1531000
2000
کە ئەوە پەیوەندی بە هەموو کەسێکەوە هەیە
ABOUT THE SPEAKER
Larry Brilliant - Epidemiologist, philanthropistTED Prize winner Larry Brilliant has spent his career solving the ills of today -- from overseeing the last smallpox cases to saving millions from blindness -- and building technologies of the future. Now, as Chair of the Skoll Global Threats Fund, he's redefining how we solve the world's biggest problems.
Why you should listen
Larry Brilliant's career path, as unlikely as it is inspirational, has proven worthy of his surname. Trained as a doctor, he was living in a Himalayan monastery in the early 1970s when his guru told him he should help rid the world of smallpox. He joined the World Health Organization's eradication project, directed efforts to eliminate the disease in India and eventually presided over the last case of smallpox on the planet.
Not content with beating a single disease, he founded the nonprofit Seva Foundation, which has cured more than two million people of blindness in 15 countries through innovative surgery, self-sufficient eye care systems and low-cost manufacturing of intraocular lenses. Outside the medical field, he found time to cofound the legendary online community The Well, and run two public tech companies. Time and WIRED magazines call him a "technology visionary."
His 2006 TED Prize wish drew on both sides of his career: He challenged the TED community to help him build a global early-response system to spot new diseases as quickly as they emerge. Called InSTEDD, the system has grown into a network of 100 digital detection partners, which provide tools that help the UN, WHO and CDC track potential pandemics.
Shortly after he won the TED Prize, Google executives asked Brilliant to run their new philanthropic arm, Google.org. So, between consulting on the WHO's polio eradication project and designing a disease-surveillance network, he harnessed Google's brains and billions in a mix of for-profit and nonprofit ventures tackling the global problems of disease, poverty and climate change. Today, Brilliant is Chair of the Skoll Global Threats Fund, where he heads a team whose mission is to confront global threats imperiling humanity: pandemics, climate change, water security, nuclear proliferation and Middle East conflict.
Larry Brilliant | Speaker | TED.com