TED2012
Terry Moore: Why is 'x' the unknown?
Terry Moore: Kial "X" reprezentas la nekonaton ?
Filmed:
Readability: 5.1
3,872,013 views
Ĉu vi scias kial la litero X reprezentas la nekonaton ? En tiu ĉi mallonga kaj amuza prelego, Terry Moore rivelas la surprizan respondon.
Terry Moore - Thinker
Terry Moore is the director of the Radius Foundation, a forum for exploring and gaining insight from different worldviews. Full bio
Terry Moore is the director of the Radius Foundation, a forum for exploring and gaining insight from different worldviews. Full bio
Double-click the English transcript below to play the video.
00:16
I have the answer to a question that we've all asked.
0
611
3601
Mi konas la respondon al oftega demando.
00:20
The question is,
1
4212
1117
Kaj tiu demando estas :
00:21
Why is it that the letter X
2
5329
2284
Kial la litero X
00:23
represents the unknown?
3
7613
1998
reprezentas la nekonaton ?
00:25
Now I know we learned that in math class,
4
9611
2967
Nu, tion oni lernas en kursoj pri matematikoj
00:28
but now it's everywhere in the culture --
5
12578
1751
sed hodiaŭ ĝi estas trakultura nocio --
00:30
The X prize, the X-Files,
6
14329
2801
pensu pri la X-Files, ekzemple,
00:33
Project X, TEDx.
7
17130
3923
aŭ TEDx.
00:36
Where'd that come from?
8
21053
1995
De kio tio devenas ?
00:38
About six years ago
9
23048
1218
Antaŭ ses jaroj, pli-malpli,
00:40
I decided that I would learn Arabic,
10
24266
2716
mi decidis lerni la araban,
00:42
which turns out to be a supremely logical language.
11
26982
3952
kaj tiam malkovris ege logikan lingvon.
00:46
To write a word or a phrase
12
30934
2317
Skribi vorton aŭ propozicion
00:49
or a sentence in Arabic
13
33251
1681
aŭ frazon en la araba
00:50
is like crafting an equation,
14
34932
2233
similas al imagi ekvacion,
00:53
because every part is extremely precise
15
37165
2366
ĉar ĉiu ero estas treege preciza
00:55
and carries a lot of information.
16
39531
2852
kaj enhavas multe da donitaĵoj.
00:58
That's one of the reasons
17
42383
1350
Jen unu el la kialoj tiom el tio kion
00:59
so much of what we've come to think of
18
43733
1515
ni nun konsideras kiel okcidentaj
01:01
as Western science and mathematics and engineering
19
45248
3819
sciencoj kaj matematikoj kaj inĝenierarto
01:04
was really worked out in the first few centuries of the Common Era
20
49067
3322
estis fakte eltrovita dum
la unuaj jarcentoj de nia erao
la unuaj jarcentoj de nia erao
01:08
by the Persians and the Arabs and the Turks.
21
52389
3316
de la Persoj, Araboj kaj Turkoj.
01:11
This includes the little system in Arabic
22
55705
2317
Tiu sciaro inkluzivas araban sistemeton
01:13
called al-jebra.
23
58022
1716
nomitan "al-jebra",
01:15
And al-jebr roughly translates to
24
59738
3168
nomo, kiun oni povas traduki kiel
01:18
"the system for reconciling disparate parts."
25
62906
3699
"sistemo por akordigi malsamajn partojn".
01:22
Al-jebr finally came into English as algebra.
26
66605
4050
Al-jebr fariĝis en nia lingvo Algebro.
01:26
One example among many.
27
70655
2167
Estas unu ekzemplo inter multaj.
01:28
The Arabic texts containing this mathematical wisdom
28
72822
3966
La arabaj tekstoj, kiuj enhavis
tiun matematikan saĝecon
tiun matematikan saĝecon
01:32
finally made their way to Europe --
29
76788
1783
finfine atingis Eŭropon --
01:34
which is to say Spain --
30
78571
1286
tio estas, Hispanujon --
01:35
in the 11th and 12th centuries.
31
79857
2465
dum la 11a kaj 12a jarcentoj.
01:38
And when they arrived
32
82322
1150
Alveninte,
01:39
there was tremendous interest
33
83472
1883
ili estigis grandan bezonon
01:41
in translating this wisdom
34
85355
1734
traduki tiun sciaron
01:42
into a European language.
35
87089
1649
en eŭropan lingvon.
01:44
But there were problems.
36
88738
2018
Bedaŭrinde, la entrepreno malfacilis.
01:46
One problem
37
90756
1717
Unue,
01:48
is there are some sounds in Arabic
38
92473
2633
kelkaj sonoj de la araba
01:51
that just don't make it through a European voice box
39
95106
2999
estas neprononceblaj de eŭropaj buŝoj
01:54
without lots of practice.
40
98105
2267
sen longa ekzercado.
01:56
Trust me on that one.
41
100372
1734
Kredu min prie.
