TED2004
Susan Savage-Rumbaugh: The gentle genius of bonobos
Susan Savage-Rumbaugh opowiada o małpach, które piszą
Filmed:
Readability: 4.1
2,759,598 views
Praca Savage-Rumbaugh z bonobo, czyli szympansami karłowatymi, małpami które rozumieją mowę i uczą się nowych umiejętności przez naśladowanie, prowokuje do zastanowienia się nad tym, ile z charakterystyki każdego gatunku determinuje biologia, a ile kontakt z kulturą.
Susan Savage-Rumbaugh - Primate authority
Susan Savage-Rumbaugh has made startling breakthroughs in her lifelong work with chimpanzees and bonobos, showing the animals to be adept in picking up language and other "intelligent" behaviors. Full bio
Susan Savage-Rumbaugh has made startling breakthroughs in her lifelong work with chimpanzees and bonobos, showing the animals to be adept in picking up language and other "intelligent" behaviors. Full bio
Double-click the English transcript below to play the video.
00:25
I work with a species called "Bonobo."
0
0
3000
Pracuję z gatunkiem, który nazywa się bonobo.
00:28
And I'm happy most of the time,
1
3000
2000
I na ogół bardzo się z tego cieszę,
00:30
because I think this is the happiest species on the planet.
2
5000
3000
bo myślę, że to najszczęśliwszy gatunek na świecie.
00:33
It's kind of a well-kept secret.
3
8000
3000
To dobrze strzeżona tajemnica.
00:36
This species lives only in the Congo.
4
11000
2000
Gatunek występuje tylko w Kongo.
00:38
And they're not in too many zoos, because of their sexual behavior.
5
13000
6000
Rzadko widzimy bonobo w zoo, gdyż ich zachowania seksualne
00:44
Their sexual behavior is too human-like
6
19000
2000
tak przypominają ludzkie,
00:46
for most of us to be comfortable with.
7
21000
2000
że czujemy się przy nich nieswojo.
00:48
(Laughter)
8
23000
1000
(Śmiech)
00:49
But --
9
24000
1000
Ale...
00:50
(Laughter)
10
25000
1000
(Śmiech)
00:51
actually, we have a lot to learn from them, because they're a very
11
26000
5000
...możemy się sporo od nich nauczyć, ponieważ bonobo
00:56
egalitarian society and they're a very empathetic society.
12
31000
4000
to bardzo egalitarne i empatyczne społeczeństwo,
01:00
And sexual behavior is not confined to one aspect of their life
13
35000
4000
w którym seksualność to nie osobny aspekt życia,
01:04
that they sort of set aside.
14
39000
3000
oddzielony od pozostałych.
01:07
It permeates their entire life.
15
42000
2000
Seks przenika ich całe życie
01:09
And it's used for communication.
16
44000
3000
i służy do komunikowania się
01:12
And it's used for conflict resolution.
17
47000
2000
i do rozwiązywania problemów.
01:14
And I think perhaps somewhere in our history we sort of,
18
49000
4000
I sądzę, że może gdzieś w swojej historii
01:18
divided our lives up into lots of parts.
19
53000
3000
podzieliliśmy życie na mnóstwo części,
01:21
We divided our world up with lots of categories.
20
56000
4000
podzieliliśmy swój świat na mnóstwo kategorii,
01:25
And so everything sort of has a place that it has to fit.
21
60000
3000
tak że wszystko ma pasować w określone miejsce.
01:28
But I don't think that we were that way initially.
22
63000
4000
Ale nie sądzę, że tak było zawsze.
01:32
There are many people who think that the animal world is hard-wired
23
67000
4000
Wielu uważa, że zwierzęta kontroluje wrodzony instynkt,
01:36
and that there's something very, very special about man.
24
71000
4000
a człowiek jest bardzo wyjątkowy.
01:40
Maybe it's his ability to have causal thought.
25
75000
4000
Może chodzi o zdolność rozumowania przyczynowego.
01:44
Maybe it's something special in his brain
26
79000
3000
Może ludzki mózg jest wyjątkowy,
01:47
that allows him to have language.
