TED2012
Terry Moore: Why is 'x' the unknown?
Թերրի Մուր: Թերրի Մուր. Ինչո՞ւ է X-ը համարվում անհայտի նշան
Filmed:
Readability: 5.1
3,872,013 views
Why is 'x' the symbol for an unknown? In this short and funny talk, Terry Moore gives the surprising answer.
Ինչո՞ւ է X-ը համարվում անհայտի նշան: Այս կարճ և զվարճալի ելույթում Թերրի Մուրը տալիս է հարցի զարմանալի պատասխանը:
Terry Moore - Thinker
Terry Moore is the director of the Radius Foundation, a forum for exploring and gaining insight from different worldviews. Full bio
Terry Moore is the director of the Radius Foundation, a forum for exploring and gaining insight from different worldviews. Full bio
Double-click the English transcript below to play the video.
00:16
I have the answer to a question that we've all asked.
0
611
3601
Ես ունեմ այն հարցի պատասխանը, որը բոլորիս է հետաքրքրում:
00:20
The question is,
1
4212
1117
Հարցը հետևյալն է.
00:21
Why is it that the letter X
2
5329
2284
«Ինչո՞ւ է X տառը
00:23
represents the unknown?
3
7613
1998
համարվում անհայտի նշան»:
00:25
Now I know we learned that in math class,
4
9611
2967
Գիտեմ՝ այդ տառը հանդիպել ենք մաթեմատիկայի դասերին,
00:28
but now it's everywhere in the culture --
5
12578
1751
բայց այժմ այն հանդիպում է մշակույթի տարբեր ոլորտներում՝
00:30
The X prize, the X-Files,
6
14329
2801
X Մրցանակ, X Փաստաթղթեր,
00:33
Project X, TEDx.
7
17130
3923
X Նախագիծ, TEDx:
00:36
Where'd that come from?
8
21053
1995
Որտեղի՞ց է այն ծագում:
00:38
About six years ago
9
23048
1218
Մոտ վեց տարի առաջ
00:40
I decided that I would learn Arabic,
10
24266
2716
ես որոշեցի արաբերեն սովորել,
00:42
which turns out to be a supremely logical language.
11
26982
3952
որը պարզվում է, չափազանց տրամաբանական լեզու է:
00:46
To write a word or a phrase
12
30934
2317
Արաբերենով բառ, արտահայտություն
00:49
or a sentence in Arabic
13
33251
1681
կամ նախադասություն գրելը,
00:50
is like crafting an equation,
14
34932
2233
նման է հավասարում կազմելուն,
00:53
because every part is extremely precise
15
37165
2366
քանի որ ամեն բաղադրիչ չափազանց ճշգրիտ է
00:55
and carries a lot of information.
16
39531
2852
ու շատ ինֆորմացիա է պարունակում:
00:58
That's one of the reasons
17
42383
1350
Դա է պատճառներից մեկը, որ
00:59
so much of what we've come to think of
18
43733
1515
ներկայումս արևմտյան համարվող
01:01
as Western science and mathematics and engineering
19
45248
3819
գիտության, մաթեմատիկայի և ճարտարագիտության ձեռքբերումների զգալի մասը
01:04
was really worked out in the first few centuries of the Common Era
20
49067
3322
իրականում մշակվել են մեր թվարկության առաջին դարերում
01:08
by the Persians and the Arabs and the Turks.
21
52389
3316
պարսիկների, արաբների և թուրքերի կողմից:
01:11
This includes the little system in Arabic
22
55705
2317
Այդ թվում՝ արաբերենի «ալ-ջաբրա» կոչվող
01:13
called al-jebra.
23
58022
1716
փոքրիկ համակարգը:
01:15
And al-jebr roughly translates to
24
59738
3168
«Ալ-ջաբրան» կարելի է մոտավոր թարգմանել իբրև
01:18
"the system for reconciling disparate parts."
25
62906
3699
«առանձին մասերի համախմբման համակարգ»:
01:22
Al-jebr finally came into English as algebra.
26
66605
4050
Ի վերջո, «ալ-ջաբրան» ներմուծվեց անգլերեն լեզու իբրև ալջեբրա (հանրահաշիվ):
01:26
One example among many.
27
70655
2167
Սա բազմաթիվ օրինակներից ընդամենը մեկն է:
01:28
The Arabic texts containing this mathematical wisdom
28
72822
3966
Մաթեմատիկական գիտելիքներ պարունակող այս արաբական տեքստերը
01:32
finally made their way to Europe --
29
76788
1783
ի վերջո եկան Եվրոպա,
01:34
which is to say Spain --
30
78571
1286
ավելի հստակ՝ Իսպանիա,
01:35
in the 11th and 12th centuries.
31
79857
2465
11-12-րդ դարերում,
01:38
And when they arrived
32
82322
1150
որից հետո
01:39
there was tremendous interest
33
83472
1883
մեծ հետաքրքրություն առաջացավ
01:41
in translating this wisdom
34
85355
1734
թարգմանելու այս գիտելիքները
01:42
into a European language.
35
87089
1649
եվրոպական լեզուներով:
01:44
But there were problems.
36
88738
2018
Սակայն, խնդիրներ ծագեցին:
01:46
One problem
37
90756
1717
Խնդիրներից մեկն այն է, որ
01:48
is there are some sounds in Arabic
38
92473
2633
արաբերենի որոշ հնչյուններ անհնար է արտահայտել
01:51
that just don't make it through a European voice box
39
95106
2999
եվրոպական լեզուներին բնորոշ ձայնային համակարգով
01:54
without lots of practice.
40
98105
2267
առանց երկարատև փորձերի:
01:56
Trust me on that one.