01:58
Also, those very sounds
42
102106
2217
Due, tiuj sonoj mem
02:00
tend not to be represented
43
104323
1914
plej ofte ne estas prezenteblaj
02:02
by the characters that are available in European languages.
44
106237
3588
per la literoj uzataj en eŭropaj lingvoj.
02:05
Here's one of the culprits.
45
109825
1814
Jen unu el la netranslitereblaĵoj.
02:07
This is the letter SHeen,
46
111639
1884
La litero SHeen,
02:09
and it makes the sound we think of as SH -- "sh."
47
113523
3599
kiu respondas al nia "Ŝ".
02:13
It's also the very first letter
48
117122
2602
Ĝi estas la unua litero
02:15
of the word shalan,
49
119724
2432
de la vorto "shalan",
02:18
which means "something"
50
122156
1794
kiu signifas "io"
02:19
just like the the English word "something" --
51
123950
1848
ĝuste kiel nia tabelvorto --
02:21
some undefined, unknown thing.
52
125798
3286
iu nedefinita aĵo.
02:24
Now in Arabic,
53
129084
1165
En la araba,
02:26
we can make this definite
54
130249
1201
eblas igi ĝin difina
02:27
by adding the definite article "al."
55
131450
2148
aldonante la difinan artikolon "al".
02:29
So this is al-shalan --
56
133598
2602
Tiel, jen "al-shalan" --
02:32
the unknown thing.
57
136200
1650
la nekonitaĵo.
02:33
And this is a word that appears throughout early mathematics,
58
137850
3303
En la fruaj matematikoj, oni vidas ĝin ofte,
02:37
such as this 10th century derivation of proofs.
59
141153
7200
kiel en tiu ĉi 10-jarcenta derivo de pruvoj.
02:44
The problem for the Medieval Spanish scholars
60
148353
2510
La problemo de la mezepokaj hispanaj kleruloj,
02:46
who were tasked with translating this material
61
150863
2568
kiujn oni taskigis traduki
02:49
is that the letter SHeen and the word shalan
62
153431
4482
estas ke la litero "SHeen" kaj la vorto "shalan"
02:53
can't be rendered into Spanish
63
157913
1950
ne translitereblas en la hispana,
02:55
because Spanish doesn't have that SH,
64
159863
2586
ĉar la lingvo ne havas tiun "ŝ",
02:58
that "sh" sound.
65
162449
1297
tiun ŝ-sonon.
02:59
So by convention,
66
163746
1582
Laŭ konvencio tiama,
03:01
they created a rule in which
67
165328
1666
oni perregule anstataŭigis ĝin
03:02
they borrowed the CK sound, "ck" sound,
68
166994
4218
per la k-sono
03:07
from the classical Greek
69
171212
1748
de la helena lingvo,
03:08
in the form of the letter Kai.
70
172960
2681
sub la formo de la litero Kai.
03:11
Later when this material was translated
71
175641
2719
Poste, kiam oni tradukis tiun tekstaron
03:14
into a common European language,
72
178360
2348
en la komunan eŭropan lingvon,
03:16
which is to say Latin,
73
180708
2050
tiam, la latina,
03:18
they simply replaced the Greek Kai
74
182758
2033
oni simple anstataŭigis la literon Kai
03:20
with the Latin X.
75
184791
2350
per la latina X.
03:23
And once that happened,
76
187141
1269
Kaj kiam tio okazis,
03:24
once this material was in Latin,
77
188410
2465
kiam tiu dokumentaro estis latinigita,
03:26
it formed the basis for mathematics textbooks
78
190875
3583
ĝi fariĝis bazo por matematikaj lernolibroj
03:30
for almost 600 years.
79
194458
2083
por preskaŭ 600 jarojn.
03:32
But now we have the answer to our question.
80
196541
2018
Kaj nun, ni havas la respondon al la demando:
03:34
Why is it that X is the unknown?
81
198559
2781
Kial X reprezentas la nekonaton?
03:37
X is the unknown
82
201340
1823
X reprezentas la nekonaton
03:39
because you can't say "sh" in Spanish.
83
203163
3782
ĉar la Hispanoj ne kapablas prononci la "Ŝ"-n,
03:42
(Laughter)
84
206945
2384
(Ridoj)
03:45
And I thought that was worth sharing.
85
209329
2317
kaj mi pensis, ke tio interesus vin.
03:47
(Applause)
86
211646
3117
(Aplaŭdoj)
ABOUT THE SPEAKER
Terry Moore - ThinkerTerry Moore is the director of the Radius Foundation, a forum for exploring and gaining insight from different worldviews.
Why you should listen
Terry Moore directs the Radius Foundation in New York, which, as its website says, "seeks new ways of exploring and understanding dissimilar conceptual systems or paradigms -- scientific, religious, philosophical, and aesthetic -- with the aim to find a world view of more complete insight and innovation. The Radius Foundation is a forum for different views."
The foundation has published several works that examine the intersection of religion and metaphysics with science and social action.
Terry Moore | Speaker | TED.com