27
82000
2000
bo pozwala na rozwinięcie języka.
01:49
Maybe it's something special in his brain
28
84000
3000
Może ludzki mózg jest wyjątkowy,
01:52
that allows him to make tools or to have mathematics.
29
87000
5000
bo umożliwia tworzenie narzędzi, lub obliczenia matematyczne.
01:57
Well, I don't know. There were Tasmanians who were discovered
30
92000
6000
No nie wiem... Kiedy w XVII wieku odkryto Tasmanię,
02:03
around the 1600s and they had no fire.
31
98000
4000
jej mieszkańcy nie znali ognia.
02:07
They had no stone tools.
32
102000
3000
Nie mieli kamiennych narzędzi.
02:10
To our knowledge they had no music.
33
105000
3000
O ile wiemy, nie znali muzyki.
02:14
So when you compare them to the Bonobo,
34
109000
3000
W porównaniu z nimi,
02:19
the Bonobo is a little hairier.
35
114000
2000
bonobo są nieco bardziej włochate,
02:21
He doesn't stand quite as upright.
36
116000
4000
nie stoją tak całkiem pionowo,
02:26
But there are a lot of similarities.
37
121000
2000
ale widać sporo podobieństw.
02:29
And I think that as we look at culture,
38
124000
4000
I myślę, że gdy przyjrzymy się kulturze,
02:33
we kind of come to understand
39
128000
3000
w pewnym sensie zaczynamy rozumieć,
02:36
how we got to where we are.
40
131000
2000
skąd się wzięliśmy.
02:38
And I don't really think it's in our biology;
41
133000
3000
I nie wierzę, że chodzi tu o naszą biologię.
02:41
I think we've attributed it to our biology,
42
136000
2000
Przypisujemy to jej,
02:43
but I don't really think it's there.
43
138000
3000
ale nie sądzę, że naprawdę o to chodzi.
02:46
So what I want to do now is introduce you
44
141000
2000
A teraz chciałabym przedstawić wam
02:48
to a species called the Bonobo.
45
143000
2000
gatunek zwany bonobo.
02:52
This is Kanzi.
46
147000
2000
To jest Kanzi.
02:54
He's a Bonobo.
47
149000
2000
Jest szympansem bonobo.
02:56
Right now, he's in a forest in Georgia.
48
151000
3000
Obecnie mieszka w lesie w Georgii.
02:59
His mother originally came from a forest in Africa.
49
154000
4000
Jego mama pochodzi z lasu w Afryce.
03:03
And she came to us when she was just at puberty,
50
158000
4000
Kiedy do nas przyjechała, była w okresie dojrzewania,
03:07
about six or seven years of age.
51
162000
2000
miała około 6-7 lat.
03:10
Now this shows a Bonobo on your right,
52
165000
2000
Po prawej widzicie bonobo, a po lewej szympansa.
03:12
and a chimpanzee on your left.
53
167000
1000
Po prawej widzicie bonobo, a po lewej szympansa.
03:14
Clearly, the chimpanzee has a little bit harder time of walking.
54
169000
4000
Szympansowi wyraźnie trudniej się chodzi.
03:18
The Bonobo, although shorter than us and their arms still longer,
55
173000
4000
Bonobo, chociaż są od nas niższe, a ich ramiona są dłuższe,
03:22
is more upright, just as we are.
56
177000
4000
mają bardziej pionową pozycję, tak jak my.
03:26
This shows the Bonobo compared to an australopithecine like Lucy.
57
181000
5000
Tutaj porównujemy bonobo do australopiteka, takiego jak Lucy.
03:31
As you can see, there's not a lot of difference
58
186000
3000
I jak widać, nie ma zbyt wielu różnic
03:34
between the way a Bonobo walks
59
189000
2000
w sposobie chodzenia bonobo
03:36
and the way an early australopithecine would have walked.
60
191000
4000
i tym, jak chodziłby australopitek.
03:40
As they turn toward us you'll see
61
195000
2000
Gdy się obrócą, zobaczycie,
03:42
that the pelvic area of early australopithecines is a little flatter
62
197000
5000
że miednica wczesnych australopiteków jest bardziej płaska
03:47
and doesn't have to rotate quite so much from side to side.