41
100372
1734
Հավատացե՛ք ինձ:
01:58
Also, those very sounds
42
102106
2217
Բացի այդ, այս նույն հնչյունները
02:00
tend not to be represented
43
104323
1914
սովորաբար անհնար է արտահայտել
02:02
by the characters that are available in European languages.
44
106237
3588
եվրոպական լեզուների այբուբեններով:
02:05
Here's one of the culprits.
45
109825
1814
Ահա մեղավորներից մեկը.
02:07
This is the letter SHeen,
46
111639
1884
սա SHeen տառն է,
02:09
and it makes the sound we think of as SH -- "sh."
47
113523
3599
որը համապատասխանում է անգլերենի «SH» («շ») կապակցությանը:
02:13
It's also the very first letter
48
117122
2602
Այն նաև արաբերեն
02:15
of the word shalan,
49
119724
2432
«shalan» բառի առաջին տառն է,
02:18
which means "something"
50
122156
1794
որը նշանակում է «ինչ-որ բան»,
02:19
just like the the English word "something" --
51
123950
1848
ինչպես անգլերեն «something» բառը՝
02:21
some undefined, unknown thing.
52
125798
3286
ինչ-որ անորոշ, անհայտ բան:
02:24
Now in Arabic,
53
129084
1165
Արաբերենում
02:26
we can make this definite
54
130249
1201
այն կարելի է որոշակի դարձնել՝
02:27
by adding the definite article "al."
55
131450
2148
ավելացնելով որոշյալ «al» հոդը:
02:29
So this is al-shalan --
56
133598
2602
Ստացվում է «al-shalan»,
02:32
the unknown thing.
57
136200
1650
այսինքն՝ «անհայտԸ»:
02:33
And this is a word that appears throughout early mathematics,
58
137850
3303
Այս բառը հանդիպում է վաղ շրջանի մաթեմատիկական գրառումներում,
02:37
such as this 10th century derivation of proofs.
59
141153
7200
ինչպես օրինակ, այս 10-րդ դարի արտածման հավասարման մեջ:
02:44
The problem for the Medieval Spanish scholars
60
148353
2510
Խնդիրը միջնադարյան իսպանացի գիտնականների համար,
02:46
who were tasked with translating this material
61
150863
2568
ովքեր պետք է թարգմանեին այս նյութերը,
02:49
is that the letter SHeen and the word shalan
62
153431
4482
այն էր, որ «Sheen» տառը և «shalan» բառը
02:53
can't be rendered into Spanish
63
157913
1950
անհնար էր արտահայտել իսպաներենով,
02:55
because Spanish doesn't have that SH,
64
159863
2586
քանի որ իսպաներենը չուներ SH կապակցությունը՝
02:58
that "sh" sound.
65
162449
1297
«շ» հնչյունը:
02:59
So by convention,
66
163746
1582
Ուստի, պայմանականորեն
03:01
they created a rule in which
67
165328
1666
նրանք օրենք ներմուծեցին, ըստ որի
03:02
they borrowed the CK sound, "ck" sound,
68
166994
4218
փոխառվեց CK կապակցությունը՝ «ք» հնչյունը,
03:07
from the classical Greek
69
171212
1748
դասական հունարենից
03:08
in the form of the letter Kai.
70
172960
2681
Kai տառի տեսքով:
03:11
Later when this material was translated
71
175641
2719
Ավելի ուշ, երբ այս նյութերը թարգմանվեցին
03:14
into a common European language,
72
178360
2348
համընդհանուր եվրոպական լեզվով,
03:16
which is to say Latin,
73
180708
2050
այսինքն՝ լատիներենով,
03:18
they simply replaced the Greek Kai
74
182758
2033
հունարեն Kai-ը պարզապես փոխարինվեց
03:20
with the Latin X.
75
184791
2350
լատիներեն X-ով:
03:23
And once that happened,
76
187141
1269
Այնուհետև,
03:24
once this material was in Latin,
77
188410
2465
արդեն լատիներենով թարգմանված այս նյութերը
03:26
it formed the basis for mathematics textbooks
78
190875
3583
հիմք հանդիսացան մաթեմատիկական դասագրքերի համար
03:30
for almost 600 years.
79
194458
2083
մոտ 600 տարի շարունակ:
03:32
But now we have the answer to our question.
80
196541
2018
Եվ ահա, ստացանք մեր հարցի պատասխանը.
03:34
Why is it that X is the unknown?
81
198559
2781
«Ինչո՞ւ է X-ը համարվում անհայտի նշան»:
03:37
X is the unknown
82
201340
1823
X-ը անհայտ է,
03:39
because you can't say "sh" in Spanish.
83
203163
3782
քանի որ իսպաներենով անհնար է ասել «շ»:
03:42
(Laughter)
84
206945
2384
(Ծիծաղ)
03:45
And I thought that was worth sharing.
85
209329
2317
Կարծում եմ՝ արժեր պատմել սրա մասին:
03:47
(Applause)
86
211646
3117
(Ծափահարություններ)
ABOUT THE SPEAKER
Terry Moore - ThinkerTerry Moore is the director of the Radius Foundation, a forum for exploring and gaining insight from different worldviews.
Why you should listen
Terry Moore directs the Radius Foundation in New York, which, as its website says, "seeks new ways of exploring and understanding dissimilar conceptual systems or paradigms -- scientific, religious, philosophical, and aesthetic -- with the aim to find a world view of more complete insight and innovation. The Radius Foundation is a forum for different views."
The foundation has published several works that examine the intersection of religion and metaphysics with science and social action.
Terry Moore | Speaker | TED.com