TED2012
Terry Moore: Why is 'x' the unknown?
Teri Mur: Nəyə görə X məchulluq işarəsidir?
Filmed:
Readability: 5.1
3,872,013 views
Niyə "X" məchulluğu bildirir? Bu, qısa və məzəli söhbətdə Teri Mur hamını təəccübləndirən cavab verir.
Terry Moore - Thinker
Terry Moore is the director of the Radius Foundation, a forum for exploring and gaining insight from different worldviews. Full bio
Terry Moore is the director of the Radius Foundation, a forum for exploring and gaining insight from different worldviews. Full bio
Double-click the English transcript below to play the video.
00:16
I have the answer to a question that we've all asked.
0
611
3601
Hamının maraqlandığı suala mənim cavabım var.
00:20
The question is,
1
4212
1117
Sual budur ki,
00:21
Why is it that the letter X
2
5329
2284
niyə görə X(iks) hərfi
00:23
represents the unknown?
3
7613
1998
məchulluq işarəsidir?
00:25
Now I know we learned that in math class,
4
9611
2967
Bilirəm, biz onu riyaziyyat dərsində öyrənmişik,
00:28
but now it's everywhere in the culture --
5
12578
1751
lakin bu gün X-a mədəniyyətin hər sahəsində rastlaşırıq.
00:30
The X prize, the X-Files,
6
14329
2801
X mükafatı, məxfi materiallar(X files),
00:33
Project X, TEDx.
7
17130
3923
X layihəsi, Ted X.
00:36
Where'd that come from?
8
21053
1995
Bəs o hardan meydana çıxıb?
00:38
About six years ago
9
23048
1218
Təqribən 6 il əvvəl
00:40
I decided that I would learn Arabic,
10
24266
2716
mən qərara gəldim ki, Ərəb dili öyrənəcəyəm.
00:42
which turns out to be a supremely logical language.
11
26982
3952
Həddindən artıq məntiqli bir dildir.
00:46
To write a word or a phrase
12
30934
2317
Ərəb dilində söz, ifadə
00:49
or a sentence in Arabic
13
33251
1681
və ya cümlə yazmaq
00:50
is like crafting an equation,
14
34932
2233
bərabərlik yaratmaq kimidir.
00:53
because every part is extremely precise
15
37165
2366
Çünki hər bir hissə həddindən artıq dəqiqdir
00:55
and carries a lot of information.
16
39531
2852
və özündə çox məlumatı ehtiva edir.
00:58
That's one of the reasons
17
42383
1350
Bu səbəbdəndir ki,
00:59
so much of what we've come to think of
18
43733
1515
bizim çox zaman qərbin hesab etdiyimiz
01:01
as Western science and mathematics and engineering
19
45248
3819
elm, riyaziyyat, mühəndislik
01:04
was really worked out in the first few centuries of the Common Era
20
49067
3322
əslində bizim eranın ilk əsrlərində
01:08
by the Persians and the Arabs and the Turks.
21
52389
3316
farslar, ərəblər, türklər tərəfindən işlənib hazırlanmışdır.
01:11
This includes the little system in Arabic
22
55705
2317
Bura həmçinin ərəb dilində əl-cəbr adlanan
01:13
called al-jebra.
23
58022
1716
kiçik sistem də daxildir.
01:15
And al-jebr roughly translates to
24
59738
3168
Və əl-cəbr təqribən
01:18
"the system for reconciling disparate parts."
25
62906
3699
“dağınıq parçaların birləşmə sistemi” kimi tərcümə olunur.
01:22
Al-jebr finally came into English as algebra.
26
66605
4050
Əl-cəbr ingilis dilinə algebra olaraq gəldi.
01:26
One example among many.
27
70655
2167
Bu, bir çox misallardan yalnız biridir.
01:28
The Arabic texts containing this mathematical wisdom
28
72822
3966
Bu riyazi müdrikliyi daşıyan ərəb mətnləri
01:32
finally made their way to Europe --
29
76788
1783
nəhayət ki, 11 və 12-ci əsrlərdə Avropaya;
01:34
which is to say Spain --
30
78571
1286
daha dəqiq desək İspaniyaya
01:35
in the 11th and 12th centuries.
31
79857
2465
ayaq açdı.
01:38
And when they arrived
32
82322
1150
Onlar gələndə
01:39
there was tremendous interest
33
83472
1883
bu müdrikliyi
01:41
in translating this wisdom
34
85355
1734
Avropa dilinə tərcümə etmək üçün
01:42
into a European language.
35
87089
1649
böyük maraq yarandı.
01:44
But there were problems.
36
88738
2018
Lakin bəzi problemlər var idi.
01:46
One problem
37
90756
1717
Bu problemlərdən biri
01:48
is there are some sounds in Arabic
38
92473
2633
ərəb dilində mövcud olan bəzi səslərin tələffüzünün
01:51
that just don't make it through a European voice box
39
95106
2999
avropalılar tərəfindən mütəmadi məşq etmədən
01:54
without lots of practice.
40
98105
2267
mümkünsüz olmasıdır.
01:56
Trust me on that one.
41
100372
1734
Inanın mənim sözlərimə.