63
202000
4000
i nie musi tak obracać się na boki,
03:51
So the -- the bipedal gait is a little easier.
64
206000
2000
więc chód dwunożny jest łatwiejszy.
03:53
And now we see all four.
65
208000
2000
A to wszystkie 4 gatunki.
03:56
Video: Narrator: The wild Bonobo lives in central Africa, in the jungle
66
211000
4000
Video: Dzikie bonobo żyją w środkowej Afryce,
04:00
encircled by the Congo River.
67
215000
3000
w dżungli otoczonej rzeką Kongo.
04:05
Canopied trees as tall as 40 meters, 130 feet,
68
220000
4000
Drzewa tworzące zielone sklepienie 40 metrów nad ziemią
04:09
grow densely in the area.
69
224000
4000
gęsto porastają te tereny.
04:13
It was a Japanese scientist
70
228000
3000
Badania terenowe bonobo
04:16
who first undertook serious field studies of the Bonobo,
71
231000
4000
rozpoczął pewien japoński naukowiec,
04:20
almost three decades ago.
72
235000
3000
prawie trzydzieści lat temu.
04:26
Bonobos are built slightly smaller than the chimpanzee.
73
241000
4000
Bonobo są nieco drobniejszej budowy, niż szympansy.
04:30
Slim-bodied, Bonobos are by nature very gentle creatures.
74
245000
5000
Są szczupłe, a także z natury bardzo łagodne.
04:36
Long and careful studies have reported many new findings on them.
75
251000
5000
Długie badania dostarczyły wielu nowych odkryć.
04:43
One discovery was that wild Bonobos often walk bidpedally.
76
258000
6000
Okazało się, że dzikie bonobo często chodzą na dwóch nogach.
04:55
What's more, they are able to walk upright for long distances.
77
270000
5000
Co więcej, potrafią tak przebyć długie dystanse.
05:07
Susan Savage-Rumbaugh (video): Let's go say hello to Austin first and then go to the A frame.
78
282000
3000
Przywitajmy się z Austinem, a potem chodźmy do chatki A.
05:11
SS: This is Kanzi and I, in the forest.
79
286000
2000
Susan Savage-Rumbaugh: To Kanzi i ja, w lesie.
05:13
None of the things you will see in this particular video are trained.
80
288000
4000
Żadne z zachowań na filmie nie jest wynikiem tresury.
05:17
None of them are tricks.
81
292000
2000
Żadne z nich nie jest sztuczką.
05:19
They all happened to be captured on film spontaneously,
82
294000
3000
Wszystkie zdarzyły się spontanicznie,
05:22
by NHK of Japan.
83
297000
2000
uwieczniła je japońska telewizja NHK.
05:25
We have eight Bonobos.
84
300000
2000
Mamy osiem bonobo.
05:27
Video: Look at all this stuff that's here for our campfire.
85
302000
2000
Video: Popatrz, co mamy na ognisko.
05:30
SS: An entire family at our research centre.
86
305000
3000
SS: Cała rodzina w naszym ośrodku badawczym.
05:38
Video: You going to help get some sticks?
87
313000
3000
Video: Pomożesz pozbierać patyki?
05:42
Good.
88
317000
1000
Dobrze.
05:47
We need more sticks, too.
89
322000
2000
Potrzebujemy więcej patyków.
05:56
I have a lighter in my pocket if you need one.
90
331000
2000
Mam zapalniczkę w kieszeni, jeśli potrzebujesz.
05:59
That's a wasps' nest.
91
334000
2000
O, gniazdo os!
06:01
You can get it out.
92
336000
2000
Możesz ją wyjąć.
06:05
I hope I have a lighter.
93
340000
3000
Mam nadzieję, że mam zapalniczkę.
06:08
You can use the lighter to start the fire.
94
343000
2000
Możesz użyć zapalniczki, by rozpalić ognisko.
06:12
SS: So Kanzi is very interested in fire.
95
347000
2000
SS: Kanzi bardzo interesuje się ogniem.
06:14
He doesn't do it yet without a lighter,
96
349000
3000
Nie rozpala go jeszcze bez zapalniczki,
06:17
but I think if he saw someone do it, he might be able to do --
97
352000
4000
ale myślę, że gdyby zobaczył, jak to się robi,
06:21
make a fire without a lighter.
98
356000
2000
może by się nauczył.
06:25
He's learning about how to keep a fire going.
99
360000
2000
Uczy się, jak podtrzymywać ogień.
06:28
He's learning the uses for a fire,
100
363000
2000
Uczy się, do czego go używać,
06:31
just by watching what we do with fire.
101
366000
3000
po prostu obserwując, co my robimy z ogniem.
06:34
(Laughter)
102
369000
2000
(Śmiech)
06:43
This is a smile on the face of a Bonobo.
103
378000
2000
To uśmiech na twarzy bonobo.
06:45
These are happy vocalizations.
104
380000
2000
To wokalizacje oznaczające zadowolenie.
06:47
Video: You're happy.
105
382000
2000
Video: Jesteś zadowolony.
06:49
You're very happy about this part.
106
384000
2000
Tę część bardzo lubisz!
06:51
You've got to put some water on the fire. You see the water?
107
386000
4000
Musisz zalać ogień wodą. Widzisz wodę?
07:00
Good job.
108
395000
2000
Dobrze ci poszło.
07:03
SS: Forgot to zip up the back half of his backpack.
109
398000
3000
SS: Zapomniał zapiąć górę plecaka.
07:07
But he likes to carry things from place to place.
110
402000
2000
Ale lubi przenosić rzeczy.
07:10
Video: Austin, I hear you saying "Austin."
111
405000
2000
Video: Mówisz o Austinie!
07:12
SS: He talks to other Bonobos at the lab, long-distance,
112
407000
3000
SS: Rozmawia z innymi bonobo, na odległość,
07:15
farther than we can hear.
113
410000
2000
dalej niż my możemy słyszeć.
07:18
This is his sister.
114
413000
2000
To jego siostra.
07:20
This is her first time to try to drive a golf cart.
115
415000
3000
Pierwszy raz próbuje prowadzić wózek golfowy.
07:25
Video: Goodbye.
116
420000
2000
Video: Do widzenia!
07:27
(Laughter)
117
422000
2000
(Śmiech)
07:29
SS: She's got the pedals down, but not the wheel.
118
424000
4000
SS: Opanowała pedały, ale nie kierownicę.
07:37
She switches from reverse to forward
119
432000
3000
Przełącza ze wstecznego i trzyma kierownicę,
07:40
and she holds onto the wheel, rather than turns it.
120
435000
2000
zamiast nią obracać.
07:42
(Laughter)
121
437000
3000
(Śmiech)
07:45
Like us, she knows that that individual in the mirror is her.
122
440000
5000
Tak jak my, wie że twarz w lusterku to ona sama.
07:50
(Music)
123
445000
4000
(Muzyka)
07:54
Video: Narrator: By raising Bonobos in a culture that is both Bonobo and human,
124
449000
5000
Video: Wychowując je w kulturze po części bonobo, po części ludzkiej
07:59
and documenting their development across two decades,
125
454000
4000
i dokumentując ich rozwój przez dwadzieścia lat,
08:03
scientists are exploring how cultural forces
126
458000
3000
naukowcy badają, jak wpływy kulturowe
08:06
(Laughter)
127
461000
1000
(Śmiech)
08:07
may have operated during human evolution.
128
462000
3000
mogły działać w trakcie ludzkiej ewolucji.
08:12
His name is Nyota.
129
467000
2000
Nazywa się Nyota. Ma 3 miesiące.
08:14
It means "star" in Swahili.
130
469000
2000
To znaczy "gwiazda" w Suahili.
08:16
(Music)
131
471000
7000
(Muzyka)
08:26
Panbanisha is trying to give Nyota a haircut with a pair of scissors.
132
481000
5000
Panbanisha próbuje ostrzyc Nyocie włosy, nożyczkami.