01:58
Also, those very sounds
42
102106
2217
Həmçinin həmin səslər
02:00
tend not to be represented
43
104323
1914
bir qayda olaraq, Avropa dillərində
02:02
by the characters that are available in European languages.
44
106237
3588
mövcud olmayan işarələrlə təqdim olunurdular.
02:05
Here's one of the culprits.
45
109825
1814
Günahkarlardan biri
02:07
This is the letter SHeen,
46
111639
1884
Şin hərfidir.
02:09
and it makes the sound we think of as SH -- "sh."
47
113523
3599
Bizim bildiyimiz "Ş" səsini verir.
02:13
It's also the very first letter
48
117122
2602
O, həmçinin
02:15
of the word shalan,
49
119724
2432
“nəsə” kimi tərcümə olunan
02:18
which means "something"
50
122156
1794
Şeylan sözünün ilk hərfidir.
02:19
just like the the English word "something" --
51
123950
1848
Məhz bizim dilimizdəki “nəsə” sözü
02:21
some undefined, unknown thing.
52
125798
3286
nəsə qeyri-müəyyən, bilinməyən bir şey.
02:24
Now in Arabic,
53
129084
1165
Ərəb dilində
02:26
we can make this definite
54
130249
1201
biz bu sözü
02:27
by adding the definite article "al."
55
131450
2148
"Əl" artikli artırmaqla müəyyən edə bilirik.
02:29
So this is al-shalan --
56
133598
2602
Beləliklə də bu Əl-şeylan-dır,
02:32
the unknown thing.
57
136200
1650
bilinməyən müəyyən bir şey.
02:33
And this is a word that appears throughout early mathematics,
58
137850
3303
Bu söz riyaziyyatın ilkin dövrlərində meydana gəlir.
02:37
such as this 10th century derivation of proofs.
59
141153
7200
Məsələn, bu 10-cu əsrə aid mətndə göstərildiyi kimi.
02:44
The problem for the Medieval Spanish scholars
60
148353
2510
Bu materialın tərcüməsi həvalə olunan
02:46
who were tasked with translating this material
61
150863
2568
orta əsr ispan alimlərinin problemi bu idi ki,
02:49
is that the letter SHeen and the word shalan
62
153431
4482
Şin hərfi və Şeylan sözü
02:53
can't be rendered into Spanish
63
157913
1950
ispan dilində ifadə edilə bilmirdi.
02:55
because Spanish doesn't have that SH,
64
159863
2586
çünki Ispan dilində Ş yoxdur.
02:58
that "sh" sound.
65
162449
1297
Məhz ş səsi.
02:59
So by convention,
66
163746
1582
Bunun əvəzinə onlar "Kai" hərfi ilə
03:01
they created a rule in which
67
165328
1666
işarə olunan k səsini
03:02
they borrowed the CK sound, "ck" sound,
68
166994
4218
klassik yunan dilindən
03:07
from the classical Greek
69
171212
1748
alınma kimi götürməyi
03:08
in the form of the letter Kai.
70
172960
2681
qərara aldılar.
03:11
Later when this material was translated
71
175641
2719
Daha sonralar bu material
03:14
into a common European language,
72
178360
2348
ümumi avropa dili olan Latın dilinə
03:16
which is to say Latin,
73
180708
2050
tərcümə ediləndə,
03:18
they simply replaced the Greek Kai
74
182758
2033
onlar sadəcə yunan hərfi olan Kai –ı
03:20
with the Latin X.
75
184791
2350
latın hərfi X (iks)-la əvəzlədilər.
03:23
And once that happened,
76
187141
1269
Bu baş verdikdən,
03:24
once this material was in Latin,
77
188410
2465
material Latın dilində hazır olduqdan sonra
03:26
it formed the basis for mathematics textbooks
78
190875
3583
o, təqribən 600 il ərzində
03:30
for almost 600 years.
79
194458
2083
riyaziyyat dərsliklərinin əsasını təşkil etdi.
03:32
But now we have the answer to our question.
80
196541
2018
İndi isə artıq bizim sualımızın cavabı var.
03:34
Why is it that X is the unknown?
81
198559
2781
Niyə X məchulluq işarəsidir?
03:37
X is the unknown
82
201340
1823
X məchulluq işarəsidir,
03:39
because you can't say "sh" in Spanish.
83
203163
3782
çünki İspan dilində Ş səsi yoxdur.
03:42
(Laughter)
84
206945
2384
(Gülüş)
03:45
And I thought that was worth sharing.
85
209329
2317
Mən də düşündüm ki, bu fikri sizinlə paylaşmağa dəyər.
03:47
(Applause)
86
211646
3117
(Alqışlar)
ABOUT THE SPEAKER
Terry Moore - ThinkerTerry Moore is the director of the Radius Foundation, a forum for exploring and gaining insight from different worldviews.
Why you should listen
Terry Moore directs the Radius Foundation in New York, which, as its website says, "seeks new ways of exploring and understanding dissimilar conceptual systems or paradigms -- scientific, religious, philosophical, and aesthetic -- with the aim to find a world view of more complete insight and innovation. The Radius Foundation is a forum for different views."
The foundation has published several works that examine the intersection of religion and metaphysics with science and social action.
Terry Moore | Speaker | TED.com