08:32
In the wild, the parent Bonobo is known to groom its offspring.
133
487000
5000
Na wolności rodzice bonobo pielęgnują swoje młode.
08:37
Here Panbanisha uses scissors, instead of her hands,
134
492000
4000
Tutaj Panbanisha używa nożyczek zamiast rąk,
08:41
to groom Nyota.
135
496000
2000
pielęgnując Nyotę.
08:45
Very impressive.
136
500000
3000
Robi wrażenie.
08:51
Subtle maneuvering of the hands is required
137
506000
3000
Do wykonania takich czynności
08:54
to perform delicate tasks like this.
138
509000
3000
potrzebne są precyzyjne ruchy dłoni.
09:06
Nyota tries to imitate Panbanisha by using the scissors himself.
139
521000
5000
Nyota próbuje naśladować Panbanishę, używając nożyczek.
09:13
Realizing that Nyota might get hurt,
140
528000
3000
Zdając sobie sprawę, że Nyota może się skaleczyć,
09:16
Panbanisha, like any human mother,
141
531000
2000
Panbanisha, jak każda ludzka matka,
09:18
carefully tugs to get the scissors back.
142
533000
4000
delikatnie wyciąga mu nożyczki z rąk.
09:37
He can now cut through tough animal hide.
143
552000
3000
Teraz potrafi przeciąć twardą skórę.
09:41
SS: Kanzi's learned to make stone tools.
144
556000
2000
SS: Nauczył się tworzyć narzędzia.
09:43
Video: Kanzi now makes his tools,
145
558000
1000
Video: Kanzi robi narzędzia, jak nasi przodkowie
09:44
just as our ancestors may have made them,
146
559000
2000
Video: Kanzi robi narzędzia, jak nasi przodkowie
09:46
two-and-a-half million years ago --
147
561000
2000
dwa i pół miliona lat temu,
09:48
by holding the rocks in both hands, to strike one against the other.
148
563000
5000
trzymając kamienie w obu rękach i uderzając jednym o drugi.
09:53
He has learned that by using both hands
149
568000
3000
Nauczył się, że używając obu rąk
09:56
and aiming his glancing blows,
150
571000
2000
i dobrze celując, przy pomocy krótkich uderzeń
09:58
he can make much larger, sharper flakes.
151
573000
4000
może uzyskać znacznie większe, ostrzejsze odłamki.
10:02
Kanzi chooses a flake he thinks is sharp enough.
152
577000
3000
Wybiera odłamek, który wydaje się dostatecznie ostry.
10:10
The tough hide is difficult to cut, even with a knife.
153
585000
4000
Twardą skórę trudno przeciąć, nawet nożem.
10:14
The rock that Kanzi is using is extremely hard
154
589000
3000
Kamień, którego używa Kanzi, jest bardzo twardy,
10:17
and ideal for stone tool making, but difficult to handle,
155
592000
4000
idealny do robienia narzędzi, ale trudny w obróbce.
10:21
requiring great skill.
156
596000
2000
Wymaga sporych umiejętności.
10:23
Kanzi's rock is from Gona, Ethiopia
157
598000
2000
Ten kamień pochodzi z Gona w Etopii.
10:25
and is identical to that used by our African ancestors
158
600000
4000
Identycznych używali nasi afrykańscy przodkowie
10:29
two-and-a-half million years ago.
159
604000
2000
dwa i pół miliona lat temu.
10:34
These are the rocks Kanzi used
160
609000
3000
To są kamienie, których użył Kanzi,
10:37
and these are the flakes he made.
161
612000
2000
a to odłamki, które zrobił.
10:39
The flat sharp edges are like knife blades.
162
614000
4000
Płaskie krawędzie są ostre jak nóż.
10:44
Compare them to the tools our ancestors used;
163
619000
3000
Porównajcie je z narzędziami naszych przodków.
10:47
they bear a striking resemblance to Kanzi's.
164
622000
3000
Widać uderzające podobieństwo.
11:00
Panbanisha is longing to go for a walk in the woods.
165
635000
3000
Panbanishy marzy się spacer w lesie.
11:03
She keeps staring out the window.
166
638000
3000
Ciągle wygląda przez okno.
11:08
SS: This is -- let me show you something we didn't think they would do.
167
643000
3000
SS: Pokażę wam coś, czego się nie spodziewaliśmy.
11:11
Video: For several days now, Panbanisha has not been outside.
168
646000
5000
Video: Od kilku dni Panbanisha nie wychodzi na zewnątrz.
11:17
SS: I normally talk about language.
169
652000
2000
SS: Zwykle mówię o języku.
11:19
Video: Then Panbanisha does something unexpected.
170
654000
3000
Video: Nagle Panbanisha robi coś niespodziewanego.
11:22
SS: But since I'm advised not to do what I normally do,
171
657000
3000
SS: Ale ponieważ poradzono mi, bym nie robiła tego, co zwykle,
11:25
I haven't told you that these apes have language.
172
660000
2000
nie powiedziałam, że te małpy mają język.
11:27
It's a geometric language.
173
662000
2000
To język geometryczny.
11:29
Video: She takes a piece of chalk
174
664000
1000
Video: Bierze kawałek kredy
11:30
and begins writing something on the floor.
175
665000
2000
i zaczyna pisać na podłodze.
11:32
What is she writing?
176
667000
2000
Co ona pisze?
11:40
SS: She's also saying the name of that, with her voice.
177
675000
4000
SS: Ona także wymawia to słowo, głosem.
11:44
Video: Now she comes up to Dr. Sue and starts writing again.
178
679000
3000
Video: Idzie do doktor Sue i znów zaczyna pisać.
11:47
SS: These are her symbols on her keyboard.
179
682000
3000
SS: To są jej symbole na planszy.
11:50
(Music)
180
685000
1000
(Muzyka)
11:51
They speak when she touches them.
181
686000
2000
Wymawiają słowa, gdy ich dotyka.
11:53
Video: Panbanisha is communicating to Dr. Sue where she wants to go.
182
688000
3000
Video: Panbanisha komunikuje doktor Sue, dokąd chce iść.
11:56
"A frame" represents a hut in the woods.
183
691000
4000
Taki znak oznacza chatę w lesie.
12:00
Compare the chalk writing with the lexigram on the keyboard.
184
695000
4000
Porównajmy rysunek z leksygramem na planszy.
12:14
Panbanisha began writing the lexigrams on the forest floor.
185
709000
4000
Panbanisha zaczęła pisać leksygramy na ziemi w lesie.
12:20
SS (video): Very nice. Beautiful, Panbanisha.
186
715000
4000
Bardzo ładne. Pięknie, Panbanisha.
12:24
SS: At first we didn't really realize what she was doing,
187
719000
3000
SS: Na początku nie zdawaliśmy sobie sprawy, co robi,
12:27
until we stood back and looked at it and rotated it.
188
722000
3000
aż odsunęliśmy się, przyjrzeliśmy się i obróciliśmy symbol.
12:30
Video: This lexigram also refers to a place in the woods.
189
725000
2000
Video: Leksygram oznacza też miejsce w lesie.
12:32
The curved line is very similar to the lexigram.
190
727000
4000
Ta falista linia bardzo przypomina leksygram.
12:39
The next symbol Panbanisha writes represents "collar."
191
734000
4000
Następny symbol napisany przez Panbanishę oznacza obrożę,
12:43
It indicates the collar that Panbanisha must wear when she goes out.
192
738000
4000
jaką Panbanisha musi nosić, gdy wychodzi na zewnątrz.
12:47
SS: That's an institutional requirement.
193
742000
2000
SS: Takie są zasady ośrodka.
12:50
Video: This symbol is not as clear as the others,
194
745000
3000
Video: Ten symbol jest mniej wyraźny, niż inne,
12:53
but one can see Panbanisha is trying to produce a curved line
195
748000
5000
ale widzimy, że Panbanisha próbuje narysować krzywą
12:58
and several straight lines.
196
753000
2000
i kilka prostych.
13:00
Researchers began to record what Panbanisha said,
197
755000
4000
Badacze zaczęli zapisywać, co Panbanisha powiedziała,
13:04
by writing lexigrams on the floor with chalk.
198
759000
4000
zapisując leksygramy kredą na podłodze.
13:08
Panbanisha watched.
199
763000
2000
Panbanisha się przyglądała.
13:10
Soon she began to write as well.
200
765000
3000
Wkrótce sama zaczęła pisać.
13:14
The Bonobo's abilities have stunned scientists around the world.
201
769000
4000
Zdolności bonobo zadziwiają naukowców na całym świecie.
13:18
How did they develop?
202
773000
2000
Jak się rozwinęły?
13:20
SS (video): We found that the most important thing
203
775000
2000
SS: Odkryliśmy, że najważniejsze
13:22
for permitting Bonobos to acquire language is not to teach them.
204
777000
5000
w nabywaniu języka przez bonobo, to ich nie uczyć.
13:27
It's simply to use language around them,
205
782000
3000
Po prostu używać języka w ich obecności,
13:30
because the driving force in language acquisition
206
785000
3000
ponieważ siłą napędową w nabywaniu języka
13:33
is to understand what others, that are important to you, are saying to you.
207
788000
5000
jest chęć zrozumienia, co mówią osoby dla nas ważne.
13:38
Once you have that capacity,
208
793000
2000
Kiedy mamy tę umiejętność,
13:40
the ability to produce language
209
795000
3000
zdolność tworzenia wypowiedzi
13:43
comes rather naturally and rather freely.
210
798000
4000
przychodzi dość naturalnie i swobodnie.
13:47
So we want to create an environment in which Bonobos,
211
802000
3000
Dlatego chcemy tworzyć środowisko, w którym bonobo
13:50
like all of the individuals with whom they are interacting --
212
805000
4000
lubią wszystkie osoby, z którymi mają do czynienia.
13:54
we want to create an environment in which they have fun,
213
809000
3000
Otoczenie, w którym się dobrze bawią
13:57
and an environment in which the others
214
812000
2000
i są wśród znaczących dla nich osób.
13:59
are meaningful individuals for them.
215
814000
3000
i są wśród znaczących dla nich osób.
14:04
Narrator: This environment brings out unexpected potential
216
819000
3000
Takie otoczenie wydobywa niespodziewany potencjał
14:07
in Kanzi and Panbanisha.
217
822000
3000
z Kanziego i Panbanishy.
14:17
Panbanisha is enjoying playing her harmonica,
218
832000
4000
Panbanisha z przyjemnością gra na organkach,
14:21
until Nyota, now one year old, steals it.
219
836000
4000
aż nagle porywa je jednoroczny Nyota.
14:25
Then he peers eagerly into his mother's mouth.
220
840000
4000
Patrzy z uwagą na usta mamy.
14:29
Is he looking for where the sound came from?
221
844000
2000
Szuka źródła dźwięków.
14:32
Dr. Sue thinks it's important to allow such curiosity to flourish.
222
847000
4000
Wg doktor Sue, trzeba pozwolić na rozwój takiej ciekawości.
14:47
This time Panbanisha is playing the electric piano.
223
862000
3000
Tym razem Panbanisha gra na organach elektrycznych.
14:50
She wasn't forced to learn the piano;
224
865000
3000
Nie zmuszano jej do gry.
14:53
she saw a researcher play the instrument and took an interest.
225
868000
4000
Zobaczyła, jak gra jedna z badaczek, co ją zainteresowało.
15:25
Researcher: Go ahead. Go ahead. I'm listening.
226
900000
2000
Graj, graj. Słucham.
15:29
Do that real fast part that you did. Yeah, that part.
227
904000
3000
Zagraj ten szybki kawałek, który już grałeś. No właśnie.
15:36
Narrator: Kanzi plays the xylophone;
228
911000
2000
Kanzi gra na cymbałkach
15:38
using both hands he enthusiastically accompanies Dr. Sue's singing.
229
913000
5000
i używając obu rąk, entuzjastycznie akompaniuje doktor Sue.
15:44
Kanzi and Panbanisha
230
919000
1000
To pełne zabawy otoczenie stymuluje Kanziego i Panbanishę,
15:45
are stimulated by this fun-filled environment,
231
920000
3000
To pełne zabawy otoczenie stymuluje Kanziego i Panbanishę,
15:48
which promotes the emergence of these cultural capabilities.
232
923000
4000
wspomagając wykształcanie się zdolności kulturowych.
15:56
(Laughter)
233
931000
2000
(Śmiech)
16:06
Researcher: OK, now get the monsters. Get them.
234
941000
3000
OK, teraz goń potwory!
16:09
Take the cherries too.
235
944000
2000
I weź wisienki.
16:12
Now watch out, stay away from them now.
236
947000
3000
Teraz uważaj, odsuń się.
16:16
Now you can chase them again. Time to chase them.
237
951000
3000
Teraz znów możesz je gonić. Złap je!
16:23
Now you have to stay away. Get away.
238
958000
3000
Teraz musisz ich unikać. Odsuń się.
16:26
Run away. Run.
239
961000
3000
Uciekaj! Uciekaj!
16:29
Now we can chase them again. Go get them.
240
964000
4000
Teraz znów możemy je gonić. Łap je!
16:35
Oh no!
241
970000
1000
No nie!
16:37
Good Kanzi. Very good. Thank you so much.
242
972000
3000
Dobrze, Kanzi. Bardzo dobrze. Bardzo ci dziękuję.
16:44
Narrator: None of us, Bonobo or human, can possibly even imagine?
243
979000
7000
Czy ktokolwiek z nas, bonobo czy człowiek, potrafi to sobie wyobrazić?
16:57
SS: So we have a bi-species environment, we call it a "panhomoculture."
244
992000
7000
SS: To środowisko dwugatunkowe, nazywamy je panhomokulturą.
17:04
We're learning how to become like them.
245
999000
2000
Uczymy się, jak być jak one,
17:06
We're learning how to communicate with them,
246
1001000
2000
jak się z nimi komunikować
17:08
in really high-pitched tones.
247
1003000
2000
za pomocą bardzo wysokich dźwięków.
17:10
We're learning that they probably have a language in the wild.
248
1005000
4000
Myślimy, że na wolności mają prawdopodobnie własny język.
17:14
And they're learning to become like us.
249
1009000
2000
A one uczą się być jak my.
17:16
Because we believe that it's not biology; it's culture.
250
1011000
3000
Bo wierzymy, że nie chodzi tu o biologię, tylko o kulturę.
17:19
So we're sharing tools and technology and language
251
1014000
4000
A więc dzielimy się narzędziami, technologią i językiem z innym gatunkiem.
17:23
with another species.
252
1018000
2000
A więc dzielimy się narzędziami, technologią i językiem z innym gatunkiem.
17:25
Thank you.
253
1020000
2000
Dziękuję.
ABOUT THE SPEAKER
Susan Savage-Rumbaugh - Primate authoritySusan Savage-Rumbaugh has made startling breakthroughs in her lifelong work with chimpanzees and bonobos, showing the animals to be adept in picking up language and other "intelligent" behaviors.
Why you should listen
Into the great debate over intelligence and instinct -- over what makes us human -- Susan Savage-Rumbaugh has thrown a monkey wrench. Her work with apes has forced a new way of looking at what traits are truly and distinctly human, and new questions about whether some abilities we attribute to "species" are in fact due to an animal's social environment. She believes culture and tradition, in many cases more than biology, can account for differences between humans and other primates.
Her bonobo apes, including a superstar named Kanzi, understand spoken English, interact, and have learned to execute tasks once believed limited to humans -- such as starting and controlling a fire. They aren't trained in classic human-animal fashion. Like human children, the apes learn by watching. "Parents really don't know how they teach their children language," she has said. "Why should I have to know how I teach Kanzi language? I just act normal around him, and he learns it."
Her latest book is Kanzi's Primal Language: The Cultural Initiation of Primates into Language.
Also, in 2011, she was named one of TIME's 100 Most Influential People.
Susan Savage-Rumbaugh | Speaker | TED.com